Αργύρης Αργυριάδης*
Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις ελευθεριακές εκδόσεις Ναυτίλος το βιβλίο Ανθρωπόσφαιρα, μια Αναρχική Ουτοπία του Ζοζέφ Ντεζάκ. Θεωρώ την έκδοση αυτή ιδιαίτερα σημαντική και ιστορική μιας και μας επιτρέπει να διεισδύσουμε σε μια άγνωστη τόσο μορφή του διεθνούς αναρχικού κινήματος όπως του συγγραφέα, όσο και της οξυδέρκειάς και πρωτοπορίας του έργου του, που ήταν μέχρι πρότινος σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα και όχι μόνο.
Ο Ντεζάκ είναι αυτός ο οποίος παίρνει την λέξη ελευθεριακός (libertaire) που ήδη προϋπήρχε αλλά ήταν σε αχρηστία. Την καθαρίζει από την αρχική μεταφυσική – θεολογική διάσταση της και της προσδίδει πολιτικό νόημα. Την τοποθετεί δε αντιπαραθετικά σε σχέση με την λέξη φιλελεύθερός. Δημιούργησε λοιπόν αυτόν τον νεολογισμό το 1857 για να επεξηγήσει τον κοινωνικό χαρακτήρα της νέας εκκολαπτόμενης Ιδέας της Αναρχίας και του επερχόμενου κινήματος του Αναρχισμού. Από τότε έχουμε τον όρο «ελευθεριακός» να είναι συνώνυμος με την λέξη «αναρχικός». Ο Ντεζάκ ακολουθεί τα βήματα του Προυντόν, του δασκάλου του, ο οποίος ήταν ο πρώτος στην εποχή του που χρησιμοποίησε τη λέξη Αναρχία με θετικό τρόπο και την προσδιόρισε ως τάξη, παραφράζοντας την τεκτονική ρήση: «τάξη μέσα από το χάος». Είναι η εποχή που ο Άνθρωπος χωρίζει από την θεολογία και στρέφεται στον ορθό λόγο. Είναι η εποχή που αναδύεται εκ νέου ο Προμηθεϊκός–Εωσφορικός αγώνας του ανθρώπου για το αυτεξούσιο.
Γι’ αυτό ο Ντεζάκ επισημαίνει: «Ο ελευθεριακός δεν έχει πατρίδα παρά μόνο την παγκοσμιότητα. Είναι ο εχθρός των συνόρων: συνοριακές πέτρες των εθνών, κρατική ιδιοκτησία. δείκτες ορίων για χωράφια, σπίτια, εργαστήρια, ιδιωτική ιδιοκτησία. Οριακοί λίθοι της οικογένειας, της συζυγικής και πατρικής περιουσίας. Γι' αυτόν, η ανθρωπότητα είναι ένα και το αυτό σώμα, όλα τα μέλη του οποίου έχουν το ίδιο και ίσο δικαίωμα στην ελεύθερη και πλήρη ανάπτυξή τους, είτε είναι παιδιά της μιας ηπείρου ή της άλλης, είτε ανήκουν στο ένα ή το άλλο φύλο, στη μία ή την άλλη φυλή. Ο ελευθεριακός, δεν έχει θρησκεία. Διαμαρτύρεται εναντίον όλων. Ομολογεί την άρνηση του Θεού και της ψυχής. Είναι αθεϊστής και υλιστής, αφού επιβεβαιώνει την οικουμενική ενότητα και την απεριόριστη πρόοδο. Και αυτή η ενότητα δεν μπορεί να υπάρξει, ούτε ατομικά ούτε καθολικά, με την ύλη που είναι σκλάβος του πνεύματος και το πνεύμα που καταπιέζει την ύλη, ακριβώς όπως η πρόοδος δεν μπορεί να τελειοποιηθεί απεριόριστα αν περιορίζεται από εκείνο το άλλο όριο ή εμπόδιο πάνω στο οποίο οι ανθρωποκτόνοι έχουν χαράξει με αίμα και λάσπη το όνομα του Θεού».
