Εισαγωγικό σημείωμα
Ο Ελευθεροτεκτονισμός και γενικά οι «μυστικές» εταιρείες την εποχή που ήταν στην ακμή του το κοινωνικό ζήτημα, αν και αστικές ενώσεις συχνά συμμάχησαν με τις «νηστικές» δυνάμεις του προλεταριάτου στην προσπάθεια για την χειραφέτηση ή έστω την ανατροπή των αυτοκρατοριών και των Βασιλέων τους. Η σχέση αυτών των δυο δυνάμεων αρκετές φορές την περίοδο αυτή συνέκλιναν επαναστατικά ενώ από την ανάπτυξη των αστικών δημοκρατιών απέκλιναν αισθητά για να καταλήξουν μόνο θεωρίες συνομωσίας. Η συμμετοχή των Ελευθεροτεκτόνων και η δέσμευση τους για πιο κοσμικές κοινωνίες ήταν αυτή που έφερε το σχίσμα μεταξύ της Γαλλικής στοάς η οποία προέκρινε την κοσμικότητα και αρνήθηκε την πίστη σε κάποιο ανώτερο ον για την εισδοχή στις μεγάλες ανατολές (στοές) της στον παγκόσμιο τεκτονισμό. Η συμμετοχή των Ελευθεροτεκτόνων στο γαλλικό σοσιαλιστικό και αναρχικό κίνημα φθάνουν ως τις μέρες μας και αρκετές πληροφορίες οι ενδιαφερόμενοι μπορου΄ν να βρουν στο αντίστοιχο βιβλίο για την ιστορία της υπεραριστερας, ενώ θα απογοητευθούν από την πολύ πρόχειρη και επιφανειακή αναφορά στο βιβλίο της Lagalisse. Σε αυτό το κείμενο γίνεται αναλυτική αναφορά στην συμβολή και συμμετοχή των Ελευθεροτεκτόνων στην Παρισινή Κομμούνα. Θεωρώ ότι αυτό κλείνει προς το παρών μιας και η έρευνα μας ποτέ δεν τελειώνει την σειρά άρθρων για τον Κομμουνάριο και στιχουργό του ύμνου της διεθνούς αδελφό τέκτονα Eugene Pottier.
Aργύρης Αργυριάδης
Θερμοπύλες
Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.
Κ.Π. Καβάφης
• Εισαγωγή
• Ο Γαλλο-Πρωσικός πόλεμος του 1870-71
• Η πολιορκία
• 18 Μάρτη
• Από τις 28 Μάρτη μέχρι το τέλος
• Η Ματωμένη Εβδομάδα
• Η κοινωνική πολιτική της Κομμούνας
• Τα διατάγματα
• Ο ρόλος του Τεκτονισμού στα γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας
• ... Μετά τη Κομμούνα
• Σήμερα ...
Εισαγωγή:
Ο όρος Παρισινή Κομμούνα εμφανίστηκε, αρχικά, αναφερόμενος στην κυβέρνηση του Παρισιού κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Ο όρος ωστόσο έχει πλέον συνδεθεί αναμφίβολα με την σοσιαλιστικής κατεύθυνσης εξέγερση που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι από τις 18 Μάρτη του 1871 έως τις 28 Μάη του ίδιου έτους. Επρόκειτο για μία επαναστατική απόπειρα της εργατικής τάξης να πάρει την εξουσία στα χέρια της σε τοπικό επίπεδο, καταργώντας τις συγκεντρωτικές δομές του κράτους και προσπαθώντας συνάμα να λειτουργήσει μία άμεση δημοκρατία. Θεωρείται, και αυτό δεν είναι τυχαίο, ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα των τελευταίων δύο αιώνων.
Κατά τη διάρκεια των γεγονότων της Κομμούνας, συνέβη ακόμα ένα μοναδικό και σημαντικό ιστορικό γεγονός. Ήταν η οργανωμένη συμμετοχή των Παριζιάνων Ελευθεροτεκτόνων, με την Τεκτονική τους ιδιότητα, στα γεγονότα της Κομμούνας. Σήμερα μετά από 142 χρόνια, παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο Ελληνικό κοινό, όλα τα περιστατικά αυτής της συμμετοχής, καθώς και ό,τι τα ακολούθησε.
