Alexander Berkman*
Ένας χρόνος πέρασε από το θάνατο του Francisco Ferrer. Το μαρτύριό του έχει ξεσηκώσει την καθολική σχεδόν αγανάκτηση ενάντια στον επιβήτορα ιερέα και ηγεμόνα που καταδίκασε έναν ευγενή άνθρωπο σε θάνατο. Οι σκεπτόμενοι, προοδευτικοί άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν εκφράσει τη διαμαρτυρία τους με αδιαμφισβήτητο τρόπο. Παντού εκδηλώθηκε μια μεγάλη συμπάθεια για τον Ferrer, το σύγχρονο θύμα της ισπανικής Ιερής Εξέτασης, αλλά και μια βαθιά εκτίμηση για το έργο και τους στόχους του. Με λίγα λόγια, ο θάνατος του Ferrer πέτυχε -όπως πιθανότατα κανένα άλλο μαρτύριο της πρόσφατης ιστορίας- να αναζωογονήσει την κοινωνική συνείδηση του ανθρώπου. Έχει αποσαφηνίσει την αιώνια αμετάβλητη στάση της Εκκλησίας ως εχθρού της προόδου. Έχει προβάλει εκτενώς το Κράτος ως τον άσπονδο εχθρό κάθε λαϊκής προόδου. Έχει, τέλος, προκαλέσει έντονο ενδιαφέρον για το πεπρωμένο του παιδιού και την αναγκαιότητα της ορθολογικής εκπαίδευσης.
Θα ήταν πράγματι κρίμα αν οι πνευματικές και συναισθηματικές διεργασίες που ξυπνούσαν, εξαντλούνταν έτσι, με μια απλή αγανάκτηση και μια φτηνή εικασία όσον αφορά τις ασήμαντες λεπτομέρειες της προσωπικότητας και της ζωής του Ferrer. Οι διαμαρτυρίες και οι εκδηλώσεις μνήμης είναι αρκετά απαραίτητες και χρήσιμες, σε κατάλληλο χρόνο και τόπο. Έχουν ήδη επιτύχει, όσον αφορά τον κόσμο γενικότερα που παίρνει μέρος σε αυτές, κάτι που αποτελεί ένα σπουδαίο εκπαιδευτικό έργο. Μέσα από αυτές η κοινωνική συνείδηση οδήγησε στην πραγματοποίηση του τεράστιου εγκλήματος που διέπραξε η Εκκλησία και το ισπανικό Κράτος.
Αλλά "ο κόσμος γενικά" δεν ωθείται εύκολα στη δράση. Χρειάζεται πολλούς τρομερούς μάρτυρες να διαταράξουν την ισορροπία της αδράνειας. Και ακόμη και όταν αυτή διαταραχθεί, τείνει να επανέλθει γρήγορα στην πρότερη ακινησία. Είναι οι σκεπτόμενοι, τα ριζοσπαστικά στοιχεία, που είναι, κυριολεκτικά, αυτοί που κινούν τον κόσμο, αυτοί που διαταράσουν πνευματικά και συναισθηματικά αυτή την ηλίθια γαλήνη του. Δεν πρέπει ποτέ να υποφέρουν για να αδρανοποιηθούν, γιατί και αυτοί κινδυνεύουν επίσης να μεγαλώσουν απορροφούμενοι απλώς από τον μάρτυρα και τον ρητορικό θαυμασμό του μεγάλου έργου του. Όπως ο ίδιος ο Ferrer μας προειδοποίησε με σύνεση: "Τα είδωλα δημιουργούνται όταν οι άνθρωποι τα επαινούν και αυτό είναι πολύ κακό για το μέλλον του ανθρώπινου γένους. Ο χρόνος που αφιερώνεται στους νεκρούς θα μπορολυσε να χρησιμοποιηθεί καλύτερα για τη βελτίωση της κατάστασης των ζωντανών, οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν μεγάλη ανάγκη γι’ αυτό”.
