Μια σύντομη περιγραφή του κινήματος Dada που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου σε ριζική αποστροφή προς την κοινωνία που το είχε αφήσει να προκύψει
Nick Heath
"Στη Ζυρίχη, που δεν συμμετείχαμε στα σφαγεία του παγκόσμιου πολέμου, αφιερωθήκαμε στις καλές τέχνες. Ενώ στο βάθος βροντούσαν οι πυροβολισμοί, εμείς κολλούσαμε χαρτιά, διαβάζαμε τα έργα μας, γράφαμε ποίηση και τραγουδούσαμε με όλη μας τη φωνή" - Hans Arp
Το Dada ήταν μια άμεση απάντηση στα κατακλυσμιαία γεγονότα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Μαζικές σφαγές, που δεν είχαν ξαναγίνει ποτέ, ανέδειξαν τον παραλογισμό του καπιταλισμού και του πολεμικού κράτους, όπως μια φωτοβολίδα που φωτίζει ένα πεδίο μάχης τη νύχτα. Ο εφιάλτης μπορούσε να απαντηθεί μόνο με την απόρριψη των αξιών μιας κοινωνίας που επέτρεψε να συμβεί αυτό. Στο Dada αυτή η απόρριψη οργανώθηκε γύρω από την άρνηση των καλλιτεχνικών και πολιτιστικών αξιών της παλιάς κοινωνίας. Ως εκ τούτου, επρόκειτο να διαδραματίσει βασικό ρόλο στην επιρροή ορισμένων από τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν για περισσότερο από πενήντα χρόνια, καθώς και να επηρεάσει μεταγενέστερα κινήματα όπως ο υπερρεαλισμός και οι αναρχικές πολιτιστικές δραστηριότητες της δεκαετίας του 1960.
Στο κέντρο της Ζυρίχης, στην ουδέτερη Ελβετία, συγκεντρώθηκαν καλλιτέχνες για να προστατευτούν από τη φρίκη του συνεχιζόμενου πολέμου. Εδώ οργάνωναν εκδηλώσεις στο νυχτερινό κέντρο Cabaret Voltaire.
Το 1915 ο Hugo Ball και η συντρόφισσά του Emmy Hennings, δημιούργησαν το Cabaret Voltaire, στο οποίο προσχώρησαν και άλλοι καλλιτέχνες όπως ο Tristan Tzara, ο Marcel Janco, και οι δύο ρουμανικής καταγωγής, ο Richard Huelsenbeck και ο Jean Arp, από τη Γαλλία και τη Γερμανία. Αναζήτησαν ριζοσπαστική κριτική της σημερινής κοινωνίας και της τέχνης που παρήγαγε. Ο Hugo Ball δημοσίευσε το Μανιφέστο του Dada όπου δήλωσε ότι "το Dada είναι μια νέα τάση στην τέχνη... Το Dada προέρχεται από το λεξικό. Είναι τρομερά απλό. Στα γαλλικά σημαίνει 'άλογο για χόμπι'. Στα γερμανικά σημαίνει "αντίο", "Φύγε από την πλάτη μου", "Θα τα πούμε κάποια στιγμή". Στα ρουμανικά: 'Ναι, πράγματι, έχεις δίκιο, αυτό είναι. Αλλά βέβαια, ναι, σίγουρα, σωστά...'"
Ο Ball ήθελε να χρησιμοποιήσει μια ανόητη λέξη για να γελοιοποιήσει τις επιτηδευμένες αξιώσεις του παλιού κόσμου της τέχνης. Όπως είπε "Πώς γίνεται κανείς διάσημος; Λέγοντας dada. Με μια ευγενική χειρονομία και λεπτή ευπρέπεια. Μέχρι να τρελαθεί κανείς. Μέχρι να χάσει κανείς τις αισθήσεις του. Πώς μπορεί κανείς να απαλλαγεί από όλα όσα μυρίζουν δημοσιογραφία, σκουλήκια, όλα τα ωραία και τα σωστά, παρωπίδες, ηθικολογία, εξευρωπαϊσμό, απονευρωτισμό;".
