Κώστας Σβόλης

Γενικά Άρθρα

27 Νοεμβρίου 2022

• κοινωνικοί αγώνες
• κοινωνικά κινήματα
• επαναστατικό κίνημα
• επαναστατική θεωρία

Κώστας Σβόλης

Το βιβλίο του Χάρτμουτ Ρόσα (Hartmut Rosa) «Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» εκδόθηκε εδώ και έναν χρόνο περίπου από το νέο εκδοτικό εγχείρημα ΠΛΗΘΟΣ και, παρά την ατυχή συγκυρία της κυκλοφορίας του εν μέσω πανδημίας, έχει συμβάλει στη γενικότερη συζήτηση που έχει ξεκινήσει εδώ και κάποια χρόνια για τα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού στην εποχή της ψηφιοποίησης και της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης.

Ο συγγραφέας, αξιοποιώντας την κομβική στο έργο του Μαρξ έννοια της αλλοτρίωσης, καταπιάνεται με το θέμα τις επιτάχυνσης του χρόνου που γίνεται όλο και πιο «σπάνιος» στον ύστερο καπιταλισμό.

Αν βρούμε λίγο χρόνο να αναστοχαστούμε για την πορεία των σύγχρονων κοινωνιών, μπορεί να αποκτήσουμε την αίσθηση ότι ζούμε πάνω σ΄ ένα ποδήλατο κάνοντας συνεχώς πετάλι, για να μην χάσουμε την ισορροπία μας την ώρα που αυτό κινείται ολοταχώς προς τον γκρεμό για τον οποίο αδιαφορούμε επιδεικτικά. Ο Ρόσα επισημαίνει ότι τις περιόδους της κλιμακούμενης μεγέθυνσης και ανάπτυξης της καπιταλιστικής διαδικασίας τις διαδέχονται περίοδοι λιτότητας και καταστροφής των κοινωνικών υποδομών. Αυτή η διαδοχή επιτάχυνσης-κρίσης δεν έχει καμία σχέση με αυτό που η Ριζοσπαστική Οικολογία ονομάζει αποανάπτυξη ή απομεγένθυση. Από τη μια εντείνει όλες τις καταστροφικές συνέπειες της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ενώ από την άλλη διαλύει τις κοινωνίες και ιδιαίτερα τους όρους ύπαρξης των λαϊκών στρωμάτων.

Η αλλοτρίωση στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής αφορά τόσο την αποξένωση του παραγωγού από την ίδια του τη δραστηριότητα όσο και την αποξένωση από αυτό καθεαυτό το προϊόν της δραστηριότητάς του. Σε ό,τι αφορά την πρώτη μορφή αλλοτρίωσης, βασικό χαρακτηριστικό της συνιστά ο χρόνος, ορισμένος ως ο χρόνος εκείνος που πλέον δεν ανήκει στον παραγωγό: δεν μπορεί να τον αξιοποιήσει για τις δικές του επιθυμίες ή ανάγκες, αλλά τον διαθέτει όπως του ορίζει αυτός που κατέχει ή διαχειρίζεται τα μέσα παραγωγής και οργανώνει την εργασιακή διαδικασία – άσχετα με το αν αυτή εκτελείται σ΄ ένα κλασικό εργοστάσιο, σε μια επιχείρηση ταχυμεταφορών ή σ΄ ένα επιστημονικό εργαστήριο.

Ο χρόνος και η επιτάχυνσή του ήταν πάντα κομβικό στοιχείο του καπιταλισμού, μιας και ο κύκλος αξιοποίησης του κεφαλαίου πρέπει να κινείται όλο και πιο γρήγορα γιατί μονάχα έτσι αυξάνεται η κερδοφορία: όλο πιο γρήγορα και όλο πιο πολλά! Ο καπιταλισμός επιβιώνει, μόνο όταν δεν σταματάνε οι μηχανές της παραγωγής και της κατανάλωσης· και λέγοντας «μηχανές», ας μην πηγαίνει το μυαλό μας αποκλειστικά στο εργοστάσιο – άλλωστε και το Facebook μια μηχανή είναι.

Καθώς όμως ο καπιταλισμός δεν είναι μόνο τρόπος παραγωγής αλλά και ένας συνολικός κοινωνικός σχηματισμός, ο Ρόσα αναλύει πώς η διαδικασία της επιτάχυνσης διαπερνάει όλες τις πτυχές αυτού του κοινωνικού σχηματισμού και την εντοπίζει σε:

τεχνολογική επιτάχυνση
επιτάχυνση της κοινωνικής μεταβολής
επιτάχυνση του ρυθμού ζωής

Πρόκειται για πτυχές που, αν και για λόγους μεθοδολογίας εξετάζονται ξεχωριστά, παραμένουν αξεδιάλυτα διαπλεκόμενες όπως η ίδια η εμπειρική πραγματικότητα αποκαλύπτει. Η επιτάχυνση στην εποχή μας έχει μεταβάλει το χωροχρονικό καθεστώς της κοινωνίας. Ο χρόνος αποκτάει πρωτοκαθεδρία απέναντι στον χώρο, τον συμπιέζει και τον μεταλλάσσει σε μη τόπο, δηλαδή σε μέρη χωρίς ιστορία: ξενοδοχεία, τράπεζες, αεροδρόμια κλπ.

Μέσα σ΄ αυτήν τη συνεχή ρευστότητα οι σχέσεις, τα κοινωνικά μορφώματα αλλά και οι δομές, οι αξίες,...

Περισσότερα …