Τέλος, η λέξη «ελευθεριακός» χρησιμοποιήθηκε ευρέως το 1899 από το γαλλικό αναρχικό κίνημα, με τους αναρχικούς να συσπειρώνονται μετά την επιβολή επαίσχυντων νόμων. Μια σειρά αντιτρομοκρατικών νομοθετημάτων που ποινικοποιούσε τις λέξεις αναρχικός, αναρχία, και τα παράγωγά της και οδήγησε στο κλείσιμο αρκετών εφημερίδων της εποχής και πλήθος συλλήψεων με τη λήψη πολλών κατασταλτικών μέτρων.
Αλλά ποιος είναι αυτός ο Ζοζέφ Ντεζάκ που γράφει και πράττει για το επερχόμενο επαναστατικό και μετέπειτα κοινωνικό ζήτημα με τόση οξυδέρκεια για την εποχή του;
Ο Ζοζέφ Ντεζάκ γεννήθηκε το 1821 και πέθανε 1864 σε ηλικία 43 ετών. Ο Ντεζάκ δεν ήταν κάποιος σπουδαγμένος φιλόσοφος, αλλά ένας αυτομορφωμένος προλετάριος που δούλευε ως εκαιοχρωματιστής από τα δώδεκα για να συντηρεί την ανύπαντρη μητέρα του. Το 1841 κατατάχθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό, αγαπούσε την θάλασσα, τις εξερευνήσεις και τα ταξίδια, γνώρισε την Ανατολή αλλά τελικά παραιτήθηκε εξαιτίας του αυταρχισμού στο στρατό. Το 1843 επέστρεψε στην πολιτική ζωή και εργάστηκε ως υπάλληλος καταστήματος, αλλά η ανεξάρτητη σκέψη του δεν τα πήγαινε καλά με την εξουσία του εργοδότη.
Ο Ντεζάκ ήταν ένας «εργάτης-ποιητής» σύμφωνα με ένα πρότυπο που γεννήθηκε στους κύκλους των υποστηρικτών του Σεντ Σιμόν. Στη σύντομη ζωή του συμμετείχε δυναμικά στα δρώμενα της εποχής του πολεμώντας στα οδοφράγματα κατά τη διάρκεια της εργατικής εξέγερσης τον Ιούνιο του 1848 στο Παρίσι.
Η εξέγερση κατεστάλη βίαια, με χιλιάδες εργάτες να σκοτώνονται από τα στρατεύματα της Γαλλικής Δημοκρατίας. Ο ίδιος επέζησε, αλλά φυλακίστηκε μαζί με χιλιάδες άλλους της γαλλικής εργατικής τάξης. Το γεγονός ότι μια «δημοκρατική» κυβέρνηση θα ασκούσε τόση βία σε βάρος των Γάλλων εργατών απομάκρυνε πολλούς σοσιαλιστές, συμπεριλαμβανομένου του Ντεζάκ, από οποιαδήποτε συμμαχία με δημοκρατικούς αστούς, ακόμη και μετά την κατάληψη της εξουσίας από τον Ναπολέοντα Γ΄ με πραξικόπημα τον Δεκέμβριο του 1851 και την επιστροφή στην αυτοκρατορία. Και σε αυτό το σημείο ο Ντεζάκ έρχεται σε οριστική ρήξη με την εξουσία.
