Στην ουσία το ντετερμινιστικό δίλημμα αγορά ή κράτος είναι κάλπικο μιας και ως ερώτηση κατευθύνει την απάντηση σε ένα δεδομένο τρόπο λειτουργίας, επιβολής ελέγχου και εξουσίας. Το ίδιο κάλπικο δίλημμα μπαίνει με την επερχόμενη κατάρρευση του Εθνικού Συστήματος Υγείας (κρατικό) προς όφελος της αγοράς, δηλαδή του ιδιωτικού τομέα. Και οι δυο επιλογές για όσους δεν ανήκουν είτε στην κρατική εξουσία είτε στην διευθύνουσα καπιταλιστική τάξη, είναι ασύμφορες και μη αποτελεσματικές για τον συγκεκριμένο τομέα. Στο παρόν κείμενο θα ασχοληθούμε με την υπέρβαση αυτού του ψευδού διλήμματος.
Η φροντίδα και η περίθαλψη κατά πολλούς θεωρείται ότι είναι μια παροχή του κράτους προς τους πολίτες τους. Ξεχνούν βέβαια ότι αυτή η παροχή στην ουσία ήταν το αποτέλεσμα του αγώνα της εργατικής τάξης που μέσα από συνδικαλιστικούς και κοινωνικούς αγώνες οδήγησαν την εξουσία σε αυτό που μετέπειτα μετονομάσθηκε σε δημοκρατικό κοινωνικό κράτος. Από τις απαρχές του 20ού αιώνα όλα τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα στη Δυτική Ευρώπη συσπειρώθηκαν γύρω από την ιδέα ότι, τελικά, το κράτος θα πρέπει να είναι ο κύριος πάροχος κοινωνικής πρόνοιας και μέσο κοινωνικής μεταρρύθμισης. Αυτό συντέλεσε στο μύθευμα της σημασίας αξίας και σταθερότητας του αστικού δημο-κρατισμού ως πολίτευμα. Σε αυτό βοήθησε και η αριστερά ως η σοσιαλιστική εκδοχή του κρατισμού. Αν και κατά καιρούς διατυπώθηκαν διεθνώς φεμινιστικές, αντιρατσιστικές, νεομαρξιστικές, πράσινες και άλλες αριστερές κριτικές, η κατεξοχήν κριτική του κράτους πρόνοιας προήλθε κυρίως από τη δεξιά και ειδικά από τους υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς. Αυτό έχει κορυφωθεί στις μέρες μας με τη συνεχή επίθεση στην δημόσια άμεση και καθολική παροχή κοινωνικής πρόνοιας. Κατά συνέπεια, καθώς η προσοχή επικεντρώθηκε όλο και περισσότερο στην υπεράσπιση των ταχέως συρικνούμενων υπηρεσιών υγείας και φροντίδας, η κριτική της κρατικής πρόνοιας από τη ριζοσπαστική αριστερά παρέμεινε ότι στη ρητορική ότι σε ένα εργατικό κράτος αυτά δεν θα υπήρχαν.
Οι απαρχές του σύγχρονου κράτους πρόνοιας μπορούν να χρονολογηθούν από τη δεκαετία του 1880 και τα κοινωνικά προγράμματα που εφαρμόστηκαν στη Γερμανία από τον Μπίσμαρκ. Πριν από την πιο σύγχρονη ενσάρκωσή της, η θεσμική πρόνοια σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες γινόταν μέσω των νόμων για τους φτωχούς, οι οποίοι παρείχαν περιορισμένους πόρους για την ανακούφιση των άπορων και στόχευαν περισσότερο στη διατήρηση του νόμου και της τάξης παρά στην παροχή πραγματικής φροντίδας. Με την άνθιση του ταξικού αγώνα αυξήθηκε όλο και περισσότερο κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η νομοθεσία που ρυθμίζει τις συνθήκες εργασίας, ιδίως την απασχόληση των παιδιών αλλά και μέτρα που περιελάμβαναν κανονισμούς σχετικά με την ποιότητα της στέγασης, τη δημόσια υγεία, την εκπαίδευση και την ευθύνη των δήμων για την παροχή βασικών υπηρεσιών. Κάτι ανάλογο έστω και καθυστερημένα συνέβη και στην Ελλάδα κυρίως για λόγους δημόσιας τάξης και ηθικής. Δεν είναι τυχαία και η χρήση του όρου «υγειονομικός» που πρώτα χρησιμοποιήθηκε από τον στρατό για να περάσει μετά και στις πολιτικές υπηρεσίες ως έννοια πάντα υπό την σκέπη της κρατικής εξουσίας και μέρος της υπεράσπισης της συνεκτικότητας του πολιτεύματος: Πατρίδα - Θρησκεία - Οικογένεια.