Αυτά τα λόγια του Francisco Ferrer πρέπει να εντυπωθούν στο μυαλό μας. Ειδικά οι ριζοσπάστες -οποιασδήποτε ιδεολογικής κατεύθυνσης- έχουν πολλά να μάθουν από αυτή την άποψη. Έχουμε αφιερώσει πάρα πολύ χρόνο στους νεκρούς, και όχι αρκετό στους ζωντανούς. Έχουμε εξιδανικεύσει τους μάρτυρές μας στο βαθμό του να παραμελούμε τις πρακτικές ανάγκες που εξυπακούονται από την υπόθεση για την οποία πέθαναν. Έχουμε εξιδανικεύσει τα ιδανικά μας, αποκλείοντας την εφαρμογή τους στην πραγματική ζωή. Η αιτία γι’ αυτό ήταν μια ανώριμη εκτίμηση των ιδανικών μας. Ήταν πολύ ιερά για καθημερινή χρήση. Το αποτέλεσμα είναι εμφανές και μάλλον αποθαρρυντικό. Μετά από ένα τέταρτο του αιώνα -και περισσότερο- ριζοσπαστικής προπαγάνδας, μπορούμε να επισημάνουμε ότι δεν σημειώθηκε κάποια ιδιαίτερη επιτυχία. Κάποια πρόοδος, χωρίς αμφιβολία, έχει γίνει, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι ανάλογη με τις πραγματικά τεράστιες προσπάθειες που καταβλήθηκαν. Αυτή η σχετική αποτυχία, με τη σειρά της, προκαλεί μια περαιτέρω απογοητευτική επίδραση: οι παλαιοί ριζοσπάστες εγκαταλείπουν τις τάξεις τους, απογοητευμένοι, ενώ οι πιο δραστήριοι εργαζόμενοι έχουν γίνει αδιάφοροι, αποθαρρυμένοι από την έλλειψη αποτελεσμάτων.
Αυτή είναι η ιστορία κάθε παγκόσμιας επαναστατικής ιδέας της εποχής μας. Αλλά αυτό ισχύει ειδικά για το αναρχικό κίνημα. Οπωσδήποτε, δεδομένης της φύσης του δεν είναι ένα κίνημα που μπορεί να κατακτήσει άμεσα απτά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα ένα πολιτικό κίνημα μπορεί να επιτύχει. Μπορεί επίσης να ειπωθεί, ότι η διαφορά μεταξύ ακόμη και του πλέον προηγμένου πολιτικού κινήματος, όπως ο σοσιαλισμός, και του αναρχισμού είναι αυτή: το ένα επιδιώκει τον μετασχηματισμό των πολιτικών και οικονομικών συνθηκών, ενώ ο στόχος του άλλου περιλαμβάνει μια πλήρη αποτίμηση των ατομικών και κοινωνικών αντιλήψεων. Ένα τέτοιο γιγάντιο καθήκον είναι αναγκαστικά αργής προόδου, ούτε η πρόοδός του προσμετράται από ψηφοδέλτια ή άλλα παρόμοια. Είναι η αποτυχία του να πραγματοποιηθεί πλήρως το τεράστιο έργο που είναι εν μέρει υπεύθυνο για την απαισιοδοξία που τόσο συχνά ξεπερνά τα ενεργά πνεύματα του κινήματός μας. Σε αυτό προστίθεται η έλλειψη σαφήνειας όσον αφορά τον τρόπο κοινωνικής προσφοράς.
