Στα μάτια των αντιεξουσιαστών, η ασυμβατότητα με τους ρεφορμιστές κρατικοσοσιαλιστές είχε γίνει τόσο εξόφθαλμα προφανής, ώστε κάθε σκέψη τους ήταν αφιερωμένη στην εξεύρεση τρόπων οριοθέτησης των διαφορών τους έστω και με όρους ετικετών. Την εποχή των Συνεδρίων του 1879 και του 1880 της Ομοσπονδίας του Ζυρά (Jura) στο Chaux de-Fonds της Ελβετίας, μετά από πρόταση του Carlo Cafiero και του Peter Kropotkin, ο αναρχικός κομμουνισμός υποστηρίχθηκε ως απώτερος στόχος τους και ο κολεκτιβισμός περιγράφηκε ως μια μεταβατική μορφή κοινωνίας. Το επακόλουθο αυτών των στόχων ήταν «η κατάργηση όλων των μορφών διακυβέρνησης και η ελεύθερη ομοσπονδία των ομάδων παραγωγών και καταναλωτών».
Σε μια μυστική συνάντηση στο Vevey της Ελβετίας το 1880, τριάντα δύο αναρχικοί «πολιτικοί ηγέτες», στους οποίους περιλαμβάνονταν ο Kropotkin, ο EIisee Reclus, ο Pierre Martin και άλλοι πέντε Γάλλοι, καθόρισαν τις τακτικές μεθόδους που θα χρησιμοποιούνταν για την επίτευξη του αναρχικού κομμουνισμού. Συμφώνησαν να συστήσουν την προπαγάνδα με την πράξη και υιοθέτησαν ένα πρόγραμμα που είχε καταρτισθεί από τον Ελβετό Herzig και τον Γερμανό Otter:
1. Πλήρης καταστροφή των υφιστάμενων θεσμών με τη βία.
2. Πρέπει να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια για τη διάδοση της επαναστατικής
Ιδέας και του πνεύματος της εξέγερσης με πράξεις.
3. Εγκατάλειψη του νομικού εδάφους προκειμένου να επικεντρωθεί η δράση στο έδαφος της παρανομίας, που είναι ο μόνος δρόμος που οδηγεί στην επανάσταση.
4. Με τις τεχνικές και χημικές επιστήμες να έχουν ήδη προσφέρει υπηρεσίες στην επαναστατική υπόθεση, θα πρέπει να παροτρύνουμε τις οργανώσεις μας και τα άτομα που ανήκουν σε αυτές τις ομάδες να δώσουν μεγάλη σημασία στη μελέτη και την εφαρμογή αυτών των επιστημών ως μέσο επίθεσης και άμυνας.
5. Η αυτονομία των ομάδων και των ατόμων είναι αποδεκτή, αλλά για να διατηρηθεί η ενότητα της δράσης, κάθε ομάδα έχει το δικαίωμα να συνάπτει άμεσες στενές σχέσεις με τις άλλες, και για να διευκολυνθούν αυτές οι σχέσεις, πρέπει να δημιουργηθεί ένα κεντρικό διεθνές γραφείο πληροφόρησης. 1
Προς το παρόν, το πρόγραμμα αυτό κρατήθηκε μυστικό και ο Jean Maitron, ο οποίος το αναδημοσιεύει ολόκληρο στη μνημειώδη και αξεπέραστη διατριβή του για την περίοδο αυτή, το ανακάλυψε στα αρχεία της αστυνομίας, γεγονός που υποδηλώνει ότι υπήρχε αστυνομική παρουσία σε αυτή την επίσημη συνάντηση, αν και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν αυτό τιμά ή δυσφημεί τα όσα προέκυψαν από αυτήν. Παρ' όλα αυτά, θα πρέπει να σημειωθεί η οργανωτική εκκεντρικότητα που υποστηρίζεται: η αυτονομία ήταν «αποδεκτή», υπήρχε «δικαίωμα αλληλογραφίας» και γραφείο «πληροφόρησης». Ίσως το ένα εξηγεί το άλλο. Κατά τα άλλα, αυτό που προβάλλεται σε αυτήν τη φόρμουλα είναι η εικόνα της κοινωνίας του μέλλοντος, αν και με πολύ θολά χρώματα.
Από την άλλη πλευρά, η εμπλοκή της αστυνομίας είναι καθοριστική για την έναρξη της κυκλοφορίας του πρώτου γαλλικού αναρχικού περιοδικού που είδε το φως της δημοσιότητας μετά την Κομμούνα, του «La Revolution Sociale» (Η Κοινωνική Επανάσταση). Ο διοικητής της αστυνομίας του Παρισιού, Louis Andrieux, είχε κάνει όνομα μια δεκαετία πριν, αντιμετωπίζοντας τον Μπακούνιν και τους κομμουνάριους της Λυών. Στα Απομνημονεύματά του εξηγεί και αιτιολογεί την πρωτοβουλία του. Ξεκινά με ένα εντυπωσιακό επιχείρημα που μέχρι σήμερα εγείρει πολλά ερωτήματα: «Ξέρουμε ότι οι δράστες των πολιτικών εγκλημάτων, όταν παραμένουν άγνωστοι, είναι πάντα προβοκάτορες και ότι πάντα η αστυνομία είναι αυτή που βρίσκεται πίσω από όλα αυτά.»!