Το 1851 καταδικάστηκε για την ποιητική συλλογή «Λαζαρίνες» αλλά διέφυγε στο Λονδίνο και, αργότερα εγκαταστάθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε διάστημα μιας δεκαετίας, ως εξαθλιωμένος πρόσφυγας, ο Ντεζάκ έγραψε και δημοσίευσε ένα εντυπωσιακό έργο, υποστηρίζοντας ένα είδος επαναστατικού αναρχικού κομμουνισμού, σε αντίθεση με την ιδέα περί «αμοιβαιότητα» που είχε αναπτυχθεί από τον Πιέρ Ζοζέφ Προυντόν, τον πρώτο που αυτοχαρακτηρίστηκε ως αναρχικός. Κήρυξε την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας επικρίνοντας τον Προυντόν, τον οποίο θεωρούσε «κεντριστή αναρχικό», φιλελεύθερο αλλά όχι ελευθεριακό, λόγω της θέσης του Προυντόν απέναντι στις γυναίκες. Κατηγόρησε τον Προυντόν για τον πατριαρχικό αντιφεμινισμό του. Προλόγισε μάλιστα την επιστολή του παρωδώντας την ερωταπάντηση του Προυντόν «Τι είναι ο παραγωγός; Τίποτε. Τι πρέπει να είναι; Τα πάντα!» Αντ’ αυτού, ο Ντεζάκ ρωτούσε: «Τι είναι ο άντρας; Τίποτε. Τι είναι η γυναίκα; Τίποτε. Τι είναι ο άνθρωπος; ΟΛΑ»
Την περίοδο που βρισκόταν στο βρετανικό νησί Τζέρσεϊ (1852-53) έγραψε το αναρχικό δοκίμιο «Το Επαναστατικό Ζήτημα», ενώ το 1855 ο Ντεζάκ ήταν μεταξύ εκείνων που υπέγραψαν το πρόγραμμα της Διεθνούς Ένωσης (πρόδρομου της Πρώτης Διεθνούς). Στη Νέα Υόρκη εξέδιδε από το 1858 ως το 1861 το περιοδικό «Ο Ελευθεριακός - Επιθεώρηση του Κοινωνικού Κινήματος» και εκεί δημοσίευσε σε συνέχειες το βιβλίο του «Η Ανθρωπόσφαιρα, Μια Αναρχική Ουτοπία». Στις σελίδες του, ο Ντεζάκ χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη λέξη «αναρχισμός». Με το ξέσπασμα του αμερικανικού εμφυλίου το 1861 επέστρεψε στο Παρίσι, όπου πέθανε απογοητευμένος, απομονωμένος και μέσα στην ανέχεια. Μέχρι και σήμερα δεν υπάρχει καμία γνωστή φωτογραφία του.
Ο Ντεζάκ ήταν υπέρμαχος υποστηρικτής ενός ριζοσπαστικού Διαφωτισμού για την εποχή του, υπερασπιστής του ορθού λόγου και της επιστήμης ενάντια στον θεοκρατικό αναχρονισμό γι’ αυτό και αυτοαποκαλείται «ριζοσπάστης σατανάς». Ως τέκνο του Διαφωτισμού, ο Ντεζάκ υπερασπίζεται μια σειρά ιδεών με επίκεντρο την αξία της ανθρώπινης ευτυχίας, την επιδίωξη της γνώσης που αποκτιέται με τον ορθό λόγο και την επιστήμη, και ιδανικά όπως το φυσικό δίκαιο, η ελευθερία, η πρόοδος, η ανεκτικότητα, η αδελφότητα είναι διάχυτα στην «Ανθρωπόσφαιρα».
Ας μην ξεχνάμε ότι οι ιδέες του Διαφωτισμού υπονόμευσαν την εξουσία της μοναρχίας και της Καθολικής Εκκλησίας και άνοιξαν τον δρόμο για τις πολιτικές επαναστάσεις του 18ου και του 19ου αιώνα. Μια ποικιλία κινημάτων του 19ου αιώνα, όπως ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός αλλά και ο Αναρχισμός θεωρούνται πνευματική κληρονομιά του Διαφωτισμού. Εξ ου και η πίστη στην επιστήμη και στο φυσικό δίκαιο που διέπει τους θεωρητικούς του κλασικού αναρχισμού της εποχής. Οπότε, θα συγχωρήσουμε τον Ντεζάκ, τόσο για τις πεποιθήσεις του προς όφελος της προόδου και για τον ηθικό νατουραλισμό του, όσο και τον ανθρωπιστικό σπισισμό του.