Ειδικά δε μετά την λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την νίκη επί του εσωτερικού εχθρού στον εμφύλιο, η κρατική παροχή υγείας και πρόνοιας γίνετε δεδομένη, με το Eθνικό Σύστημα Υγείας να αποτελεί μια ιδιαίτερα ιερή αγελάδα στην κυριολεξία. Θεσμοί όπως η Εκκλησία, εθνικά πατριωτικά σωματεία και φορείς όπως το ΠΙΚΠΑ κ.ο.κ. ήθελαν και εκείνα να λάβουν μέρος και να υφαρπάξουν πολιτικά και οικονομικά οφέλη. Η παροχή τέτοιων υπηρεσιών από το κράτος πρόνοιας ανοίξει τον δρόμο προς τη δουλοπαροικία. Αυτό σήμαινε τον εκμαυλισμό του κοινωνικού ανταγωνισμού είτε με τον βούρδουλα (κρατική καταστολή), είτε με την δημιουργία ενός ψυχολογικού συμβολαίου εκμαυλισμού των απαιτήσεων και οπισθοχώρησης των διεκδικήσεων προς όφελος της επίτευξης κοινωνικής ασφάλειας και ειρήνης προς «όλους» ως δημοκρατική μεταπολιτευτική υπόσχεση.
Σήμερα οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς, ακόμα και υπό το μανδύα του νεοφιλελευθερισμού, απαιτούν από το κράτος τη διατήρηση του νόμου και της τάξης, αλλά την απελευθέρωση των ιδιωτικών συμβάσεων για την προώθηση ανταγωνιστικών αγορών όχι μόνο στην υγεία αλλά και στην εκπαίδευση, τις συγκοινωνίες και, γενικά, την απαλλοτρίωση από το κεφάλαιο ό,τι μέχρι πρότινος θεωρείται ως δημόσιο αγαθό. Το σύγχρονο νεοφιλελεύθερο αφήγημα επιτάσσει ψευδώς ότι η δημόσια επιλογή υπαγορεύεται από το ατομικό συμφέρον, η οποία προωθεί μέσω των ΜΜΕ την άποψη ότι οι συλλογικές επιλογές, όπως η κρατική παροχή πρόνοιας, είναι δημοσιονομικά ανεύθυνες, καθώς και αναποτελεσματικές, αντιοικονομικές και αναποτελεσματικές. Κάτι που εν μέρη ισχύει αλλά όχι για του λόγους που η Νέα Δεξιά αναφέρει αλλά διότι το κράτος όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε ο Μ. Μπακούνιν δρα αποκλειστικά για το δικό του πολιτικό συμφέρον: «Το κράτος είναι η πιο κραυγαλέα, η πιο κυνική και η πιο πλήρης άρνηση της ανθρωπότητας. Σπάει την καθολική αλληλεγγύη των ανθρώπων στη γη και ενώνει μόνο ένα μέρος τους με στόχο να καταστρέψει, να κατακτήσει και να υποδουλώσει όλους τους υπόλοιπους».
Κάτι ανάλογο ισχύει και για την ελεύθερη αγορά με γνώμονα το κέρδος. Η ιδιωτική πρωτοβουλία παρέχει φροντίδα μόνο όπου υπάρχει κέρδος. Δεν πρόσφερε ποτέ τίποτα χωρίς αντίτιμο ή κάποια ελάφρυνση (φορολογική, επενδυτική, δανειακή κοκ). Δεν αναμένεται να πράξει τίποτα διαφορετικά και στον χώρο της υγείας. Η μεγιστοποίηση της προσόδου από τις εξετάσεις και τα νοσήλεια είναι ο στόχος. Φυσικά αυτό δεν γίνεται εν κενό. Υπάρχει αγαστή συνεργασία με την πολιτική εξουσία ή οποία σύμφωνα με την νεοφιλελεύθερη στρατηγική θα κρατήσει τον σκληρό πυρήνα της εφαρμογής δημόσιας τάξης και ασφάλειας, και θα συνεχίσει να περιφράσει νομοθετικά προς όφελος είτε δικό της – είτε της αγοράς, εφόσον η δεύτερη δεν αμφισβητεί την κρατική κυριαρχία.
Το ζήτημα όμως δεν είναι ούτε η κρατική πολιτική κυριαρχία, ούτε η αγοραία ιδιωτική κερδοφορία. Uεωρώ το δίλημμά «κρατικό ή ιδιωτικό» στην υγεία και όχι μόνο ψευδές διότι εγκλωβίζει την συζήτηση σε έναν ιδεολογικό μονόδρομο προς όφελος της υφιστάμενης τάξης. Γιαυτό και πρόκειται για τις δυο όψεις ενός κάλπικου νομίσματος. Το ξεπέρασμα αυτού γίνεται μόνο με το ξεπέρασμα προς μια οικοδόμηση ενός Κοινωνικού Συστήματος Υγείας απαλλαγμένου από την κρατική κυριαρχία αλλά και την οικονομίστικη λογική της αγοράς. Η υγεία εμπίπτει στο δεύτερο μέρος του κατά τον Κροπότκιν αναρχοκομουνιστικού αξιώματος «…στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του» ανεξαιρέτως.