Ενοχλημένος από τη συζήτηση για την προπαγάνδα με την πράξη και από το σχέδιο ανατίναξης του Palais Bourbon (Βουλή των Αντιπροσώπων), και ενημερωμένος για τα προβλήματα των αναρχικών στην έκδοση εφημερίδας, άδραξε την ευκαιρία αυτή για να διεισδύσει στους κύκλους αυτούς και να «βάλει την Αναρχία στο… μισθολόγιο». Καθώς η υπόθεση αυτή αποτελεί υπόδειγμα του είδους, ας παραθέσουμε εκτενώς τη ζουμερή ιστορία αυτής της προβοκάτσιας:
Οι σύντροφοι χρειάζονταν έναν υποστηρικτή: αλλά το διαβολικό Κεφάλαιο δεν βιαζόταν να ανταποκριθεί στην έκκλησή τους. Τίναξα το διαβολικό Κεφάλαιο από τους ώμους και κατάφερα να το πείσω ότι ήταν προς το συμφέρον του να ενθαρρύνει την έκδοση μιας αναρχικής εφημερίδας. Δεν εξαλείφει κανείς διδασκαλίες εμποδίζοντάς τις να ξεπηδήσουν, και οι διδασκαλίες δεν κέρδισαν τίποτα από το να γίνουν γνωστές. Το να δώσουμε στους αναρχικούς την εφημερίδα τους ήταν σαν να εγκαθιστούσαμε μια τηλεφωνική σύνδεση μεταξύ του πίσω δωματίου των συνωμοτών και του γραφείου του διοικητή της αστυνομίας. Κανείς δεν κρατάει μυστικά από τον χρηματοδότη του, και, μέρα με την ημέρα, θα ήμουν ενήμερος για τα πιο μυστηριώδη σχέδια. Το Palais Bourbon θα γλίτωνε: οι αντιπρόσωποι του λαού θα μπορούσαν να συνεχίσουν τις διαβουλεύσεις τους με ηρεμία.
Μη νομίζετε, επίσης, ότι πρόσφερα ωμά τις παροτρύνσεις ενός αστυνομικού διοικητη. Έστειλα μαζί του έναν καλοντυμένο αστό να αναζητήσει έναν από τους πιο δραστήριους και ευφυείς από αυτούς. Ο πράκτοράς μου του εξήγησε ότι, έχοντας κάνει την περιουσία του στο εμπόριο ναρκωτικών, ήθελε να αφιερώσει ένα μέρος του εισοδήματός του στην υποβοήθηση της αναρχικής προπαγάνδας. Αυτός ο αστός που μπήκε στη φωλιά του λιονταριού δεν προκάλεσε καμιά υποψία στους συντρόφους. Μέσω αυτού, έβαλα μια εγγύηση στα κρατικά ταμεία και έτσι η εφημερίδα «La Revolution Sociale» έκανε την εμφανισή της.
Ήταν μια εβδομαδιαία έκδοση, καθώς η γενναιοδωρία μου δεν έφτανε στα έξοδα μιας καθημερινής εφημερίδας. Η δεσποινίς Louise Michel ήταν το αστέρι της συντακτικής μου ομάδας. Είναι περιττό να πω ότι η «μεγάλη πολίτισσα» αγνοούσε τον ρόλο στον οποίο την είχα ρίξει, και δεν είναι χωρίς μια δόση σύγχυσης που παραδέχομαι την παγίδα που είχα στήσει για την αδιαφορία ορισμένων συντρόφων και των δύο φύλων.
Κάθε μέρα, γύρω από ένα εκδοτικό τραπέζι, οι πιο σεβαστοί εκπρόσωποι της πολιτικής αγωγής έρχονταν σε επαφή: για να τα καταφέρουν, «σκανάριζαν» τη διεθνή αλληλογραφία τους: εξέταζαν τα βήματα που έπρεπε να γίνουν για να εξαλειφθεί «η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον συνάνθρωπό του»: οι συνταγές που η επιστήμη έθετε στην υπηρεσία της επανάστασης περνούσαν. Εκπροσωπήθηκα πάντοτε σε αυτά τα συμβούλια, και αν προέκυπτε ανάγκη, έβαζα τα δικά μου λεφτά, περισσότερες από μία φορές λειτουργώντας ως αλεξικέραυνο. 2
Πράγματι διδακτικό! Σημειώστε ότι «ένας από τους πιο δραστήριους και έξυπνους από αυτούς» ήταν ο Emile Gautier, ηγετική φυσιογνωμία του παρισινού κινήματος εκείνη την εποχή, διδάκτωρ της Νομικής και εξαιρετικός ρήτορας, αλλά κάπως πιο εύπιστος από τον τσαγκάρη Jean Grave που είχε καλύτερη «μύτη» σε αυτό το θέμα. Κάθε φορά που εμφανιζόταν ο πράκτορας του Andrieux, ο Βέλγος SpiIleux ή αλλιώς Serraux, για να βάλει αυτό το «χτύπημα» στον Grave, εκείνος στην αρχή δίσταζε, στη συνέχεια τον έκανε να συμφωνήσει υπό ορισμένους όρους, δηλαδή να βγει η εφημερίδα, αλλά ο Serraux σύντομα έφυγε. Ο «πλανόδιος έμπορος», στην προκειμένη περίπτωση, ο Andrieux, μυρίστηκε ποντίκι και επικεντρώθηκε αντ' αυτού στον Gautier. 3 Ο τελευταίος ωστόσο ειδοποιήθηκε από τη θέα των ονομάτων και των διευθύνσεων των γαλλικών αναρχικών ομάδων και των μελών τους στις στήλες της εφημερίδας. Μέχρι τότε το παιχνίδι ήταν προφανές και αυτό οδήγησε στην κατάρρευση της «La Revolution Sociale», μετά από 56 τεύχη και σχεδόν ένα χρόνο παρουσίας στη σκηνή. Ο ρόλος του «αλεξιπτωτιστή» που ανέφερε ο Andrieux, αξίζει επίσης να εξεταστεί: σε αυτή την περίπτωση πήρε τη μορφή μιας προσποιητής αναρχικής οργής. Αφού εξετάστηκαν η Banque de France, το Μέγαρο των Ηλυσίων, η διοίκηση της αστυνομίας και το υπουργείο Εσωτερικών -όλοι αυτοί οι στόχοι αποκλείστηκαν εύκολα από τον Serraux, τον άνθρωπο του Andrieux- επιλέχθηκε το άγαλμα του Thiers που αποκαλύφθηκε πρόσφατα στο Saint-Germain «για πρακτική εξάσκηση». Ας ρίξουμε μια ματιά στις ακριβείς συνθήκες, όπως τις διηγείται με εύκολο χιούμορ ο Andrieux:
Οι σύντροφοι ξεκίνησαν για το Saint Germain μεταφέροντας την κολασμένη μηχανή: αυτή ήταν μια κονσέρβα σαρδέλας γεμάτη με φουλμίνα και προσεκτικά τυλιγμένη σε ένα μαντήλι. Έμεινα εμβρόντητος όταν έμαθα γι’ αυτή τη συνωμοσία: ήξερα τι ώρα θα ξεκινούσαν για το Saint-Germain: Ήξερα τι ώρα ήταν προγραμματισμένο το έγκλημα. Τι έπρεπε να κάνω; Η πράξη έπρεπε να περάσει, για να καταστεί δυνατή η καταστολή. Δεν δίστασα να θυσιάσω τον απελευθερωτή του έθνους για να σώσω το Palais Bourbon. Όταν έπεσε η νύχτα, οι σύντροφοι γλίστρησαν στο σκοτάδι μέσα από τα αιωνόβια δέντρα: ακολούθησαν την οδό Δημοκρατίας μέχρι την οδό Πουαζί, όπου το άγαλμα δέσποζε μεγαλύτερο και βαρύτερο από τη ζωή σε μια μικρή πλατεία. Το χλωμό φεγγαρόφωτο φώτιζε το πρόσωπο του χάλκινου γέροντα που κοίταζε τους συνωμότες με σαρδόνιο βλέμμα.