Όμως ο ριζοσπαστικός διαφωτισμός του Ντεζάκ τον οδηγεί εκτός της «πεφωτισμένης δεσποτείας» αλλά και της δημοκρατίας, όπως αυτή εφαρμόστηκε στους ηττημένους του 1848. Αναπόφευκτα, εκτός του κράτους και της εξουσίας. Ο Ντεζάκ, όπως ο Προυντόν, ζούσε στην εποχή της «Άνοιξης των Λαών», όπως έχουν ονομαστεί οι πολιτικές αναταραχές στην Ευρώπη το 1848, και αναμφίβολα αποτέλεσαν ένα από τα πιο διαδεδομένα επαναστατικά κύματα στην ιστορία. Σε αυτό το ταραγμένο περιβάλλον όλα έμοιαζαν ότι ήταν δυνατά και ότι μπορούσαν να συμβούν, από την ακραία χειραφέτηση έως την ακραία χειραγώγηση. Η εκτεταμένη δυσαρέσκεια για την πολιτική ηγεσία, οι απαιτήσεις για μεγαλύτερη συμμετοχή στην κυβέρνηση και δημοκρατία, τα αιτήματα για την ελευθερία του τύπου και άλλα αιτήματα της εργατικής τάξης, η έξαρση του εθνικισμού και η αναδιάταξη των παγιωμένων κυβερνητικών δυνάμεων είναι μερικά από αυτά.
Η απελευθέρωση της εργατικής νομοθεσίας και η ανάπτυξη των εργοστασίων είχαν διευρύνει το χάσμα μεταξύ των βιοτεχνών εργοδοτών και των μισθωτών και μαθητευομένων εργαζομένων. Την εποχή εκείνη «δημοκρατία» σήμαινε το «καθολικό» δικαίωμα ψήφου, ένα ημιτελές αίτημα εφόσον ίσχυε μόνο για τους άνδρες. Ο «φιλελευθερισμός», από την άλλη, σήμαινε τη συναίνεση των κυβερνωμένων και τον περιορισμό της εκκλησιαστικής και κρατικής εξουσίας, τη δημοκρατική διακυβέρνηση, την ελευθερία του τύπου και του ατόμου. Απέναντι σε αυτά, ο «σοσιαλισμός» ήταν ακόμα ένας όρος χωρίς κοινά αποδεκτό ορισμό που σήμαινε διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους και αφορούσε ένα πλαίσιο περισσότερης εξουσίας για τους εργαζόμενους που βασιζόταν στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από τους ίδιους. Στο πλαίσιο αυτό ο Ντεζάκ αντιπαραθέτει τον όρο «ελευθεριακός» για να περιγράψει την ιδέα της αναρχίας, αυτό το νέο αναδυόμενο και αδιάλλακτο κίνημα υπέρ της ελευθερίας, το οποίο σύμφωνα με τον Ντεζάκ απέρριπτε κάθε σύστημα αντιπροσώπευσης ή πολιτικής ανάθεσης που θα οδηγούσε το άτομο να παραιτηθεί από τη θέλησή του, αφήνοντας κάποιον άλλο να την εκφράσει στη θέση του. Μια άρνηση η οποία, σύμφωνα με τα λεγόμενα του ίδιου, υποκίνησε την παρέμβασή του ως απάντηση στον Βίκτορα Ουγκώ και την οποία ανέπτυξε στο Επαναστατικό Ζήτημα που γράφτηκε στο Τζέρσεϊ και δημοσιεύθηκε κατά την άφιξή του στη Νέα Υόρκη το 1854. Ο Ντεζάκ γίνεται ο υποστηρικτής της απόλυτης ελευθερίας, την οποία αποκαλεί «ατομική κυριαρχία» σε έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση και δεν μπορεί να είναι άλλη παρά η Αναρχία και στην οργάνωση αυτής όπως εμφανίζεται διεξοδικά στο πιο ολοκληρωμένο έργο του, «Η Ανθρωπόσφαιρα».Εγκατεστημένος στη Νέα Υόρκη από το 1854 και μόνιμα σημαδεμένος από την ήττα του 1848, ο Ντεζάκ κατήγγειλε στα γραπτά του την αδικία της κοινωνίας στην οποία ζούσε και ιδιαίτερα την εκμετάλλευση και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των προλετάριων καλώντας σε κοινωνική επανάσταση. Οι σκέψεις του για την ατομική ύπαρξη στον βιομηχανικό και καπιταλιστικό κόσμο τον οδήγησαν επίσης να αναπτύξει μια πρωτότυπη θεωρία της καθολικότητας και να υποστηρίξει μια αδιάλλακτη αναρχική πολιτική, την οποία ανέπτυξε ιδιαίτερα στην «Ανθρωπόσφαιρα».