Το Παλιό θα γεννήσει το Νέο. Πώς συμβαίνουν αυτά τα πράγματα; όπως ρωτά η μικρή Wendla τη μητέρα της στο “Frühlings Erwachen” του Wedekind*. Έχουμε ξεπεράσει τον πελαργό της Κοινωνικής Επανάστασης που θα μας δώσει το νεογέννητο παιδί της έτοιμης ισότητας, της αδελφοσύνης και της ελευθερίας. Αντιλαμβανόμαστε τώρα την προσεχή κοινωνική ζωή ως όρο και όχι ως σύστημα. Μια κατάσταση του μυαλού, κυρίως. Κανείς βασίζεται στην αλληλεγγύη των συμφερόντων που απορρέουν από την κοινωνική κατανόηση και το φωτισμένο αυτοσυμφέρον. Μπορεί να οργανωθεί ένα σύστημα. Πρέπει να αναπτυχθεί μια κατάσταση. Η εξέλιξη αυτή καθορίζεται από το υπάρχον περιβάλλον και τις πνευματικές τάσεις της εποχής. Η αιτιώδης συνάφεια των δύο είναι αναμφίβολα αμοιβαία και αλληλεξαρτώμενη, αλλά ο παράγοντας της ατομικής και προπαγανδιστικής προσπάθειας δεν πρέπει να υποτιμηθεί.
Η κοινωνική ζωή του ανθρώπου είναι ένα κέντρο, όπως ήταν, από όπου ακτινοβολούν πολλές πνευματικές τάσεις, διασχίζουν και διασταυρώνονται, υποχωρούν και πλησιάζουν η μια στην άλλη σε μια ατέρμονη διαδοχή. Τα σημεία σύγκλισης δημιουργούν νέα κέντρα, ασκώντας ποικίλες επιρροές στο μεγαλύτερο κέντρο, στη γενική ζωή της ανθρωπότητας. Έτσι δημιουργούνται νέες πνευματικές και ηθικές ατμόσφαιρες, ο βαθμός της επιρροής των οποίων εξαρτάται, κυρίως, από τον ενεργό ενθουσιασμό αυτών που έχουν προσκοληθεί σε αυτή τη διαδικασία. Τελικά, στην συγγένεια μεταξύ του νέου ιδεώδους και των απαιτήσεων της ανθρώπινης φύσης. Παίζοντας αυτήν την πραγματική χορδή, το νέο ιδεώδες θα επηρεάσει όλο και περισσότερα πνευματικά κέντρα τα οποία αρχίζουν σταδιακά να ερμηνεύονται στη ζωή και να μεταβάλλουν τις αξίες του μεγάλου γενικού κέντρου, δηλαδή την κοινωνική ζωή του ανθρώπου.
Ο αναρχισμός είναι μια τέτοια πνευματική και ηθική ατμόσφαιρα. Με σίγουρο χέρι έχει αγγίξει την καρδιά της ανθρωπότητας, επηρεάζοντας τα πρωταρχικά μυαλά του κόσμου στη λογοτεχνία, την τέχνη και τη φιλοσοφία. Έχει αναστήσει το άτομο από τα ερείπια της κοινωνικής καταστροφής. Στο προσκήνιο της ανθρώπινης προόδου, η δική του πρόοδος είναι αναγκαστικά οδυνηρά αργή: το μολύβδινο βάρος τόσων εποχών άγνοιας και δεισιδαιμονίας κρέμεται βαριά στα πόδια του. Αλλά η αργή πρόοδός του δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να αποθαρρυνθεί. Αντίθετα, αποδεικνύει την ανάγκη μεγαλύτερης προσπάθειας, την εδραίωση των υφιστάμενων ελευθεριακών κέντρων και την αδιάκοπη δραστηριότητα για τη δημιουργία νέων.
Η ανωριμότητα του παρελθόντος είχε τυφλώσει το όραμά μας στις πραγματικές απαιτήσεις της κατάστασης. Ο αναρχισμός θεωρήθηκε, ακόμη και από τους υποστηρικτές του, ως ιδανικό για το μέλλον. Η πρακτική εφαρμογή του στην τρέχουσα ζωή αγνοήθηκε εντελώς. Η προπαγάνδα περιοριζόταν στην ελπίδα να φτάσουμε στην Κοινωνική Επανάσταση. Η προετοιμασία για τη νέα κοινωνική ζωή δεν κρίθηκε απαραίτητη. Η σταδιακή ανάπτυξη και ανάπλαση της ερχόμενης ημέρας δεν εισήγαγε επαναστατικές αντιλήψεις. Η αυγή είχε παραβλεφθεί. Ένα θανατηφόρο λάθος, γιατί δεν υπάρχει μέρα χωρίς αυγή.