Ένας από αυτούς σήκωσε την κονσέρβα σαρδέλας στο βάθρο του αγάλματος, ανάμεσα στα πόδια της πολυθρόνας όπου ένας καθισμένος κύριος Thiers δίπλωνε κατά μήκος του αριστερού μηρού του κάτι που πρέπει να ήταν ένας γεωγραφικός χάρτης. Ένα μακρύ φιτίλι έβγαινε από το βάθρο. Ένας από τους συντρόφους το άναψε, ενώ οι σύντροφοί του σκόρπισαν επαναστατικές προκηρύξεις στο έδαφος: στη συνέχεια, καθώς η φλόγα άρχισε να φουντώνει αργά κατά μήκος του φιτιλιού, οι σύντροφοι .αριχαν να κατευθύνονται τρέχοντας προς τα κάτω από το λόφο: και καθώς έτρεχαν στο επίπεδο έδαφος, σκαρφάλωσαν πάνω από τις σιδηροδρομικές μπάρες.
Κατά την επιστροφή τους στο Παρίσι περίμεναν με ανυπομονησία τα νέα από το Saint-Germain. Δεν είχαν μείνει για να παρακολουθήσουν τη θεαματική καταστροφή που είχαν προκαλέσει: δεν είχαν ιδέα για την έκταση των ζημιών.
Πόσο απογοητεύτηκαν όταν έμαθαν ότι είχαν, στην καλύτερη περίπτωση, ξυπνήσει άγρια μερικούς φιλήσυχους κατοίκους της ήσυχης πόλης του Saint-Germain. Το άγαλμα ήταν ανέγγιχτο: το φουλμινάτο δεν είχε καταφέρει να καταστρέψει το μπρούντζο: ένας πλατύς μαύρος λεκές ήταν το μόνο ίχνος που άφησε η οργή. Ήξερα τα ονόματα των συνωμοτών: Είχα κάνει το ταξίδι μαζί τους, τουλάχιστον δια αντιπροσώπου: Είχα δει τα πάντα, είχα ακούσει τα πάντα.
Σύμφωνα με τον Jean Grave, ήταν «δύο ή τρεις Νότιοι, πρόσφατα αφιχθέντες από τη Μασσαλία, άνδρες των οποίων ο λεκτικός επαναστατισμός ... σήμαινε την ετοιμότητά τους να στρέψουν το χέρι τους σε οτιδήποτε» που έκαναν το ταξίδι για να φυτέψουν εκείνη την περίφημη «κονσέρβα σαρδέλας», η οποία προκάλεσε μόνο μια «έκρηξη γέλιου». Αυτή τη φορά, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, γιατί η διαδικασία επαναλαμβανόταν ξανά και ξανά και συχνά είχε ατυχείς συνέπειες. Το μάθημα δεν έγινε σωστά και υπήρχαν με όλους τους τρόπους αφελείς ψυχές ή ανόητοι έτοιμοι να παρασυρθούν σε αστυνομικές προκλήσεις. Τώρα, αυτά τα ναρκωτικά είχαν συχνά τους υπερασπιστές τους, όπως τονίζει ο Grave:
Η αποκάλυψη αυτών των ναρκωτικών θα ήταν τόσο εύκολη αν όλοι οι σύντροφοι ήταν προετοιμασμένοι να χρησιμοποιούν λίγη κοινή λογική στη συλλογιστική τους. Αλλά για πολλούς από αυτούς η κοινή λογική πάει περίπατο όταν πρόκειται για θέματα προπαγάνδας. Παρασύρουν ένα πλήθος στοιχείων άσχετων με το θέμα, που απλώς το περιπλέκουν και το θολώνουν. . αν τολμήσεις να επιτεθείς στον «δικό τους» τύπο, αυτό πρέπει να γίνεται από ζήλια ή επειδή δεν βλέπει τα μάτια του στα δικά σου. 4
Ο Grave εδώ επιπλήττει εκείνους τους «χριστιανικά σκεπτόμενους» αναρχικούς που αρνούνται να «σκέφτονται άσχημα για οποιονδήποτε». Παρ' όλα αυτά, ο Grave έχει την τάση να υποβαθμίζει την επιρροή των ναρκωτικών στην εξέλιξη του κινήματος, πράγμα που φαίνεται λίγο παράδοξο για τον άνθρωπο που είχε τόσο πολύ υποτιμηθεί στους αναρχικούς κύκλους για την jlicomanie (το να έχεις τους μπάτσους στο μυαλό σου). Και όμως, υπήρχαν αξιοσημείωτες αστυνομικές εγκαταστάσεις εκείνη την εποχή: το 1882, την εποχή των ταραχών στο Montceau-Ies-Mines, αποκαλύφθηκε ο προβοκάτορας Brenin: στη Λυών, κέντρο του ελευθεριακού κινήματος εκείνη την εποχή, ένας πράκτορας της αστυνομίας, κάποιος Valadier, κατάφερε να διεισδύσει στη συντακτική ομάδα των αναρχικών εφημερίδων, οι οποίες ούτως ή άλλως ήταν αντικείμενο μόνιμης λογοκριτικής παρενόχλησης, αφού μια μόνο εφημερίδα υποχρεώθηκε, για παράδειγμα, να αλλάξει το όνομά της επτά φορές μέσα σε λιγότερο από δύο χρόνια!