H ιεράρχηση του χώρου στην αναρχική ουτοπία του Ντεζάκ έχει επηρεαστεί από τον Φουριέ και τα φαλανστήριά του. Επινοεί σαν βασική οικιστική μονάδα το «ανθρωποσφαίριο». Όταν εκατό ανθρωποσφαίρια ομαδοποιηθούν γύρω από ένα κυκλίδειο δημιουργούν ένα κοινοτικό ανθρωποσφαίριο. Σίγουρα, πολλά από αυτά που εμφανίζονται στο έργο του προέρχονται προφανώς από τον Φουριέ και από τον Προυντόν, αλλά έχουμε μια σαφή πρόβλεψη των ιδεών της οικονομικής οργάνωσης που επεξεργάστηκε ο Κροπότκιν στην «Κατάκτηση του Ψωμιού». Δεδομένου ότι ο Ζαν Γκραβ επανεξέδωσε την «Ανθρωπόσφαιρα», είναι πολύ πιθανό ότι ο Κροπότκιν μπορεί να γνώριζε τις ιδέες αυτού του πρώιμου αναρχοκομμουνιστή.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σταθούμε στην έννοια της Ουτοπίας, η οποία σύμφωνα με τον Ντεζάκ αποτελεί «ένα όνειρο, απραγματοποίητο ακόμα αλλά όχι ανέφικτο». Ο ορισμός αυτός ξεφεύγει από τον κλασικό ορισμό της ουτοπίας την οποία ο Ντεζάκ θεωρεί ετυμολογικά ως «ένα μη πραγματοποιήσιμο ιδανικό». Γι’ αυτό και πιστεύω ότι στην ιστορική τους πορεία οι αναρχικοί μπορεί να θεωρηθούν ονειροπόλοι, αλλά ουδέποτε ουτοπιστές. H συγκεκριμένη μορφή μάλιστα αυτού του απραγματοποίητου κόσμου, είναι ευτοπική. Διότι, όπως λέει ο Ντεζάκ «οι αναζητητές της ιδανικής ευτυχίας, ακριβώς έτσι όπως οι αναζητητές της φιλοσοφικής λίθου, ίσως δεν πραγματοποιήσουν ποτέ απόλυτα την ουτοπία τους, όμως η ουτοπία τους θα είναι το αίτιο για τις προόδους της ανθρωπότητας».
Αλλά που στέκεται το συγκεκριμένο έργο στην ιστορική μελέτη για τις ουτοπίες; Σε μια πρόσφατη βιβλιογραφική έρευνα που έκανα, αυτό το συγκλονιστικό αναρχικό έργο είτε αγνοείται είτε αποκρύπτεται, ειδικά δε από τους ακαδημαϊκούς του επιστημονικού σοσιαλισμού.
Σύμφωνα με τον Λιούις Μαμφορντ στο κορυφαίο έργο του «Η ιστορία των Ουτοπιών»: «Θεωρήσαμε την ουτοπία αντίθετο του πραγματικού κόσμου. Κι όμως, αυτό που κάνει υποφερτό τον πραγματικό κόσμο είναι οι ουτοπίες μας. Στην συνέχεια ο ίδιος διακρίνει δυο ειδών ουτοπίες, της «φυγής» και της «ανασυγκρότησης». Οι πρώτες αφήνουν τον εξωτερικό κόσμο ως έχει και μας προσφέρουν παρηγοριά για τις σκληρές και οδυνηρές δοκιμασίες που μας επιφυλάσσει η πραγματικότητα. Οι δεύτερες επιδιώκουν να αλλάξουν τον κόσμο για να τον προσαρμόσουν στη φύση και τις επιδιώξεις του ανθρώπου. Η ανθρωπόσφαιρα, αν και ανήκει στις ουτοπίες ανασυγκρότησης, απουσιάζει από το συγκεκριμένο έργο.