Το μαρτύριο του Φρανσίσκο Φερρέρ δεν θα είναι μάταιο αν μέσω αυτού οι αναρχικοί -όπως και άλλα ριζοσπαστικά στοιχεία- συνειδητοποιήσουν ότι, τόσο στην κοινωνική όσο και στην ατομική ζωή, η αντίληψη προηγείται της γέννησης. Η κοινωνική αντίληψη που χρειαζόμαστε και πρέπει να έχουμε είναι η δημιουργία ελευθεριακών κέντρων που θα ακτινοβολούν την ατμόσφαιρα της αυγής στη ζωή της ανθρωπότητας.
Πολλά τέτοια κέντρα είναι δυνατά. Αλλά το πιο σημαντικό από όλα είναι η νεανική ζωή, η αναδυόμενη γενιά. Μετά από όλα, αυτοί θα αναλάβουν το καθήκον της προώθησης αυτού του έργου. Ακριβώς στην αναλογία που η νέα γενιά θα μεγαλώνει περισσότερο φωτισμένη και ελευθεριακή, θα προσεγγίσουμε μια πιο ελεύθερη κοινωνία. Ωστόσο, από αυτή την άποψη, υπήρξαμε και εξακολουθούμε να είμαστε αδικαιολόγητα αμελείς, εμείς οι αναρχικοί, οι σοσιαλιστές και οι άλλοι ριζοσπάστες. Διαμαρτυρόμενοι για το εκπαιδευτικό σύστημα που αναπαράγει δεισιδαιμονίες, συνεχίζουμε να υποτάσσουμε τα παιδιά μας στην οδυνηρή επιρροή τους.
Καταδικάζουμε την τρέλα του πολέμου, όμως επιτρέπουμε στους απογόνους μας να εμποτίζονται με το δηλητήριο του πατριωτισμού. Είμαστε περισσότερο ή λιγότερο χειραφετημένοι από τα ψεύτικα αστικά πρότυπα, εξακολουθώντας να υποφέρουμε για το ότι τα παιδιά μας αλλοιώνονται από την υποκρισία του κατεστημένου. Κάθε τέτοιος γονέας βοηθά άμεσα στη διαιώνιση της κυρίαρχης άγνοιας και της δουλείας. Μπορούμε όντως να περιμένουμε μια γενιά που θα ανατραφεί στην ατμόσφαιρα του καταπιεστικού, αυταρχικού εκπαιδευτικού καθεστώτος, να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο μιας ελεύθερης, αυτοδύναμης ανθρωπότητας; Αυτοί οι γονείς είναι εγκληματικά ένοχοι για τον εαυτό τους και τα παιδιά τους: εκτρέφουν το φάντασμα που θα χωρίσει το σπίτι τους από τον εαυτό του και δυναμώνουν τα προπύργια του σκότους.