Οι αστυνομικές «εμφυτεύσεις» δεν ήταν ποτέ αποκλειστικότητα των αναρχικών, όπως κάποιοι κάποτε μπήκαν στον πειρασμό να μας κάνουν να πιστέψουμε - κάθε άλλο! Όλες οι επαναστατικές οργανώσεις κάθε 1848, στις οποίες κατήγγειλε τον Barbes και τους συντρόφους του από την αποτυχημένη εξέγερση του 1839 (εκτός αν αυτό ήταν μόνο ένα τέχνασμα εκ μέρους του με σκοπό να απαλλαγεί από τους αντιπάλους του). Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1848, ο νεοεισερχόμενος διοικητής της αστυνομίας, ο Caussidiere, έμεινε άναυδος όταν ανακάλυψε ότι ο ίδιος ο αναπληρωτής του, ο Delahodde, καθώς και ο αρχηγός της φρουράς του, ο Chenu, ήταν πράκτορες της αστυνομίας του Λουδοβίκου Φιλίππου που είχαν «φυτευτεί» μέσα στις επαναστατικές μυστικές οργανώσεις χρόνια πριν- ο Delahodde είχε μάλιστα εκτίσει ποινή φυλάκισης, για να μπορεί καλύτερα να παίζει τον χαφιέ ανάμεσα στους συγκρατούμενους του που δύσκολα θα μπορούσαν να δυσπιστούν σε έναν τόσο «καθαρό» επαναστάτη".
Στο εσωτερικό του ρωσικού επαναστατικού κινήματος, η αποστασιοποίηση, η προδοσία ή η προβοκάτσια ισοδυναμούσαν με αυτό που θα μπορούσε να περιγραφεί ως μια συχνά έντιμη παράδοση. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε αναφέροντας τον Utin, τον άνθρωπο που συκοφάντησε τον Μπακούνιν και ήταν άνευ όρων υποστηρικτής του Μαρξ: γρήγορα απογοητευμένος από την έλλειψη προοπτικών στην Ευρώπη, ζήτησε χάρη από τον τσάρο και επέστρεψε στη Ρωσία. Ο Λεόν Τιχομίροφ, ένας από τους πιο επιφανείς λαϊκιστές, έκανε το ίδιο τη δεκαετία του 1880. Ο Yevno Azev, επικεφαλής της τρομοκρατικής μαχητικής οργάνωσης των Σοσιαλεπαναστατών, ήταν άμεσος πράκτορας που εργαζόταν για την Okhrana, την τσαρική μυστική αστυνομία. Η μπολσεβίκικη εφημερίδα «Pravda» ιδρύθηκε το 1912 από έναν άλλο προβοκάτορα, τον Zhitomirsky. Επιπλέον, ο Malinovsky, ηγέτης της μπολσεβίκικης παράταξης στη ρωσική Βουλή των Αντιπροσώπων ή Δούμα, αν και «αγαπητός» του Λένιν, ήταν άλλος ένας πράκτορας της Okhrana και εκτελέστηκε ως τέτοιος το 1918. Έτσι, όλοι αυτοί οι πράκτορες ήταν συχνά καλά τοποθετημένοι και ως εκ τούτου είχαν καθοριστική επιρροή στην οργάνωσή τους ή στην πορεία των γεγονότων. Επιπλέον, δεν υπάρχει κανένας λόγος να ξαφνιαζόμαστε από αυτό, γιατί όλα είναι δίκαια στον πόλεμο: το αστικό κράτος προστατεύτηκε όπως μπορούσε. Το «εργατικό» κράτος της Μόσχας τα κατάφερε έκτοτε πολύ καλύτερα, δηλαδή πολύ χειρότερα, δημιουργώντας έτοιμες ψεύτικες αντιμπολσεβίκικες οργανώσεις, χειραγωγώντας τις όπως βόλευε τις ανάγκες του και διεισδύοντας επίσης στις περισσότερες από τις ενώσεις των Ρώσων εμιγκρέδων.
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Andrieux έσπευσε να αποκαλύψει τη χειραγώγησή του, μόλις τέσσερα χρόνια μετά το γεγονός, πιθανώς για να προλάβει να λογοδοτήσει για ενδεχόμενες «ατυχίες», διότι η «La Revolution Sociale» του δεν είχε κάνει τίποτα άλλο από το να μιλάει για βόμβες, εμπρησμούς και εκρήξεις. Έτσι, έπρεπε να καλυφθεί έναντι εκείνων που τον διαδέχτηκαν στη διοίκηση της αστυνομίας. Η πιο περίεργη αντίδραση στα κλεισίματά του προήλθε από τον Jules Guesde: Ο Guesde τον κατηγόρησε αργότερα ότι «γέννησε» τον αναρχισμό στη Γαλλία. Έτσι, ο Guesde, ο οποίος κάποτε είχε καταγγείλει τον μαρξιστικό συγκεντρωτισμό μέσα στο εργατικό κίνημα ως αγωγό διείσδυσης της αστυνομίας, άλλαξε το τουφέκι του στον άλλο του ώμο!