Το εγχείρημα Dada περιελάμβανε μουσική, γραπτά έργα που διαβάζονταν, επιδείξεις έργων τέχνης και πολλά άλλα, όλα ταυτόχρονα ή διαδέχονταν το ένα το άλλο. Αυτή η ριζοσπαστική απόκλιση έχει πλέον υιοθετηθεί σε μεγάλο βαθμό από τους καλλιτέχνες της σύγχρονης εποχής. Το Dada υπήρξε πρωτοπόρος στο ηχητικό ποίημα (sound poem), στο ταυτόχρονο ποίημα (simultaneous poem), στο κολάζ, τα οποία τώρα έχουν υιοθετηθεί.
"Ξέρουμε τι είχε κάνει ο ντανταϊσμός με την πολιτική, την είχε καταστρέψει με μια πινελιά, την είχε αγνοήσει. Το κίνημα εξεγέρθηκε κατά της εξουσίας κάθε είδους, υπέρ των ελευθεριών κάθε είδους", έγραψε ο ντανταϊστής Georges Ribemont-Dessaignes. Στην πραγματικότητα, πολλοί από όσους συμμετείχαν στο Dada είχαν κάποια γνώση του αναρχισμού και είχαν ασχοληθεί με αυτόν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Ο Hugo Ball είχε μεταφράσει τον Μπακούνιν. Ο Hans Richter είχε διασυνδέσεις με την αναρχική ομάδα της Ζυρίχης και ο Tristan Tzara, ο οποίος είχε πρωτογνωριστεί με το αναρχικό κίνημα στο Βουκουρέστι, επρόκειτο να πει: "Είναι προφανές ότι η αναρχική φύση του ντανταϊσμού, σε συνδυασμό με την ιδέα ενός ηθικού απόλυτου που το κίνημα τοποθετούσε πέρα από κάθε πρακτικό ενδεχόμενο, ήταν βέβαιο ότι θα κρατούσε τους ντανταϊστές μακριά από τους πολιτικούς αγώνες". Ο Ribemont-Dessaignes σίγουρα εννοεί με τον όρο πολιτική τις μηχανορραφίες των πολιτικών κομμάτων και όχι την επαναστατική πολιτική του αναρχισμού.
Ο Tristan Tzara συνόψισε τη στάση των ντανταϊστών στο Ντανταϊστικό Μανιφέστο του 1918: "Ας διακηρύξουμε όλοι ότι έχουμε να επιτελέσουμε ένα μεγάλο έργο καταστροφής και αρνητικότητας. Σκουπίστε και καθαρίστε. Η κάθαρση του συντρόφου θα γίνει μετά από μια περίοδο απόλυτης τρέλας και επιθετικότητας, το σημάδι ενός κόσμου που έχει αφεθεί για πολύ καιρό στα χέρια ληστών που διαλύουν και καταστρέφουν τους αιώνες”.
Μπροστά στη βαρβαρότητα και την καταστροφή που έβλεπαν, η ομάδα Dada αγκάλιασε τον αυθορμητισμό (και σε σχέση με την επανάσταση), τη χαρά της ζωής και τη χαρά της δημιουργίας παρά τις πιο αντίξοες συνθήκες. Η άρνηση του Dada απηχούσε το παλιό αξίωμα του Μπακούνιν: " Η παρόρμηση για καταστροφή είναι επίσης η παρόρμηση για δημιουργία". Επιτέθηκε σε όλες τις δυνάμεις καταπίεσης - είτε αυτές είναι πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές ή ηθικές. Διακήρυξε την εμπιστοσύνη στις μάζες, την απόρριψη της εξειδίκευσης, την απόρριψη του κράτους. Όπως έμελλε να δηλώσει ο Tzara: "Ήμασταν σταθερά ενάντια στον πόλεμο χωρίς επομένως να πέσουμε στην εύκολη παγίδα του ουτοπικού ειρηνισμού, Γνωρίζαμε ότι δεν μπορούσαμε να απαλλαγούμε από τον πόλεμο χωρίς να απαλλαγούμε από τις ρίζες του"..." Αυτός ο πόλεμος δεν ήταν ο δικός μας πόλεμος - για μας ήταν ένας πόλεμος ψεύτικων συναισθημάτων και αδύναμων δικαιολογιών... Το Dada γεννήθηκε από μια ηθική ανάγκη, από μια αμείλικτη θέληση να επιτύχουμε ένα ηθικό απόλυτο... Τιμή, Πατρίδα, Ηθική, Οικογένεια, Τέχνη, Θρησκεία, Ελευθερία, Αδελφοσύνη, κ.λπ. - όλες αυτές οι έννοιες είχαν κάποτε απαντήσει σε ανθρώπινες ανάγκες, τώρα δεν απέμεινε τίποτα από αυτές παρά ένας σκελετός συμβάσεων". Ενώ το Dada είχε αρχικά φιλικές σχέσεις με τους φουτουριστές, αυτές έληξαν όταν έμαθαν για τον ακραίο εθνικισμό και τον μιλιταρισμό τους.