Θα πρέπει να δηλωθεί από την αρχή, κάτι το οποίο δεν είναι ευρύτερα γνωστό, ακόμα και ανάμεσα στους Τέκτονες. Ο Ελευθεροτεκτονισμός δεν υπήρξε ποτέ ένα ενιαίο κίνημα! Τουλάχιστον από το 1737 και μετά. Για να γίνουν κατανοητά τα γεγονότα θα πρέπει να εξετάσουμε, εν συντομία, την γέννηση του Τεκτονικού κινήματος και τη πορεία του έως το 1871, δίνοντας μία μεγαλύτερη βαρύτητα στη Γαλλία και τη περίοδο 1815-1871.
Ο Τεκτονισμός γεννήθηκε στην Αγγλία, γύρω στο 1630, την ίδια περίπου περίοδο με την αστική τάξη. Σύμφωνα με τις σύγχρονες κοινωνιολογικές θεωρίες και πιο συγκεκριμένα αυτή του Γερμανού κοινωνιολόγου και φιλοσόφου Γιούργκεν Χάμπερμας (J.Habermas), ο Τεκτονισμός αποτέλεσε μία εκδήλωση της «Δημόσιας Σφαίρας» της εποχής. Δημιουργείται όταν οι «gentlemen», αρχίζουν να συχνάζουν σε χώρους οι οποίοι είναι κοινοί με τους «workmen». Εκεί βλέπουν κάποιες ομάδες κτιστών/λιθοδόμων να διασκεδάζουν συντρώγοντας. Οι αστοί εμπνέονται από το εύθυμο συντεχνιακό κλίμα, την αδελφοσύνη και την αλληλεγγύη των τεχνιτών. Έχοντας οικονομική άνεση, δεν τους είναι δύσκολο να γίνουν «αποδεκτοί», να ενταχθούν στην παρέα και να διασκεδάσουν μαζί τους. Αργότερα, κάποια στιγμή, θα σχηματίσουν τις δικές τους αμιγώς αστικές συντροφιές, στις οποίες, κατά τη διάρκεια των τακτικών τους συνεδριάσεων, θα «υποκρίνονται» τους κτίστες. Η οργανωτική πλατφόρμα που θα χρησιμοποιήσει ο νεογέννητος Τεκτονισμός είναι αυτή του τόπου συγκέντρωσης των Στοών, δηλαδή των καφενείων [coffee houses] και των ταβερνών.
Έτσι γεννήθηκε μία ακόμα λέσχη, ανάμεσα στις τόσες άλλες Αδελφότητες, Λέσχες και οργανώσεις της ίδιας περιόδου στην Αγγλία, που το εκκεντρικό στοιχείο ήταν ο κοινός μεταξύ τους τόπος και η αναψυχή ο σκοπός τους. Ο Τεκτονισμός, όπως και οι υπόλοιπες λέσχες, επινοεί μία αρχαία αλλά και ευγενική καταγωγή, με σκοπό να ενθαρρύνει την ένταξη νέων μελών. Θα αποκτήσει μυστικά σημεία αναγνώρισης και διακριτικά εμβλήματα όπως έχουν και οι άλλες λέσχες (π.χ. τα μέλη της λέσχης της «Πράσινης Ταινίας» φορούσαν ως διακριτικό αναγνώρισης μία πράσινη κορδέλα στο καπέλο και ορκίζονταν σιγή για τα θέματα που συζητούντο κατά τη διάρκεια των συναντήσεων). Επίσης, δύο από τα κυριότερα οροθέσια του Τεκτονισμού, η απαγόρευση πολιτικών και θρησκευτικών συζητήσεων, δεν είναι τίποτε άλλο από την απαγόρευση που ίσχυε και ήταν γραμμένη στους τοίχους όλων των ταβερνών και καφενείων των Βρετανικών Νήσων.