Το 1880, δεν είχαν ακόμη καεί όλες οι γέφυρες μεταξύ των σοσιαλιστών. Στο συνέδριο της Χάβρης, οι λιγοστοί αναρχικοί που ήταν παρόντες κατάφεραν να περάσουν ακόμη και μια πρόταση που υποστήριζε τον «ελευθεριακό κομμουνισμό ως απώτερο στόχο». Μόνο στο συνέδριο του Παρισιού, στις 22 Μαΐου 1881, ήρθε η πραγματική διάσπαση. Έγινε για ένα οργανωτικό ζήτημα, το οποίο μπορεί να φαίνεται περίεργο για τους αναρχικούς: αποφάσισαν να μιλήσουν στο συνέδριο μόνο εκ μέρους των ομάδων τους και όχι με οποιαδήποτε προσωπική ιδιότητα. Όταν οι σοσιαλιστές απέρριψαν αυτή την πρόταση, πραγματοποίησαν ένα δικό τους συνέδριο από τις 25 έως τις 29 Μαΐου 1881, την ημερομηνία της επίσημης ίδρυσης του γαλλικού αναρχικού κινήματος.
Το διεθνές συνέδριο του Λονδίνου, τον Ιούλιο του ίδιου έτους, σφράγισε τη διάσπαση. Τριάντα ένας αντιπρόσωποι, όλοι τους περιγραφόμενοι από έναν αριθμό και όχι από το όνομά τους, αντιπροσώπευαν 56 ομοσπονδίες και 46 μη ομοσπονδιακά τμήματα ή ομάδες. Μεταξύ αυτών των αντιπροσώπων ήταν η Louise Michel, ο Peter Kropotkin, ο Emile Pouget και ο διάσημος Serraux, ο «νάρκισσος» του Andrieux. Ψηφίστηκαν δύο κρίσιμες προτάσεις. Η μια, που υπερψηφίστηκε από μια «ισχνή μειοψηφία», αφορούσε τη δημιουργία ενός διεθνούς γραφείου πληροφοριών (!) με έδρα το Λονδίνο και με τρία τιτλούχα μέλη και τρεις αναπληρωτές. Η ύπαρξή του επρόκειτο να παραμείνει νοητή. Η άλλη και αναμφισβήτητα πιο σημαντική πρόταση, είχε να κάνει με την προπαγάνδα με την πράξη. Επαναλάμβανε σχεδόν λέξη προς λέξη την πρόταση της Vevey:
Το Κογκρέσο εκφράζει την επιθυμία οι συνδεδεμένες οργανώσεις να έχουν κατά νου τις ακόλουθες προτάσεις: ως θέμα απόλυτης ανάγκης, πρέπει να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια με τη μορφή πράξεων για τη διάδοση της επαναστατικής ιδέας και του πνεύματος της εξέγερσης σε εκείνο το μεγάλο τμήμα του εργατικού πληθυσμού που δεν συμμετέχει ακόμη στο κίνημα και αυταπατάται για την ηθική και την αποτελεσματικότητα των νόμιμων μεθόδων. Αποχωριζόμενοι από τις νόμιμες παραμέτρους μέσα στις οποίες γενικά παραμείναμε μέχρι τώρα, προκειμένου να περάσουμε τη δράση μας στο έδαφος της παρανομίας που είναι ο μόνος δρόμος που οδηγεί στην επανάσταση, πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε την πορεία μας σε μεθόδους που συνάδουν με αυτόν τον στόχο… Είναι απολύτως απαραίτητο να επικεντρώσουμε τις προσπάθειές μας σε αυτό το πεδίο, έχοντας υπόψη ότι οι απλούστερες ενέργειες ενάντια στους υπάρχοντες θεσμούς λένε περισσότερα στις μάζες από χιλιάδες τυπωμένες και πλημμύρες προφορικών λέξεων, και ότι η προπαγάνδα με πράξεις στην ύπαιθρο είναι ακόμη πιο σημαντική από ό,τι στις πόλεις. Το Συνέδριο συνιστά σε όλες τις οργανώσεις και τα πρόσωπα που συνδέονται με τη Διεθνή Ένωση Εργαζομένων να δώσουν μεγάλη σημασία στη μελέτη των τεχνικών και χημικών επιστημών ως μέσο άμυνας και επίθεσης. 6
Αυτή η τελευταία σύσταση προκαλεί απορία: η χρήση εκρηκτικών υλών για την χάραξη του δρόμου της κοινωνικής επανάστασης! Παρ΄ ότι η στρατηγική ιδέα της προπαγάνδας με την πράξη μπορεί να φαινόταν δελεαστική (και το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί για τις οικονομικές, κοινωνικές, ατομικές ή άλλες προσεγγίσεις που θα μετέτρεπαν τις ελευθεριακές φιλοδοξίες σε καθημερινές πρακτικές - και ένας ικανός αριθμός συντρόφων ασχολήθηκε με αυτούς τους τομείς), η αναγωγή της στην απλή έκφραση «χημικά και τεχνικά μέσα» φαίνεται, εκ των υστέρων, αρκετά γελοία, για να μην πω αλλοπρόσαλλη.