Κανένας έξυπνος ριζοσπάστης δεν μπορεί να αποτύχει να συνειδητοποιήσει την ανάγκη της ορθολογικής εκπαίδευσης των νέων. Η ανατροφή του παιδιού πρέπει να γίνει διαδικασία απελευθέρωσης με μεθόδους που δεν θα επιβάλλουν έτοιμες ιδέες, αλλά που θα πρέπει να βοηθούν στη φυσική του αυτοανάπτυξη. Ο σκοπός αυτής της εκπαίδευσης δεν είναι να επιβάλλει την προσαρμογή του παιδιού σε αποδεκτές έννοιες, αλλά να αφήσει ελεύθερο το παιχνίδι στην πρωτοτυπία, την πρωτοβουλία και την ατομικότητά του. Μόνο με την απελευθέρωση της εκπαίδευσης από τον καταναγκασμό και τον κάθε ειδους περιορισμό μπορούμε να δημιουργήσουμε το περιβάλλον για την εκδήλωση του αυθόρμητου ενδιαφέροντος και των εσωτερικών κινήτρων από την πλευρά του παιδιού. Μόνο έτσι μπορούμε να παρέχουμε λογικές συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη των φυσικών τάσεων του παιδιού και τις λανθάνουσες συναισθηματικές και ψυχικές του ικανότητες. Τέτοιες μέθοδοι εκπαίδευσης, που ουσιαστικά βοηθούν την παιδική ποιότητα και τη φιλοδοξία της γνώσης, θα αναπτύξουν μια γενιά με υγιή πνευματική ανεξαρτησία. Θα παράγουν άντρες και γυναίκες ικανούς, σύμφωνα με τον Francisco Ferrer, “να εξελίσσονται χωρίς να σταματούν, να καταστρέφουν και να ανανεώνουν το περιβάλλον τους χωρίς διακοπή, ανανεώνοντας και τους εαυτούς τους · πάντοτε έτοιμοι να δεχτούν το καλύτερο, ευτυχισμένοι με το θρίαμβο των νέων ιδεών, που φιλοδοξούν να ζήσουν πολλές ζωές σε μια μόνο”. Σε αυτούς τους άνδρες και γυναίκες στηρίζεται η ελπίδα της ανθρώπινης προόδου. Σε αυτούς ανήκει το μέλλον. Και είναι, σε πολύ σημαντικό βαθμό, με τη δική μας δικαιοδοσία που πρέπει να ανοίξουμε το δρόμο. Ο θάνατος του Francisco Ferrer ήταν μάταιος, η αγανάκτηση, η συμπάθειά μας και ο θαυμασμός μας άχρηστοι, εκτός αν μεταφράσουμε τα ιδεώδη του μαρτυρικού εκπαιδευτικού στην πράξη και στη ζωή και έτσι προωθήσουμε τον ανθρώπινο αγώνα για φώτιση και ελευθερία.
Μια αρχή έχει ήδη γίνει. Αρκετά σχολεία, στις κατευνθλυσεις του Ferrer, υπάρχουν και λειτουργούν ήδη στη Νέα Υόρκη και το Μπρούκλιν. Στη Φιλαδέλφεια και το Σικάγο πρόκειται επίσης να αρχίσουν μαθήματα. Προς το παρόν, οι προσπάθειες είναι περιορισμένες, λόγω έλλειψης βοήθειας και καθηγητών, στα σχολεία της Κυριακής. Αλλά είναι ο πυρήνας της μεγάλης, εκτεταμένης δυναμικής. Τα ριζοσπαστικά στοιχεία της Αμερικής και κυρίως ο Σύνδεσμος Francisco Ferrer (Francisco Ferrer Association) δεν θα μπορούσαν να προωθήσουν κανένα πιο αξιοπρεπές και διαρκές έργο στη μνήμη του μάρτυρα εκπαιδευτικού Francisco Ferrer, παρά με μια γενναιόδωρη ανταπόκριση σε αυτή την έκκληση για την ίδρυση του πρώτου Ημερήσιου Σχολείου Francisco Ferrer στην Αμερική.
*Το “Frühlings Erwachen” ήταν όπερα του μουσουργού Frank Wedekind που γράφτηκε το 1890-1891, αλλά ανεβάστηκε μετά το 1906, αρχικά στην Ολλανδία. Στα ελληνικά μπορεί να μεταφραστεί ως “Το Ξύπνημα της Άνοιξης”.
**Το κείμενο του Alexander Berkman δημοσιεύτηκε με τίτλο “The Need Of Translating Ideals Into Life”, στην αναρχική επιθεώρηση “Mother Earth” τεύχος 9, Νοέμβρης 1910. Μετάφραση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.