Η περαιτέρω λεπτομερής ανάπτυξη του θέματος περί της δημιουργίας του Ελευθεροτεκτονικού θεσμού ξεφεύγει από τους σκοπούς του παρόντος πονήματος και δεν κρίνεται σκόπιμη. Ίσως στο μέλλον επανέλθουμε με σκοπό την διεξοδική ανάλυση του αντικειμένου.
Στη δεκαετία του 1720 κάποιες συγκυρίες κάνουν τον Τεκτονισμό «μόδα» στην Αγγλία και δεδομένης της αγγλικής παγκόσμιας επιρροής, ο Ελευθεροτεκτονισμός αρχίζει να «εξάγεται» στον υπόλοιπο κόσμο με πρώτη χώρα τη Γαλλία στα 1730 περίπου.
Με την άφιξή του στη Γαλλία, ο Τεκτονισμός θα συναντηθεί με το Γαλλικό Διαφωτισμό. Πρόκειται για έναν έρωτα «με την πρώτη ματιά». Η ερωτική αυτή σχέση θα χρησιμοποιήσει ως οργανωτική πλατφόρμα τα φιλολογικά «σαλόνια» της εποχής και ο Γαλλικός Τεκτονισμός θα ακολουθήσει ένα διαφορετικό δρόμο και θα διαφοροποιηθεί τελείως από τον αγγλικό, σε σημείο που να μην υπάρχει κανένα ιδεολογικο-φιλοσοφικό σημείο επαφής μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό θα προκαλέσει αρκετές συγκρούσεις, μεταξύ των δύο κινημάτων, στο μέλλον.
Παρόλο που η συντριπτική πλειοψηφία των μελών των πρώτων Γαλλικών Στοών προέρχεται από την αριστοκρατική τάξη, στα 1737 θα ακουστεί σε ομιλία, εντός Τεκτονικών εργασιών, το παρακάτω απόσπασμα:
... «Οι άνθρωποι ουσιαστικά δεν διακρίνονται από τις γλώσσες που μιλούν, τα ρούχα που φορούν, τη γη που κατέχουν, ή από τα αξιώματα από τα οποία περιβάλλονται. Ολόκληρος ο κόσμος δεν είναι τίποτε παρά μία τεράστια δημοκρατία, στην οποία κάθε έθνος είναι μία οικογένεια και το κάθε άτομο ένα παιδί της.
Η Εταιρία μας [Ελευθεροτεκτονισμός], από τη γέννησή της, εγκαθιδρύθηκε για να αναβιώσει και να διαδώσει αυτά τα κεφαλαιώδη αξιώματα, τα οποία πηγάζουν από τη φύση του ανθρώπου» …
[Αυτή ήταν η πρώτη Τεκτονική ομιλία με στοιχεία Ευρωπαϊκού/Γαλλικού διαφωτισμού καθώς και η πρώτη Τεκτονική αναφορά στην έννοια της δημοκρατίας. Το παραπάνω απόσπασμα είναι σε πλήρη αντίθεση με το α-πολιτικό πνεύμα του Αγγλικού Τεκτονισμού και αποτελεί την αφετηρία της ιδεολογικής διάσπασης του συστήματος, καθώς και την αφετηρία για την δημιουργία του λεγόμενου «Σκωτικού Τεκτονισμού»].
