Camillo Berneri
Στο στρατόπεδο της ιταλικής αντιφασιστικής μετανάστευσης συνηθίζεται εδώ και αρκετό καιρό να ακούει κανείς τους αναρχικούς να αποδίδουν στο μαρξισμό, τόσο κατά τη διάρκεια δημόσιων συγκεντρώσεων όσο και στο πλαίσιο φιλικών συζητήσεων, μια τάση προς την κρατολατρεία, η οποία συναντάται πράγματι σε ορισμένα ρεύματα της σοσιαλδημοκρατίας που ισχυρίζονται ότι είναι μαρξιστικά, αλλά δεν μπορεί να εξακριβωθεί όταν επιστρέψει κανείς κατευθείαν στο μαρξιστικό σοσιαλισμό.
Η εξαφάνιση του Κράτους προφητεύεται σαφώς από τον Μαρξ και τον Ένγκελς και αυτό εξηγεί τη δυνατότητα που υπήρχε, στο πλαίσιο της Πρώτης Διεθνούς, πολιτική συνύπαρξη μεταξύ μαρξιστών σοσιαλιστών και μπακουνινιστών σοσιαλιστών, μια συνύπαρξη που δεν θα ήταν δυνατή χωρίς αυτή τη θεωρητική σύμπτωση.
Στην «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» ο Μαρξ έγραψε:
Η εργατική τάξη, στην πορεία της ανάπτυξής της, θα αντικαταστήσει την παλιά κοινωνία των πολιτών με μια ένωση που θα αποκλείει τις τάξεις και τον ανταγωνισμό τους, και δεν θα υπάρχει πια η πολιτική εξουσία, όπως ακριβώς ονομάζεται.
Ο Ένγκελς, με τη σειρά του, δήλωσε στην «Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους»:
Το Κράτος θα εξαφανιστεί αναπόφευκτα μαζί με τις τάξεις. Η κοινωνία, η οποία θα αναδιοργανώσει την παραγωγή στη βάση μιας ελεύθερης και ισότιμης ένωσης των παραγωγών, θα βάλει ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό εκεί που θα ανήκει: στο μουσείο των αρχαιοτήτων, δίπλα στον περιστρεφόμενο τροχό και το χάλκινο τσεκούρι.
Και επίσης ο Engels δεν ανέβαλε την εξαφάνιση του Κράτους σε μια τελική φάση του πολιτισμού, αλλά την παρουσίασε ως στενά συνδεδεμένη με την κοινωνική επανάσταση και αναπόφευκτα να προκύπτειαπό αυτό. Για την ακρίβεια, έγραφε σε ένα άρθρο το 1873:
Όλοι οι Σοσιαλιστές συμφωνούν ότι το πολιτικό Κράτος, και με αυτό η πολιτική αρχή, θα εξαφανιστούν ως αποτέλεσμα της επερχόμενης κοινωνικής επανάστασης, δηλαδή, οι δημόσιες λειτουργίες θα χάσουν τον πολιτικό τους χαρακτήρα και θα μετασχηματιστούν σε απλές διοικητικές λειτουργίες της φροντίζοντας για τα αληθινά συμφέροντα της κοινωνίας.
Το Κράτος εξισώνεται από μαρξιστές με την κυβέρνηση, τοποθετώντας το πριν από ένα σύστημα στο οποίο «η κυβέρνηση των προσώπων αντικαθίσταται από τη διοίκηση των πραγμάτων», κάτι το οποίο για Προυντόν αποτελεί συνιστά την αναρχία.
Ο Λένιν στο “Κράτος και επανάσταση” (1917) επιβεβαιώνει την αντίληψη της εξαφάνισης του Κράτους, σημειώνοντας: «Δεν διαφωνούμε τελικά με τους αναρχικούς στο ζήτημα της κατάργησης του Κράτους ως στόχου».
Είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς την τάση των προαναφερθέντων δηλώσεων, δεδομένου ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς είχαν να παλέψουν με ένα ισχυρό ρεύμα του Προυντόν και του Μπακούνιν και ότι ο Λένιν το 1917 είδε την πολιτική αναγκαιότητα μιας συμμαχίας μεταξύ των Μπολσεβίκων, των Αριστερών Σοσιαλιστών Επαναστατών (επηρεασμένων από τον μαξιμαλισμό) και των Αναρχικών. Φαίνεται βέβαιο, ωστόσο, ότι ενώ δεν αποκλείεται η μεροληψία στη μορφή και τη χρονική στιγμή αυτών των δηλώσεων, αυτές αντιστοιχούσαν σε μια πραγματική τάση. Η διαβεβαίωση της εξαφάνισης του κράτους είναι πολύ στενά συνδεδεμένη, πολύ αναπόφευκτα απορρέουσα από τη μαρξιστική αντίληψη για τη φύση και την προέλευση του Κράτους, για να της αποδώσουμε έναν απολύτως οπορτουνιστικό χαρακτήρα.