Το ίδιο ισχύει και στην μετέπειτα μελέτη της αναρχικής Μαρία – Λουίζα Μπερνέρι, κόρης του δολοφονημένου στον Ισπανικό Εμφύλιο Ιταλού αναρχικού Καμίλο Μπερνέρι. Στο βιβλίο της «Περιήγηση στην Ουτοπία», ένα εξίσου σημαντικό έργο για τις ουτοπίες, η συγγραφέας αντιπαραθέτει εξουσιαστικές και μη εξουσιαστικές ουτοπίες. Ψέγει τις πρώτες, επειδή στην προσπάθειά τους να οραματιστούν την ιδεώδη πολιτεία και να εξασφαλίσουν την απόλυτη ευδαιμονία της ανθρωπότητας, ισοπεδώνουν τόσο το περιβάλλον όσο και τη δημιουργική ορμή του ανθρώπου. Επισημαίνει ότι η εξουσιαστική αγάπη για τη συμμετρία κάνει τους ουτοπικούς να καταργούν βουνά και ποτάμια και να φαντάζονται ακόμη και ολοστρόγγυλα νησιά και ολόισιους ποταμούς.
Ενώ οι ουτοπίες που εναντιώνονται στην αντίληψη του συγκεντρωτικού κράτους, προβάλλοντας μια ομοσπονδία ελεύθερων κοινοτήτων, όπου το άτομο μπορεί να εκφράζεται χωρίς να υποτάσσεται στις κυρώσεις ενός τεχνητού κώδικα και όπου η ελευθερία δεν είναι μια αφηρημένη λέξη αλλά εκδηλώνεται συγκεκριμένα σε έργα, είτε του ζωγράφου είτε του οικοδόμου. Οι ουτοπίες αυτές δεν ασχολούνται με την νεκρή δομή της οργάνωσης της κοινωνίας, αλλά με τα ιδεώδη, πάνω στα οποία μπορούμε να κτίσουμε μια καλύτερη κοινωνία. Οι αντιεξουσιαστικές ουτοπίες είναι πιο ολιγάριθμες και άσκησαν μικρότερη επιρροή από τις άλλες, επειδή δεν προέβαλαν ένα έτοιμο σχέδιο αλλά τολμηρές, ανορθόδοξες ιδέες• επειδή απαίτησαν να είναι ο κάθε άνθρωπος «μοναδικός» και όχι ένας ανάμεσα στους πολλούς. Αν και η ανθρωπόσφαιρα κατατάσσεται στις «αντιεξουσιαστικές ουτοπίες» και πάλι ούτε στο συγκεκριμένο έργο αναφαίρεται. Οπότε θεωρώ την έκδοση αυτή ως μια επίκαιρη υπενθύμιση αυτού του σημαντικού και παραγνωρισμένου έργου.
