Λεπτομέρειες

...

Ιστορία Διεθνούς Αναρχικού Κινήματος

03 Αυγούστου 2021

• ιστορία αναρχικού κινήματος
• κοινωνικοί αγώνες
• ιστορία
• επαναστατικό κίνημα
• Ρωσία

Κριτική του βιβλίου του Μιχαήλ Μπακούνιν «Εξομολόγηση», Εκδόσεις των Συναδέλφων, μετάφραση Ξένη Στεφανίδου - Γιώργος Χαρλαμπίτας

Σταύρος Ζουμπουλάκης*

Ο Αϊζάια Μπερλίν (Isaiah Berlin) ξεκινάει το εξαιρετικό δοκίμιό του «Herzen and Bakunin on Individual Liberty» («Russian Thinkers», Penguin, 2008) με τη φράση ότι «από όλους τους Ρώσους επαναστατικούς συγγραφείς του 19ου αιώνα ο Χέρτσεν και ο Μπακούνιν παραμένουν οι πιο συναρπαστικοί» (σ. 93). Οταν όμως διαβάσεις το δοκίμιο, διαπιστώνεις ότι τη δήλωση αυτή την εννοεί κυρίως για τον Χέρτσεν (βλ. και σ. 212). Το έργο του Χέρτσεν στην Ελλάδα είναι ουσιαστικά άγνωστο –δεν ξέρω αν υπάρχει κάτι άλλο πέρα από τα «Ανάλεκτα» που είχε εκδώσει ο Κάλβος το 1970–, ενώ το έργο του Μπακούνιν, αντίθετα, είναι αρκετά γνωστό. Ελειπε όμως μέχρι τώρα η περίφημη «Εξομολόγησή» του. Την εξέδωσαν πρόσφατα (2021) οι «Εκδόσεις των Συναδέλφων», σε μια υποδειγματική έκδοση που όμοιά της δεν υπάρχει, όσο ξέρω, σε άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα. Εξηγούμαι: η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει όλα τα σχόλια του Γιούρι Στεκλόφ, 250 πολύ πυκνές σελίδες, από την τετράτομη έκδοση έργων του Μπακούνιν που έκανε ο ίδιος το 1926-27 –δηλαδή, επί Στάλιν!– και τα οποία δεν υπάρχουν σε καμία άλλη ευρωπαϊκή έκδοση της «Εξομολόγησης»! Ο Στεκλόφ –μπολσεβίκος, ιστορικός και εκδότης, πέθανε το 1938 στις σταλινικές φυλακές– γνωρίζει κυριολεκτικά τα πάντα για τα επαναστατικά κινήματα της Ευρώπης, για πρόσωπα εντελώς άγνωστα σήμερα, για τα έντυπά τους, τις εφημερίδες, τα φυλλάδια, τις συζητήσεις και τις συγκρούσεις τους.

Από τις 23 Μαΐου 1851, ο Μπακούνιν βρίσκεται φυλακισμένος στην Πετρούπολη, έχοντας προηγουμένως εκτίσει δύο χρόνια σε φυλακές της Ευρώπης, και ο τσάρος Νικόλαος Α΄ του ζητάει να του ανοίξει την καρδιά του, να του μιλήσει με ειλικρίνεια, αντιμετωπίζοντάς τον ως ιερέα, ως εξομολόγο, και όχι ως ανακριτή. Ο Μπακούνιν θα ανταποκριθεί στο αίτημα και του γράφει την εξομολόγησή του (βλ. σ. 117, 91), ένα κείμενο που έμεινε άγνωστο όσο ζούσε ο ίδιος και ανακαλύφθηκε το 1917. Απευθύνεται στον τσάρο προσφωνώντας τον «Ηγεμόνα μου», αναφέρεται στις πράξεις του χαρακτηρίζοντάς τες εγκλήματα και αμαρτίες που αξίζουν σκληρή τιμωρία, ευχαριστεί τον Θεό και την Πρόνοιά του, θεωρεί τον εαυτό του ανάξιο της τσαρικής χάρης, υπογράφει ως «ο εν μετανοία αμαρτωλός». Ο τσάρος διάβασε την εξομολόγηση του Μπακούνιν, υπογράμμισε χωρία της, σχολίασε στο περιθώριο. Ο Μπακούνιν αποσιώπησε τούτο το κείμενό του και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα προτιμούσε να μην το έχει γράψει. Το κείμενο όμως είναι εδώ, ένα από τα ελάχιστα που έγραψε ο Μπακούνιν στη μητρική γλώσσα του, και αποτελεί ουσιαστικά αυτοβιογραφία του.

Η «Εξομολόγηση» διαβάστηκε ώς τώρα με δύο ουσιαστικά τρόπους. Ο ένας ήταν ότι ο Μπακούνιν υποκρίνεται τον μεταμελημένο για να σώσει τη ζωή του (έτσι διαβάζει το κείμενο και ο Στεκλόφ), και ο άλλος ότι βρίσκεται σε προσωπική κρίση και αδυναμία, αναθεωρεί και μετανιώνει – σημειωτέον ότι την εποχή που γράφει την «Εξομολόγηση» ο Μπακούνιν δεν είναι ακόμη αναρχικός, αλλά κολυμπάει στα νερά του επαναστατικού πανσλαβισμού (βλ. σ. 126). Υπήρξε βέβαια και ο τρόπος που διάβασαν την «Εξομολόγηση» οι σταλινικοί: κατάπτυστο κείμενο προδοσίας και υποταγής στον τσάρο.

Θεωρώ ότι και οι δύο αυτοί τρόποι ανάγνωσης –τον τρίτο...

Περισσότερα …