Αυτό σημαίνει τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου και καθολικού συστήματος υγείας απαλλαγμένου από την καπιταλιστική λογική κέρδους - οφέλους, αλλά και την κρατική λογική πολιτικής υπεραξίας. Η επίτευξη ενός τέτοιου συστήματος δεν μπορεί παρά να γίνει από την περιφέρεια προς το κέντρο και εξηγούμαι: Χρειάζεται η ταυτόχρονη ανάπτυξη πολυδύναμων κοινοτικών κέντρων υγείας και προγραμμάτων πρόληψης και προαγωγής υγείας στην κοινότητα τα οποία θα διασφαλίσουν την πρωτοβάθμια υγεία. Στην συνέχεια πλήρως στελεχωμένων δομών νοσηλείας σε δευτεροβάθμιο επίπεδο που θα καλύπτουν ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό τμήμα ανά περιφέρεια και φυσικά τριτοβάθμια περίθαλψη και φροντίδα με επιστροφή εκ νέου στην κοινότητα όπου αυτό είναι δυνατό.
Για να μπορέσει να δημιουργηθεί και να λειτουργήσει πραγματικά και αποτελεσματικά ένα τέτοιο κοινωνικό σύστημα υγείας πρέπει να γίνει με καθεστώς πλήρους εργασίας (δηλαδή την κάλυψη 100%) όλου του οργανογράμματος ανά δομή σε ανθρώπινο δυναμικό, η οποία περιλαμβάνει γιατρούς, νοσηλευτές, παραϊατρικό, διοικητικό και λοιπό προσωπικό. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η πλήρης απασχόληση και μειώνεται η δυνητικά η ανεργία. Για την κατασκευή των υλικοτεχνοδομικών υποδομών (κέντρα υγείας νοσοκομεία, διαγνωστικά κ.ο.κ.) απαιτείται δε, μια διαφορετικού τύπου δημοσιονομική πολιτική στην υγεία η οποία με το υφιστάμενο καθεστώς ύφεσης και τις νεοφιλελεύθερες επιλογές δεν μπορεί να εφαρμοσθεί. Και αυτό διότι για να γίνει αυτό χρειάζεται η πολιτική δέσμευση που το κράτος αρνείται να επιτελέσει δηλαδή της κάλυψης της συνολικής ζήτησης υπηρεσιών υγείας με την κατασκευή μονάδων που θα την ανάγκη αυτή σε όλη την επικράτεια, ανεξαρτήτως δαπάνης που θα πρέπει να διατεθεί για τον σκοπό αυτό. Κάτι τέτοιο, όχι μόνο φαντάζει ξένο, αλλά προκαλεί εγκεφαλικές βλάβες στους οπαδούς της ελεύθερης αγοράς που μόνο στο άκουσμα μιας τέτοια πολιτικής αναλογίζονται το αφήγημα της της τραγωδίας των κοινών.
Σε αντίθεση με τους οπαδούς του ατομικού συμφέροντος, η ύπαρξη ή μη ενός ολοκληρωμένου και απαρτιωτικού συστήματος υγείας δεν επηρεάζει τους ανθρώπους ατομικά αλλά τις κοινότητες τους συνολικά. Αυτή είναι και η διαφορά μεταξύ του παραδοσιακού λάθους, να προσεγγίζει κανείς τα πράγματα με τον φακό της μερικής ισορροπίας των δημοσιονομικών του κράτους ή της αγοράς, αντί με την οπτική της γενικής ισορροπίας της κοινωνίας. Έτσι, λοιπόν, εφόσον το κράτος όπως και η αγορά είναι τα κυριότερα μέρη του προβλήματος στην υγεία, τότε, η διόρθωση δεν απαιτεί αύξηση ή την μείωσή του ενός έναντι του άλλου αλλά της κατάργηση τους αμφότερων! Για να υπάρξει καθολική πρόσβαση στην υγεία κατά της άποψη μας ως Αναρχικοί είναι η καταστροφή του κράτους και του οικονομικού συστήματος της ελεύθερης αγοράς. Γι’ αυτό όταν μιλάμε για δημόσια υγεία δεν εννοούμε ούτε κρατική ούτε καπιταλιστική. Η σκέψη αυτή υπερβαίνει το υπάρχον δίπολο. Κάτι ανάλογο ισχύει φαντάζομαι και για άλλα αναπαλλοτρίωτα κοινωνικά αγαθά όπως η παιδεία, οι συγκοινωνίες ακόμα και η στέγαση. Η υπέρβαση του κράτους και της αγοραίας λογικής είναι πλέον επιβεβλημένη και έρχεται ενάντια σε κάθε προσπάθεια περίφραξης, ενσωμάτωσης ή εξευγενισμού. Μπορούμε άραγε να ζήσουμε χωρίς το κράτος και την αγορά του; Η απάντηση είναι πως ναι. Δεν χρειάζονται μεταρρυθμίσεις αλλά η συνολική αλλαγή παραδείγματος.
Αργύρης Αργυριάδης