Από το 1740 και μετά το κίνημα γιγαντώνεται και το 1770 λειτουργούν πάνω από 500 Στοές σε ολόκληρη τη Γαλλία. Η απότομη επέκταση έφερε ένα νέο τύπο Τέκτονα, τον αστό. Έτσι οι Στοές σταμάτησαν να είναι προπύργιο της αριστοκρατίας. Παρόλο που είναι κοινά αποδεκτό ότι ο Ελευθεροτεκτονισμός αποτελεί γέννημα–θρέμμα της αστικής τάξης, θα πρέπει να παρατηρήσουμε κάποιες ποιοτικές διαφορές. Η αστική τάξη της Αγγλίας από τη γέννησή της ξεκίνησε να κλείνει το μάτι, κατόπιν να φλερτάρει και τελικά στην ουσία συνενώθηκε με την αριστοκρατία, ενώ συγχρόνως πάντα θαύμαζε το «παλάτι». Στον αντίποδα αυτής της συμπεριφοράς οι Γάλλοι αστοί συγκρούονταν και προσπαθούσαν, με κάθε μέσο, να καταλύσουν την πρωτοκαθεδρία των αριστοκρατών. Ως παράδειγμα αναφέρεται ότι το έμβλημα του Γαλλικού Τεκτονισμού «Ελευθερία-Ισότης-Αδελφότης» δεν αναγνωρίστηκε ποτέ και ως σήμερα δεν υφίσταται για τον Αγγλικό Τεκτονισμό.
Στοές όπως οι «Le Neufs Soeurs» [Οι Εννέα Αδελφές], «Les Philadelphes» [Οι Φιλάδελφοι], «Les Amis Reunis» [Η «Συνεδρίαση» των Φίλων], «La Candeur» [Η Ειλικρίνεια] και η «L’ Encyclopedique» [Η Εγκυκλοπαιδικότητα], συγκέντρωσαν πληθώρα μελών της πνευματικής ελίτ και διέδωσαν τα έργα των Διαφωτιστών. Σιγά-σιγά, ομιλίες με θέμα την Αρετή, ή την Ελευθερία, την Ισότητα ή την Αδελφότητα των ανθρώπων ήταν ένα όλο και πιο σύνηθες φαινόμενο στις Τεκτονικές συνεδρίες. Κατ’ αυτό τον τρόπο ο Τεκτονισμός κατέληξε να είναι η κύρια οργάνωση που μετέδιδε μία φιλελεύθερη κοινωνικότητα, η οποία κορυφώθηκε στα 1790 με την διακήρυξη των «Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη». Οι Στοές ήταν τα κατ’ εξοχήν φόρα όπου εξετάζονταν οι τελευταίες απόψεις επί των κοινωνικών θεμάτων. Αυτό τους έδινε τη δυνατότητα να αφυπνίσουν τα μέλη τους, πάνω σε ευρύτερες κοινωνικές ανησυχίες και αυτά με τη σειρά τους να μεταφέρουν τις Τεκτονικές ιδέες στη δημόσια αρένα. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ήταν κοινός τόπος για μία Στοά της εποχής να αλληλογραφεί με άλλες Στοές [έως και 15 και ορισμένες από αυτές εκτός Γαλλίας]. Εύκολα πλέον γίνεται κατανοητός ο ρόλος του Γαλλικού Τεκτονισμού στη διασπορά των νέων ιδεών, σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Την ίδια ώρα που τα «Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη», καθώς και το τρίπτυχο «Ελευθερία-Ισότης-Αδελφότης» αποτελούσαν θέματα προβληματισμού και συζήτησης των Τεκτονικών Στοών της Γαλλίας, η Μεγάλη Στοά της Αγγλίας με συνεχείς επιστολές του Μεγάλου Διδασκάλου της προς το «παλάτι» προσπαθούσε να αποδείξει ότι «τα μέλη των Στοών είναι νομιμόφρονες υπήκοοι του στέμματος» και οι Άγγλοι Ελευθεροτέκτονες δεν έχουν καμία ανάμειξη στην πολιτική και είναι κάθετα αντίθετοι σε όσα διαδραματίζονται στην απέναντι όχθη της Μάγχης.