Η Ανθρωπόσφαιρα λοιπόν ως διανοητική σύλληψη για την εποχή της είναι προκλητικά πρωτοπόρα, μιας και ξεφεύγει από τα όρια ενός επίπεδου κόσμου, πόσο μάλλον γης, που στέκεται διαχρονικά έως και σήμερα. Ο κόσμος που περιέγραψε αυτός ο ευρυμαθής ελαιοχρωματιστής σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής του, βρίσκεται γύρω από τον άνθρωπο και αποτελείται κυρίως από δομημένο περιβάλλον. Σύμφωνα με τις φυσικές επιστήμες, η Γη θεωρείται ένας πλανήτης µε ζωή πάνω του. Ήδη όµως άρχισε να διαφαίνεται η άποψη ότι είναι και η ίδια ένας «ζωντανός πλανήτης» ή τουλάχιστον αυτό-οργανωµένος και αυτό-ρυθµιζόµενος πλανήτης, όπου ενοποιούνται οι «ανόργανες» και «οργανικές» µορφές και διεργασίες σ’ ένα ενιαίο αδιάρρηκτο σύνολο. Σήµερα πιστεύεται ότι η Γη είναι ένα πολύπλοκο µέγα-σύστηµα που αποτελείται από πολλά επιµέρους φαινοµενικά διαφορετικά µεταξύ τους συστήµατα (Ατµόσφαιρα, Υδρόσφαιρα, Λιθόσφαιρα), που λειτουργούν αλληλοεξαρτώµενα και αλληλοεπηρεαζόµενα. Όλες αυτές οι νεωτεριστικές απόψεις αποτελούν µια καινούρια θεώρηση της λειτουργίας της Γης και της Ζωής που πηγάζει απ’ αυτήν και η οποία εκδηλώνεται για δισεκατοµµύρια χρόνια πάνω στο λεπτότατο και ευκίνητο φλοιό, στην ιδιαίτερα κινητική ατµόσφαιρα και στη λεγόµενη Βιόσφαιρα, τα όρια της οποίας είναι πολύ ασαφή και περιορισµένα.
Ο όρος "βιόσφαιρα" επινοήθηκε από τον γεωλόγο Εντουάρ Σιές (Eduard Suess) το 1875, λίγα χρόνια αργότερα από την εποχή που έζησε ο Ντεζάκ. Η αρχική σκέψη, είχε γεωλογική προέλευση και ήταν ενδεικτική της επίδρασης του Δαρβίνου στις επιστήμες της Γης. Η οικολογική έννοια της βιόσφαιρας δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1920 από τον Vladimir Vernadsky, πριν την εισαγωγή του όρου «οικοσύστημα» το 1935. Να σημειωθεί επίσης ότι ως ανθρωπόσφαιρα νοείται το τελευταίο γήινο σύστηµα, συνέχεια της βιόσφαιρας, αποτέλεσµα της συνεχώς διαχεόµενης και επιταχυνόµενης ανθρώπινης γνώσης την λεγόμενη Νοόσφαιρα, η οποία περιλαμβάνει όλη την ανθρώπινη εγκεφαλική λειτουργία. Νομίζω ότι η οξυδέρκεια της περιγραφής αυτού του αυτομορφωμένου προλετάριου είναι πασιφανής και εξηγούμαι: Ο Ντεζάκ περιγράφει τον πλανήτη και την κοινωνία που τον κατοικεί στην Ανθρωπόσφαιρα ως αδιαίρετους και αλληλεξαρτωμένους οργανισμούς ήδη από το 1858. Κάτι που επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τις επιστήμες αλλά και από την οικολογική κρίση και τις περιβαλλοντολογικές καταστροφές που υφίσταται το φυσικό περιβάλλον συνολικά από την ανθρώπινη παρουσία και, κυρίως, από την ακόρεστη και αδυσώπητη καπιταλιστική χρήση με στόχο το κέρδος. Πλημμύρες, φωτιές, αποψιλώσεις δασών, μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα, υπεραλίευση, κοκ, είναι μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα. Σύμφωνα λοιπόν με τον Ντεζάκ «την εξουσία την είδαμε επί τω έργω, και τα έργα της την καταδικάζουν».
Κανείς σήμερα δεν μπορεί να διαφωνήσει ότι η εξουσία όπως και η δημοκρατία σε όποιά μορφή και με όποιο προσωνύμιο εμφανίστηκαν και εφαρμόστηκαν, ότι δεν αποτελούν παρά μια πολιτική κακοτεχνία. Ως θεσμοί καθημερινά βλέπουμε ότι υπάρχουν για να εξυπηρετούν μόνο τους δικούς τους και πάντα με δυο μέτρα και δυο σταθμά. Γυναικοκτονίες, δικαστικά και αραδικαστικά κυκλώματα, Μαφίες, ένστολες και μη, είναι μερικά χαρακτηριστικά παραδείιγματα. Ακόμα και αυτοί που θεωρούν το κράτος ως αναγκαίο κακό, δεν μπορούν να αντικρούσουν το βασικό επιχείρημα των αναρχικών για την δεσποτική εξαναγκαστικότητα που έχει στον άνθρωπο, τις κοινωνίες του αλλά και στο περιβάλλον. Αποτελεί δε αυταπόδεικτό ιστορικά ότι όπου υπάρχει εξουσία δεν υπάρχει ελευθερία.