Μια άλλη ασυνέπεια προέκυψε εδώ: το συνέδριο δεν διεκδικούσε κανένα άλλο δικαίωμα εκτός από το δικαίωμά του να προσφέρει ένα γενικό περίγραμμα του τι του φαινόταν ως η καλύτερη μορφή για την επαναστατική σοσιαλιστική οργάνωση, αφήνοντας «τις μυστικές οργανώσεις και άλλες που μπορεί να τους φαίνονταν ότι προωθούσαν την επιτυχία της κοινωνικής επανάστασης» ως θέμα για την πρωτοβουλία των ίδιων των ομάδων. Συνολικά, αυτό ταίριαζε με την τάση που ήταν ήδη εμφανής στα τελευταία συνέδρια της Ομοσπονδίας του Ζυρά. Αν η παραμικρή αμφιβολία παρέμενε σχετικά με την άρνησή της να υιοθετήσει μια οριστική στάση, το συνέδριο του Λονδίνου όριζε ότι «εκτιμάται εύκολα ότι οι αντιπρόσωποι των οργανώσεων που έστειλαν αντιπροσώπους στο Λονδίνο δεν είχαν την εξουσία να λάβουν δεσμευτικά ψηφίσματα. Εναπόκειται στις ομάδες και τις ομοσπονδίες τους να λάβουν την τελική απόφαση για το αν θα τα αποδεχτούν». Πώς; Με αλληλογραφία! Διότι κάθε συνδεδεμένη ομάδα «θα έχει το δικαίωμα να αλληλογραφεί απευθείας με όλες τις άλλες ομάδες και ομοσπονδίες που μπορεί να της δώσουν τις διευθύνσεις τους». Μια πιο χαλαρή σύσταση θα ήταν αδιανόητη και η πρόταση παρέμεινε «νεκρό γράμμα». Μπορούμε να εκτιμήσουμε πώς η ανάμνηση του συγκεντρωτικού Γενικού Συμβουλίου του Μαρξ μπορεί να υπερκάλυψε τις διαβουλεύσεις των αντιπροσώπων, αλλά αυτή η αποφυγή των οργανωτικών ευθυνών ήταν απλώς αυτοκτονική και το αποτέλεσμα μπούμερανγκ της επρόκειτο να προκαλέσει την επισκίαση των ελευθεριακών ιδεών ως ιδεών του πλειοψηφικού επαναστατικού ρεύματος, σε τέτοιο βαθμό που θα έπρεπε στη συνέχεια να καταφύγουν σε άλλες οργανωτικές και κοινωνικές μεθοδολογίες προκειμένου να βρουν έκφραση.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κροπότκιν έκανε ό,τι μπορούσε για να αντιταχθεί σε αυτά τα ψηφίσματα. Έτεινε κάπως να υποστηρίξει την επιστροφή στη μπακουνική μορφή οργάνωσης, ταυτόχρονα μυστική και δημόσια, δηλαδή την αναβίωση της Συμμαχίας: σε δύο περιπτώσεις μίλησε επίσης ενάντια στη συνιστώμενη μελέτη των «χημικών επιστημών» ως την προτιμώμενη μέθοδο προπαγάνδας με την πράξη. Επιπλέον, προσπάθησε να εστιάσει την προσοχή στο πολύ πιο σημαντικό πρόβλημα των «παράνομων τυπογραφείων» σε εκείνες τις χώρες όπου οι εφημερίδες δεν μπορούσαν να εκδίδονται ελεύθερα, και με μεγάλη δυσκολία κατάφερε να πείσει το συνέδριο να υιοθετήσει μια θέση για την επαναστατική ηθική.
Είναι ενδεικτικό να σημειωθεί, ότι η μεγαλύτερη αντίθεση σε αυτά τα δύο σημεία προήλθε από τον πράκτορα του Andrieux, Spilleux/Serraux, υποστηριζόμενο από άλλους Παριζιάνους αντιπροσώπους από το 11ο, 16ο και 21ο Διαμέρισμα της πόλης, συμπεριλαμβανομένων των περίφημων βομβιστών «κονσέρβας σαρδέλας» εκείνου του αγάλματος του Thiers. Φυσιολογικά, ο Serraux πρότεινε να διαγραφεί ο όρος «ηθική» από την πρόταση και αρνήθηκε σταθερά να δει την ίδρυση οποιουδήποτε γραφείου στατιστικής ή πληροφόρησης, ή οποιουδήποτε άλλου γραφείου που περιγράφεται με άλλο τρόπο, με την υποτιθέμενη αιτιολογία ότι αυτό θα σήμαινε την ανασύσταση, υπό τη μία ή την άλλη ονομασία, μιας «αρχής». Στο τέλος, πρότεινε να κλείσει το συνέδριο χωρίς να συστήσει ένα μυστικό τύπο και, για να καλύψει τα ίχνη του, υποστήριξε ότι ήταν «καθήκον όλων μας να δείχνουμε αλληλεγγύη σε κάθε επαναστατική πράξη». Οπότε ένας από τους πιο υποταγμένους οπαδούς του…, ο αντιπρόσωπος από το Levallois-Perret, πρόσθεσε στη σύγχυση λέγοντας ότι είναι «δύσκολο να προσδιορίσουμε πού αρχίζει η επαναστατική πράξη και πού αρχίζει η αστική πράξη». Αυτή ήταν μια λαμπρή συγχυτική επιτυχία, που πραγματοποιήθηκε χωρίς σοβαρή αντίσταση από άλλους στο συνέδριο, όπως η Louise Michel, ο Charles Malato, ο Emile Pouget, ο Grave, ο Malatesta, ο Merlino και άλλοι δοκιμασμένοι επαναστάτες. 7
Ας σημειώσουμε την παρουσία σε αυτό το συνέδριο στο Λονδίνο ενός εκπροσώπου από την Icarian κομμούνα στην Αϊόβα των Ηνωμένων Πολιτειών, η οποία είχε απομακρυνθεί από τον αρχικό πατριαρχικό και θρησκευτικό σοσιαλισμό του Cabet προς έναν ελευθεριακό κομμουνισμό. (Επιπλέον, το 1881 εκδόθηκε μια εφημερίδα με τίτλο «Le Communiste Libertaire» από τον αδελφό του Pierre Leroux, Jules Leroux).
Από τότε, εκτός από την Ισπανία που ακολούθησε το δικό της μπακουνικό, κολεκτιβιστικό δρόμο, στοχεύοντας στους παραγωγούς του χωραφιού και του εργοστασίου, η Γαλλία ήταν αυτή που έγινε το κέντρο βάρους του διεθνούς αναρχικού κινήματος, ανακτώντας έτσι το καθεστώς που απολάμβανε τον 19ο αιώνα ως «πατρίδα των επαναστατών και των επαναστάσεων». Η εξέλιξη της αναρχικής σκέψης στο Εξάγωνο (Γαλλία) επρόκειτο να βαδίσει παράλληλα με τις διεθνείς τάσεις μέχρι το 1914. Για το λόγο αυτό, θα εστιάσουμε τώρα την προσοχή μας στον γαλλικό αναρχισμό εκείνης της περιόδου.