Το γερμανικό Dada
Η κατάσταση ήταν λίγο διαφορετική στη Γερμανία, όπου στο Βερολίνο δημιουργήθηκε μια άλλη ομάδα Dada όταν ο Huelsenbeck επέστρεψε εκεί. Ο Max Ernst, που είχε εμπλακεί στο Dada στη Ζυρίχη, επέστρεψε στην Κολωνία όπου δημιούργησε μια άλλη ομάδα Dada με τον Johannes Baargeld.. Οι ντανταϊστές συνεισέφεραν στην Die Aktion, τη μεγάλη καλλιτεχνική-πολιτική επιθεώρηση που εξέδιδε ο Franz Pfemfert. Η επανάσταση ξεσπούσε στη Γερμανία και το Dada δεν μπορούσε να παραμείνει τόσο ένδοξα αποστασιοποιημένο όσο ήταν στη Ζυρίχη. Το γερμανικό Dada συνέβαλε με τον τρόπο του στην εξεγερτική ζύμωση με τις άγριες καρικατούρες του George Grosz, τους πίνακες του Otto Dix και τις κολεγιακές και τυπογραφικές παραλλαγές του Baader. Το φωτομοντάζ ήταν μια πρωτοπορία του γερμανικού Dada.
Στην εξέγερση των Σπαρτακιστών στο Βερολίνο το 1919 το Dada έκανε τη δική του ιδιαίτερη παρέμβαση. Παρέλασαν στις εργατικές γειτονιές τραγουδώντας αντιμιλιταριστικά τραγούδια και έγιναν δεκτοί με μεγάλη διασκέδαση. Όπως θα έλεγε ο ντανταϊστής Mehring: "Η ντανταϊστική μας πομπή έγινε δεκτή με χαρά τόσο αυθόρμητη όσο και ο χορός του παρισινού όχλου μπροστά στη Βαστίλη". Για το λόγο αυτό οι αρχές τους συνέλαβαν για προσπάθεια περιφρόνησης των ενόπλων δυνάμεων και ένας από αυτούς, ο Herzfelde, καταδικάστηκε σε οκτώ μήνες φυλακή. Μέχρι το 1922 το Dada είχε πεθάνει στη Γερμανία. Ορισμένα από τα μέλη του είχαν ταυτιστεί με τους Μπολσεβίκους, ταυτίζοντάς τους λανθασμένα με το πραγματικό πνεύμα της Ρωσικής Επανάστασης. Ο Grosz, ο Heartfield και ο αδελφός του Herzfelde έγιναν μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ ο Ernst επέστρεψε στο Παρίσι. Ο αντίκτυπος του Dada στη Γερμανία ήταν αρκετά σημαντικός για τον Χίτλερ ώστε να ξεσπάσει εναντίον του στο Mein Kampf αποκαλώντας το "πνευματική τρέλα" και "μπολσεβικισμό της τέχνης".