Τι είναι το Κράτος για τον Μαρξ και τον Ένγκελς; Είναι μια πολιτική εξουσία στην υπηρεσία της διατήρησης των κοινωνικών προνομίων και της οικονομικής εκμετάλλευσης.
Στον πρόλογο της τρίτης έκδοσης του έργου του Μαρξ «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», ο Ένγκελς έγραψε:
Σύμφωνα με τη [εγελιανή] φιλοσοφική αντίληψη, το Κράτος είναι η «πραγμάτωση της ιδέας» ή η βασιλεία του Θεού στη γη, μεταφρασμένη σε φιλοσοφικούς όρους, η σφαίρα στην οποία πραγματώνεται ή πρέπει να πραγματώνεται η αιώνια αλήθεια και δικαιοσύνη. Και από αυτό προκύπτει ένας δεισιδαιμονικός σεβασμός για το Κράτος και για ό,τι συνδέεται με αυτό, ο οποίος ριζώνει τόσο πιο εύκολα όσο οι άνθρωποι από την παιδική τους ηλικία συνηθίζουν να φαντάζονται ότι οι υποθέσεις και τα συμφέροντα που είναι κοινά για το σύνολο της κοινωνίας δεν θα μπορούσαν να φροντιστούν διαφορετικά από ό,τι φροντίζονταν στο παρελθόν, δηλαδή μέσω του κράτους και των καλοπληρωμένων αξιωματούχων του. Και οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν κάνει ένα εξαιρετικά τολμηρό βήμα προς τα εμπρός όταν έχουν απαλλαγεί από την πίστη στην κληρονομική μοναρχία και ορκίζονται στη δημοκρατική δημοκρατία. Στην πραγματικότητα, όμως, το Κράτος δεν είναι παρά μια μηχανή για την καταπίεση μιας τάξης από μια άλλη, και μάλιστα στη δημοκρατική δημοκρατία όχι λιγότερο από ό,τι στη μοναρχία - και στην καλύτερη περίπτωση ένα κακό που κληρονόμησε το προλεταριάτο μετά τον νικηφόρο αγώνα του για την ταξική κυριαρχία, του οποίου τις χειρότερες πλευρές το προλεταριάτο, όπως ακριβώς και η Κομμούνα [του Παρισιού], δεν μπορεί να αποφύγει να κόψει το συντομότερο δυνατό, μέχρις ότου μια νέα γενιά, μεγαλωμένη σε νέες και ελεύθερες κοινωνικές συνθήκες, μπορέσει να πετάξει όλη την ξυλεία του Κράτους στα σκουπίδια.
Ο Μαρξ (στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας») λέει ότι, μετά την ολοκλήρωση της κατάργησης των τάξεων, «δεν θα υπάρχει πια η πολιτική εξουσία, όπως ακριβώς λέγεται, αφού η πολιτική εξουσία είναι ακριβώς η επίσημη έκφραση του ανταγωνισμού στην κοινωνία των πολιτών».