Οι περιπτώσεις «προπαγάνδας με την πράξη» ήρθαν γρήγορα και πυκνά, οι αναρχικές ιδέες κέρδισαν έδαφος και για να τις καταπολεμήσουν οι αρχές άρπαξαν το πρόσχημα του συνεδρίου του Λονδίνου και απήγγειλαν κατηγορίες σε περίπου εξήντα αναρχικούς από τη Λυών και αλλού το 1883, με την κατηγορία της απόπειρας ανασυγκρότησης της IWMA, η οποία ήταν ακόμα υπό απαγόρευση στη Γαλλία. Οι κατηγορούμενοι με τη σειρά τους εκμεταλλεύτηκαν τη δίκη για να κατηγορήσουν την αστική τάξη και να δώσουν πλήρη διέξοδο στην προπαγάνδα τους. Οι Kropotkin, Emile Gautier, Bordat και Pierre Martin χρησιμοποιούσαν το εδώλιο του κατηγορουμένου ως βήμα για ώρες ολόκληρες, όχι ότι αυτό τους απέτρεπε από το να καταδικαστούν σε αρκετά χρόνια φυλάκισης παρά ταύτα. Ο Emile Gautier, ένας από τους πιο λαμπρούς αναρχικούς προπαγανδιστές της εποχής του, δικαιούται ειδικής μεταχείρισης: αποφυλακίστηκε πριν από την ολοκλήρωση της ποινής του, αφού δεσμεύτηκε να έρθει σε ρήξη με την Αναρχία. Αυτή ήταν μια υπόσχεση που τήρησε, διότι στη συνέχεια θα αφιέρωνε την ενέργειά του σε επιστημονικές δημοσιεύσεις μακριά από τη χημεία και τα κοινωνικά θέματα.
Μόνο μια φορά υπαναχώρησε από την υποχρέωσή του, πολύ αργότερα, όταν έγραψε έναν πρόλογο στα απομνημονεύματα του Coron, του άλλοτε επικεφαλής της Surete, ο οποίος, όπως αποδείχθηκε, ήταν παιδικός του φίλος! Ο Gautier έφτασε αυτό το παράδοξο στα άκρα, «συγχαίροντας» τον άνθρωπο που είχε συλλάβει τους περίφημους αναρχικούς διαρρήκτες, τον Duval και τον Pini, επειδή είχε διατηρήσει «την επαναστατική ψυχή της νεότερης εποχής του» κάτω από την «τρίχρωμη ζώνη του επικεφαλής της Smete», ένα κομπλιμέντο που προερχόταν από έναν «σταθερό παλιό φίλο που πήγε στο κακό»! 8
Το κίνημα επιβράδυνε: οι εφημερίδες του έβγαιναν με διαλείμματα: τα συνέδρια απορρίπτονταν ως «απομεινάρια του κοινοβουλευτισμού», επειδή καθόριζαν μια «ενιαία πολιτική γραμμή που καταπατούσε την ελευθερία των ομοσπονδιών». Παρά ταύτα, το 1889 πραγματοποιήθηκε μια απόπειρα «Διεθνούς Αναρχικού Συνεδρίου» σε διάστημα μιας εβδομάδας. Καθώς δεν είχε προσυμφωνημένη ημερήσια διάταξη, προχώρησε «μέσα στα χειρότερα χαρακτηριστικά της αναρχίας, κατά τη γενική έννοια του όρου» έκπληξη, διότι η επικρατούσα αντίληψη στη Γαλλία εκείνη την εποχή ήταν όσο το δυνατόν πιο γεωγραφική (latitudinarian):
Ανεμπόδιστη είσοδος και δικαιώματα συζήτησης για κάθε σύντροφο, γιατί, από τη στιγμή που κάποια άτομα εμφανίζονται μιλώντας για λογαριασμό άλλων (για να δανειστώ την περιγραφή του Jean Maitron). Δεν πέρασε ούτε ένα ψήφισμα, δεν έγινε καμία ψηφοφορία, και ήταν, στην πραγματικότητα, ένα «πανηγύρι Donnybrook». Το οποίο είναι ελάχιστα άτομα, θα μπουν στον πειρασμό να πιστέψουν ότι εκφράζουν μια συλλογική άποψη και, όταν φύγουν, θα φύγουν πεπεισμένοι ότι η άποψή τους, τα λόγια τους έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα από ό,τι αν ενεργούσαν αποκλειστικά για λογαριασμό τους: εν ολίγοις, θα μπουν στον πειρασμό να θέσουν τον νόμο… 9
Αυτού του είδους η σοφιστεία ήταν ο γενικός κανόνας, όχι μόνο για τα άτομα που απομακρύνονταν από κάθε κοινωνική ύπαρξη, αλλά και για προπαγανδιστές με κάποια φήμη, όπως ο Jean Grave, ο αρχισυντάκτης της «La Revoite», ο οποίος υπερασπιζόταν την ελευθερία της αποστολής και την ελευθερία της πρωτοβουλίας:
Τα άτομα που ανήκουν ταυτόχρονα σε διάφορες ομάδες με βάση διαφορετικές πράξεις προπαγάνδας . . . όταν ο στόχος τους έχει επιτευχθεί και η προπαγανδιστική πράξη έχει ολοκληρωθεί, η ομάδα διαλύεται, μεταρρυθμίζεται σε μια νέα βάση, τα άτομα που δεν αποδέχονται αυτή τη νέα προοπτική αποσπώνται και άλλοι στρατολογούνται και η προπαγάνδα διεξάγεται έτσι από ομάδες που υφίστανται συνεχώς μετασχηματισμούς σε αυτές τις γραμμές, συνηθίζοντας τα άτομα να αγωνίζονται, να δρουν, χωρίς να εγκλωβίζονται στη ρουτίνα και την ακινησία, προετοιμάζοντας έτσι τις ομαδοποιήσεις της μελλοντικής κοινωνίας, αναγκάζοντας τα άτομα να δρουν για τον εαυτό τους, να αναζητούν ο ένας τον άλλον με βάση τις κλίσεις τους, τις συγγένειές τους. 10
Μόλις συνειδητοποίησε ότι ζούσε σε εποχές όπου οι «ακτές της Αναρχίας» δεν ήταν ορατές, ο Grave επρόκειτο να αναθεωρήσει αυτή την ειδυλλιακή αντίληψη της προπαγανδιστικής δραστηριότητας. Μέχρι τότε, όμως, η ζημιά είχε γίνει: η ατομικοποίηση και η ενθρόνιση της ατομικής αυτονομίας ως απόλυτης αρχής θα αποδυνάμωναν και θα αποσυνέθεταν το γαλλικό αναρχικό κίνημα. Ο Jean Maitron υπολογίζει τον αριθμό των αγωνιστών σε ολόκληρη τη χώρα κάπου μεταξύ 600 και 800 κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1880 και υπολογίζει ότι το 1894 υπήρχαν 1.000 ενεργοί αγωνιστές, 4.500 συμπαθούντες και περίπου 100.000 άνθρωποι δεκτικοί στις αναρχικές ιδέες. Πράγματι πολύ λίγοι, αν αναλογιστεί κανείς τους στόχους που είχαν στο μυαλό τους και κυρίως την έλευση της πολυαναμενόμενης κοινωνίας του μέλλοντος.