1800 - 1830
Την πρώτη 30ετία του 19ου αιώνα έχουμε αρκετά ενδιαφέροντα γεγονότα. Οι Σαιντ Σιμόν [Saint Simon] και Φουριέ [Fourier] διατυπώνουν, για πρώτη φορά, τις σοσιαλιστικές τους θεωρίες. Την ίδια ώρα η Ιερά Συμμαχία πνίγει με το σιδερένιο χέρι της την Ευρώπη. Έως το 1815 η συντριπτική πλειοψηφία των μελών των Τεκτονικών Στοών ανήκει πλέον στη μεσαία αστική τάξη. Οι Τεκτονικές Στοές δείχνουν να αποτελούν το ιδανικό περιβάλλον για την προετοιμασία επαναστατικών/απελευθερωτικών κινημάτων. Έχουν κλειστό, «μυστικό», χαρακτήρα, χαρακτηρίζονται από σχέσεις αλληλεγγύης και εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη τους και επιτρέπουν την ελεύθερη διακίνηση ιδεών. Ακόμα και όταν οι «συν-ωμότες» [κατά κανόνα] δεν διαλέγουν τις Τεκτονικές Στοές ως πεδίο δράσης, δημιουργούν οργανώσεις, την δομή των οποίων εμπνέονται από τις Τεκτονικές Στοές. Έτσι ο Τεκτονισμός προσφέρει μια «ιδεολογική» και οργανωτική πλατφόρμα σε αυτές τις νεοσύστατες μυστικές εταιρείες οι οποίες με τη σειρά τους θα αποτελέσουν τα επαναστατικά σχολεία της εποχής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα Τεκτογενών επαναστατικών οργανώσεων είναι η δική μας «Φιλική Εταιρεία», το Ιταλικό επαναστατικό κίνημα των «Καρμπονάρων» το οποίο είχε δεχθεί ισχυρή Τεκτονική επιρροή, η Γαλλική «Εταιρεία των Εποχών», και οι Ρωσικές εταιρείες του κινήματος των Δεκεμβριστών, «Ένωσις Σωτηρίας» «Σύνδεσμος Ευημερίας» «Βόρειος Σύνδεσμος» και «Νότιος Σύνδεσμος».
1830 - 1840
Από το 1830 αρκετές Στοές υιοθετούν μία ακόμα πιο προοδευτική στάση και αρχίζουν να θεωρούν εαυτούς ως «εν δυνάμει αρχιτέκτονες της κοινωνικής αλλαγής». Ένα καλό παράδειγμα γι’ αυτό είναι η Γαλλική Στοά «Les amis de la Vérité» [Οι Φίλοι της Αλήθειας], η οποία μύησε στον Τεκτονισμό αρκετούς φοιτητές με το ανάλογο αντιεξουσιαστικό ταπεραμέντο. Παρ’ όλα αυτά δεν είναι ακόμα πολλές οι Στοές που έχουν «αφυπνιστεί». Οι περισσότερες έχουν έναν μάλλον «άσκοπα φιλοσοφικό» και «άμορφα φιλελεύθερο» χαρακτήρα. Το αντιδραστικό και δεσποτικό περιβάλλον, τόσο της Ευρώπης, με την Ιερά Συμμαχία, όσο και της Γαλλικής μοναρχίας, τις κάνουν όμως κάθε μέρα όλο και περισσότερες. Στα μέσα της δεκαετίας 1830-40 όλο και πιο πολλές Στοές φλερτάρουν με τον φιλελευθερισμό και τις νέες κοινωνικές [Σοσιαλιστικές] ιδέες.
Το 1836 η Στοά «Οι Εκλεκτοί του Σουλλύ» [«Les Elu de Sully»] ζήτησε, ανεπιτυχώς, από τη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας να αλλάξει το όνομά της σε «Οι Μαθητές του Φουριέ», ενώ η Στοά «Η Επιεικής Φιλία» [«La Clemente Amitie»] οργάνωνε σεμινάρια επί των θεωριών του Φουριέ.