Και ίσως να αναρωτιέται κανείς γιατί αυτή η επιμονή με την Ανθρωπόσφαιρα; Διότι είναι η πρώτη αναρχική ουτοπία που έχει γραφθεί σε μια εποχή που οι άνθρωποι ονειρευόντουσαν πως θα μοιάζει ένας καλύτερος κόσμος! Η αξία του είναι σημαντική μιας και στην σημερινή εποχή, μπορούμε να σκεφτούμε τον κόσμο να τελειώνει από έναν μετεωρίτη, έναν ιό, από μια αποκάλυψη ζόμπι, ενώ φαντάζει αδύνατη η σκέψη πως μπορεί να είναι ο κόσμος χωρίς ή μετά τον καπιταλισμό. Εξ ου και η σημασία αυτού του έργου: Να μας κάνει να αναστοχαστούμε. Από την άλλη, είναι ένα έργο διαχρονικό σε πολλά του σημεία, αμφίσημο διότι γράφηκε από το μίσος του προλετάριου σκλάβου και την αγάπη του για έναν ελεύθερο αναρχικό κόσμο άνευ κράτους και άλλων δεινών. Να δούμε πόσο μπροστά από την εποχή του ήταν ο Ντεζάκ και να οργισθούμε που το έργο του δεν έτυχε της αποδοχής που θα έπρεπε. Αυτό το έργο δεν είναι ένα μυθιστόρημα φαντασίας, αλλά μια διακήρυξη ανεξαρτησίας, όπως θα έλεγε και ο Χάουαρντ Ζιν.
Τέλος, η Ανθρωπόσφαιρα αποδεικνύει την ευρυμάθεια των προλεταρίων της εποχής που όπως και ο Προυντόν φιλοσοφούσαν, ανακάλυπταν και μελετούσαν και είναι αυτοί που έβαλαν πρώτοι το επίθετο «επιστημονικός» στον σοσιαλισμό. Ας τους συγχωρήσουμε για τυχόν αβλεψίες ή για πράγματα που ξεπεράσθηκαν, ας μην ξεχνάμε το ιστορικό πλαίσιο που γράφεται το συγκεκριμένο έργο. Αξίζει να συμμερισθούμε εκ νέου τους πόθους, τα όνειρα αλλά και τα απωθημένα των πρωταγωνιστών αυτής της εποχής που πίστεψαν στην Ιδέα της αναρχίας. Ο Ντεζάκ ήταν τόσο βέβαιος ότι θα έρθει που προσδιόρισε μέχρι και την ημερομηνία για τη θέσπιση της. Ας μην ξεχνάμε, ότι εκείνη την αναδυόμενη επαναστατική εποχή ο αναρχισμός έτεινε να γίνει η πλειοψηφική τάση του σοσιαλιστικού και εργατικού κινήματος. Πάνω στις μνήμες αυτές να ξανακαθίσουμε και να ζωγραφήσουμε εκ νέου την αυριανή ευτυχία του κόσμου. Διότι η αναρχία ήταν και παραμένει η μόνη τάξη που μπορεί να πραγματοποιηθεί το όραμα αυτό.
Το βιβλίο Ανθρωπόσφαιρα, μια Αναρχική Ουτοπία του Ζοζέφ Ντεζάκ, κυκλοφορεί από τις ελευθεριακές εκδόσεις Ναυτίλος.
*Αναδημοσίευση από εδώ: https://merlins.gr/blog/2343-η-ανθρωπόσφαιρα-του-ζοζέφ-ντεζακ-«την-εξουσία-την-είδαμε-επί-τω-έργω,-και-τα-έργα-της-την-καταδικάζουν»-βιβλίο