Ενώ ορισμένοι ντανταϊστές απορροφήθηκαν από την πολιτική, άλλοι προσπάθησαν να συνεχίσουν την πολιτιστική επανάσταση στην οποία είχαν πρωτοστατήσει. Οι διαφωνίες τους με τη λατρεία της προλεταριακής τέχνης συνοψίζονταν ως εξής:
"Σε εκείνους που επιδιώκουν να δημιουργήσουν μια προλεταριακή τέχνη, θέτουμε το ερώτημα: ‘Τι είναι η προλεταριακή τέχνη;’. Είναι τέχνη που φτιάχνεται από τους ίδιους τους προλετάριους; Ή τέχνη αφιερωμένη στην υπηρεσία του προλεταριάτου; Ή τέχνη σχεδιασμένη να αφυπνίσει τα (επαναστατικά) προλεταριακά ένστικτα; Δεν υπάρχει τέχνη που γίνεται από προλετάριους, διότι ένας προλετάριος που δημιουργεί τέχνη δεν είναι πλέον προλετάριος αλλά καλλιτέχνης. Ένας καλλιτέχνης δεν είναι ούτε προλετάριος ούτε αστός και αυτό που δημιουργεί δεν ανήκει ούτε στο προλεταριάτο ούτε στην αστική τάξη, αλλά σε όλους." Αυτό εμφανίστηκε στο Μανιφέστο Proletkunst που υπογράφουν οι Arp, Tzara, van Doesburg και Spengermann, το οποίο υπό τον φαινομενικά ευνοϊκό τίτλο του στην πραγματικότητα επιτίθεται στη χαλιναγώγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε μια ιδεολογία.
Ο αγώνας για να χαράξει μια πορεία ανάμεσα στην "τέχνη για χάρη της τέχνης" και τις αυστηρές αρχές της "προλεταριακής τέχνης" ήταν δύσκολος και δεν επιλύθηκε ποτέ επαρκώς με διαιρέσεις μέσα στον ίδιο τον ντανταϊσμό. Το "πολιτιστικά επαναστατικό" (ελλείψει καλύτερου όρου) ρεύμα του Dada, το οποίο διατήρησε τις αρχικές του προθέσεις, λοιδορήθηκε από τους Μπολσεβίκους ως αστικό ή αναρχικό, ενώ οι ίδιοι οι αστοί τους αποκαλούσαν Μπολσεβίκους ή αναρχικούς!!!
Το Dada στη Γαλλία
Όπως έχουμε ήδη δει, ο Max Ernst είχε πάει στο Παρίσι στο τέλος του πολέμου. Εκεί συγκεντρώθηκαν και άλλα μέλη του Dada, όπως ο μοναδικός ολοκληρωμένος Αμερικανός ντανταϊστής Man Ray, μαζί με άλλους Ευρωπαίους που είχαν επιστρέψει από τη Νέα Υόρκη, όπως ο Marcel Duchamp και ο Francis Picabia. Συνέχισαν τον επικό αγώνα του Dada ενάντια στην κατεστημένη τέχνη. Μαζί τους ήταν ο Tzara και ενισχύθηκαν μεταξύ άλλων από τους Andre Breton, Louis Aragon, Benjamin Peret, Paul Eluard, Ribemont-Dessaignes και Philippe Soupault. Συνέχισαν τις επιδιώξεις του Dada για αντιμιλιταρισμό και αντικληρικαλισμό. Οι δράσεις περιελάμβαναν την παρωδία της δίκης του Maurice Barres, του μανιακού εθνικιστή και αντισημίτη.
Ο Breton καθιέρωνε την ηγεσία του σε ένα κίνημα που θα οδηγούσε σε μια πιο πολιτική κατεύθυνση. Αυτό δυσαρέστησε τον Tzara, τον Picabia και άλλους που είδαν τις προσπάθειες του Breton να δώσει στο Dada μια σαφή κατεύθυνση ως ανάθεμα στο αρχικό αυθόρμητο πνεύμα του Dada. Ο Breton ήθελε να περάσει από την "καταστροφική" φάση του Dada σε μια πιο "εποικοδομητική" προσέγγιση. Από αυτές τις διαιρέσεις προέκυψε το νέο κίνημα του υπερρεαλισμού.
Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία...
*Αφιερωμένο στον αείμνηστο Jim Duke (σ.τ.μ.: Αυστραλό αναρχοντανταϊστή ποιητή και σκηνοθέτη φιλμ), ο οποίος συνέχισε το έργο του Dada.
#Αυτό το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στο Virus, περιοδικό που κυκλοφορούσε από μέλη της Αναρχικής Ομοσπονδίας Βρετανίας στο Λονδίνο. Στα ελληνικά μεταφράστηκε από εδώ: https://libcom.org/library/dada Μετάφραση: Ούτε Θεός Ούτε Αφέντης
##Στις 8 Ιουλίου 1940, ο Yoshiyuki Eisuke, Ιάπωνας αναρχικός ντανταϊστής ποιητής και μυθιστοριογράφος, πέθανε σε ηλικία μόλις 34 ετών.