1840 - 1860
Στις αρχές της δεκαετίας του 1840 οι Στοές που ενδιαφέρονταν για κοινωνικοπολιτικά θέματα δεν ήταν πλέον εξαίρεση, αλλά ο κανόνας. Η «Τεκτονική Επιθεώρηση» το 1844 αντικατοπτρίζει αυτή την τάση, αναφέροντας σε ένα άρθρο ότι ο Τεκτονισμός πρέπει να προτείνει λύσεις για «τα ζωτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το έθνος». Έτσι σύντομα η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας κατακλύζεται από διάφορες παρόμοιες πρωτοβουλίες Στοών. Όπως ήταν αναμενόμενο οι αρχές στα μέσα της δεκαετίας του 1840 έγιναν ανήσυχες, σε τέτοιο βαθμό που η διοίκηση της αστυνομίας του Παρισιού, απαίτησε τη διάλυση των Στοών «Η Επιεικής Φιλία» [«La Clemente Amitie»] και «Η Γαλλική Τιμή» [«L’ Honneur Francais»] [η Στοά που φοιτούσε ο Α. Μπλανκί], διότι όπως δήλωσε κατά τη διάρκεια των εργασιών «ελάμβαναν χώρα ομιλίες εχθρικές προς την κυβέρνηση». Στην πραγματικότητα τα θέματα που συζητούσαν ήταν κοινωνικού χαρακτήρα, όπως η εκπαίδευση των νέων, η γονική εξουσία, ο διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους, η οργάνωση τραπεζών για τους φτωχούς, η κατάργηση της δουλείας, η δημιουργία ορφανοτροφείων κοινωνικού χαρακτήρα, καθώς και διάφορα εργατικά θέματα. Στα μέσα της δεκαετίας του 1850, μία νέα γενιά Τεκτονικών Στοών είχε αρχίσει να αναδύεται. Τεκτονικές Στοές, οι οποίες ήταν πολύ πιο κοινωνικοπολιτικά ενεργές. Χαρακτηριστικά κάποιος συντηρητικός νομάρχης παραπονέθηκε στην κυβέρνηση, ότι η Στοά «Φοίνιξ» [«Phoenix»] στην περιοχή ευθύνης του «μυεί τα μέλη της στα καταστροφικά δόγματα του Σοσιαλισμού». Μία άλλη αναφορά της αστυνομίας, την ίδια εποχή, η οποία βασιζόταν σε πληροφοριοδότες που είχαν διεισδύσει στον Τεκτονισμό, χαρακτηρίζει τον Σεβάσμιο [Πρόεδρο] της Στοάς «Ομοφωνία» [«Unanimite»] ως «ηγέτη επαναστατικού κόμματος», το δε πλήρωμα της Στοάς ως «έξαλλους άνδρες», οι οποίοι «συνδέονται με τους αναρχικούς».
1860 -1870
Κατά τη διάρκεια της 10ετίας του 1860-70 καταγράφεται μία ακόμα προς το καλύτερο ποιοτική αλλαγή στα μέλη των Γαλλικών Τεκτονικών Στοών. Οι Στοές, κυρίως στα αστικά κέντρα, ελκύουν φιλελεύθερους – ριζοσπάστες αστούς διανοούμενους, οι οποίοι είναι συγχρόνως και «πολιτικά στρατευμένοι».
Είναι λοιπόν ξεκάθαρο το γεγονός, ότι ο Γαλλικός Τεκτονισμός, σε αντίθεση με την Αγγλοσαξωνική οπτική του θέματος, δεν ήταν ένα καταφύγιο για «κάτι κουρασμένα παλικάρια», αλλά μία «δεξαμενή» σκέψης και προβληματισμού η οποία συμβάδιζε με τις κοινωνικές αναζητήσεις της εποχής.
Έχουμε φτάσει ήδη στην εποχή που θέλουμε να εξετάσουμε.
Στο πρώτο μέρος του παρόντος παρουσιάζονται τα καθαρά ιστορικά γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας, ώστε ο αναγνώστης να εξοικειωθεί με αυτά έτσι ώστε κατόπιν να γίνει ευκολότερα κατανοητό το δεύτερο μέρος, στο οποίο εξετάζεται το θέμα από την Τεκτονική οπτική γωνία.
*Συνεχίζεται