Αυτή η αλόγιστη φυγή από την πραγματικότητα οδήγησε σε μια ξεκάθαρη αποστασιοποίηση από τους κοινωνικούς αγώνες. Η επιλογή της προπαγάνδας δια της πράξης, αποκλείοντας κάθε άλλη τακτική ή στρατήγημα, οδήγησε αναπόφευκτα σε ένα διαζύγιο από τις καθημερινές προεργασίες των εργαζομένων. Προκειμένου να αποσιωπηθεί αυτή η ανεπάρκεια, η αναρχία πήρε τη μορφή θρησκείας, την οποία διακινούσαν προφήτες και ονειροπόλοι που διέθεταν. Το μόνο που χρειαζόταν αυτό το μυστικιστικό κύμα ήταν οι μάρτυρές του: και αυτοί δεν θα αργούσαν να εμφανιστούν. Στην πραγματικότητα, όσο περισσότερο η κατάρρευση της κοινωνίας γινόταν επιθυμητή, τόσο πιο ανυπόφορη γινόταν η συνηθισμένη, καθημερινή γκαστρίμια για κάποιους που στράφηκαν τότε σε πράξεις που "κάνουν περισσότερη προπαγάνδα σε λίγες μέρες από ότι χιλιάδες φυλλάδια" (για να παραθέσω τα λόγια του Κροπότκιν από το «Πνεύμα της εξέγερσης») χωρίς έτσι να απελευθερώσουν την πολυπόθητη αυθόρμητη εξέγερση των μαζών.
Στην πραγματικότητα, μια τέτοια πρακτική σηματοδοτούσε μια πλήρη ρήξη με τις παραδόσεις της ένωσης, της ένωσης και της αλληλεγγύης που οικοδομήθηκαν στις πρώτες δεκαετίες του εργατικού κινήματος και της ομοσπονδιακής IWMA ειδικότερα. Ακριβώς το αντίθετο: έκανε την εμφάνισή της ως μια απότομη αντίδραση ενάντια σε αυτές τις κοινωνικές αξίες, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από την αντι-οργανωτική τάση που επρόκειτο να κερδίσει το πάνω χέρι στους αναρχικούς κύκλους και να επιταχύνει την ολίσθηση προς τον «βομβ-ισμό».
Σημειώσεις
1. Quoted by Jean Maitron, Histoire du mouvement anarchists en France (1880-1914), (Paris, 1951), pp. 73-74.
2. Louis Andrieux, Souvenirs d'un prefet de police, (Paris: L'Anarchie subventionnee, 1885) , Tome I, p. 337ff. Θα πρέπει να πούμε ότι ο Louis Andrieux ήταν ο μοιχός πατέρας του σταλινικού ποιητή Louis Aragon, συγγραφέα του περιβόητου «Χρειαζόμαστε μια CPU» και των παράλογων εγκωμίων προς τον Στάλιν «τον πατέρα και ήλιο των λαών». Όσο για τον πατέρα του, δεν ήταν παρά ένας ενάρετος ρεπουμπλικανός αστυνομικός- πολύ δοσμένος στη γυναικοκρατία και στις παράτυπες συνήθειες, απέκτησε σταθερούς εχθρούς και ήρθε η μέρα που, αφού πήγε να δει τον υπουργό και του το είπε: «Σας φέρνω χαρμόσυνα νέα!», ήρθε η απάντηση: «Σας ευχαριστώ που υποβάλλετε την παραίτησή σας!» (Le Crapouillot July 1837). Αυτή ήταν μια διασκεδαστική λεπτομέρεια που, ως καλός «χιουμορίστας», επέλεξε να προσπεράσει σιωπηλά στα απομνημονεύματά του.
3. Jean Grave, Quarante ans de propaganda anarchists, (Paris: Flammarion, 1973) , pp. 401-405. 4. Ibid.
5. Jean Caltier-Boissiere, «Les mysteres de la police secrete» in Le Crapouillot Ouly 1936) , pp. 114-117.
6. Αναφορά για το Συνέδριο στην «Le Revolte» No. 13, (August 20, 1881) . Quoted also by ]. Carin. L'Anarchie et les anarchistes (Paris, 1885) , pp. 46-50.
7. Ibid.
8. Goron (πρώην επικεφαλής της Surere), Memoires, Tome I, De l'invasion a l'anarchie, fore word by Emile Gautier, (Paris: Flammarion, no date) , p. XIV.
9. Quoted by J. Maitron, op. cit., p. 106.
10. «Le Revolte» No. 3, (1890).
Συνεχίζεται