Το ότι το Κράτος περιορίζεται σε μια κατασταλτική εξουσία πάνω στο προλεταριάτο και σε μια συντηρητική εξουσία, είναι μια μερική θέση, είτε εξετάζουμε το Κράτος ανατομικά είτε το εξετάζουμε φυσιολογικά. Στο Κράτος, η διακυβέρνηση των ανθρώπων συνδέεται με τη διαχείριση των πραγμάτων: και είναι αυτή η δεύτερη δραστηριότητα που εξασφαλίζει τη μονιμότητά του. Οι κυβερνήσεις αλλάζουν. Το Κράτος παραμένει. Και το Κράτος δεν είναι πάντοτε μια λειτουργία της αστικής εξουσίας: όπως όταν επιβάλλει νόμους, προωθεί μεταρρυθμίσεις, δημιουργεί θεσμούς που έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα των προνομιούχων τάξεων και υποστηρίζει, αντίθετα, τα συμφέροντα του προλεταριάτου. Το Κράτος δεν είναι μόνο ο χωροφύλακας, ο δικαστής, ο υπουργός. Είναι επίσης η γραφειοκρατία, εξίσου ισχυρή, και μερικές φορές πιο ισχυρή, από την κυβέρνηση. Σήμερα στην Ιταλία, το φασιστικό Κράτος είναι κάτι πιο σύνθετο από ένα αστυνομικό σώμα και θεματοφύλακας των αστικών συμφερόντων, επειδή συνδέεται μέσω ομφάλιου λώρου με μια ομάδα πολιτικών και κορπορατιστικών στελεχών που έχουν τα δικά τους συμφέροντα, τα οποία δεν συμπίπτουν πάντα και ποτέ εξ ολοκλήρου με την τάξη που έφερε τον φασισμό στην εξουσία και την οποία η φασιστική δικτατορία εξυπηρετεί για να παραμείνει στην εξουσία.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς αντιμετώπισαν την αστική φάση του Κράτους και ο Λένιν το ρωσικό Κράτος στο οποίο το παιχνίδι της δημοκρατίας ήταν ελάχιστο. Όλοι οι μαρξιστικοί ορισμοί του Κράτους δίνουν την εντύπωση ότι είναι μερικοί - η δομή του σύγχρονου Κράτους δεν μπορεί να μπει στο πλαίσιο των παραδοσιακών ορισμών.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς διατύπωσαν επίσης μια μερική θεωρία για την προέλευση του Κράτους. Εκφρασμένη με τα λόγια του Ένγκελς, έχει ως εξής: «Σε ένα ορισμένο στάδιο της οικονομικής ανάπτυξης, το οποίο ήταν αναγκαστικά συνδεδεμένο με τη διάσπαση της κοινωνίας σε τάξεις, το Κράτος έγινε αναγκαιότητα λόγω αυτής της διάσπασης. Τώρα πλησιάζουμε γρήγορα σε ένα στάδιο της ανάπτυξης της παραγωγής στο οποίο η ύπαρξη αυτών των τάξεων όχι μόνο θα έχει πάψει να είναι αναγκαιότητα, αλλά θα γίνει θετικό εμπόδιο για την παραγωγή. Θα πέσουν τόσο αναπόφευκτα όσο και αν προέκυψαν σε ένα προηγούμενο στάδιο. Μαζί με αυτές θα πέσει αναπόφευκτα και το Κράτος». («Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους»).
Ο Ένγκελς επέστρεψε στη φιλοσοφία του Χομπ (Hobbe) για το φυσικό δίκαιο, υιοθετώντας την ορολογία της και αντικαθιστώντας απλώς την ανάγκη εξημέρωσης του homo homini lupus με την ανάγκη ρύθμισης της σύγκρουσης μεταξύ των τάξεων. Το Κράτος θα είχε προκύψει, σύμφωνα με τον Μαρξ και τον Ένγκελς, όταν οι τάξεις είχαν ήδη σχηματιστεί και θα είχε γεννηθεί ως ταξικό όργανο. Ο Arturo Labriola («Au-delà du capitalisme et du socialisme», Παρίσι 1931) λέει σχετικά με το θέμα αυτό:
Αυτά τα ζητήματα «καταγωγής» είναι πάντα πολύ περίπλοκα. Η κοινή λογική θα συμβούλευε να ρίξουμε λίγο φως σε αυτά και να ανιχνεύσουμε τα υλικά που τα αφορούν, χωρίς να αυταπατόμαστε ότι θα μπορέσουμε ποτέ να τα λύσουμε. Η ιδέα ότι μπορούμε να έχουμε μια θεωρία για την «προέλευση» του Κράτους είναι μια φαντασίωση. Το μόνο που μπορούμε να περιμένουμε είναι να υποδείξουμε μερικά στοιχεία τα οποία με ιστορική σειρά πιθανώς συνέβαλαν στη δημιουργία του. Το ότι η γέννηση των τάξεων και η γέννηση του Κράτους πρέπει να έχουν μια σχέση μεταξύ τους είναι προφανές, ιδίως όταν θυμόμαστε τον κυρίαρχο ρόλο που είχε το Κράτος στην άνοδο του καπιταλισμού.
Σύμφωνα με τον Labriola, η επιστημονική μελέτη της γένεσης του καπιταλισμού «προσδίδει έναν πραγματικά ανύποπτο χαρακτήρα ρεαλισμού στις αναρχικές θέσεις για την κατάργηση του Κράτους». Και πάλι:
Η εξαφάνιση του καπιταλισμού ως αποτέλεσμα της εξαφάνισης του κράτους φαίνεται πολύ πιο πιθανή από την εξαφάνιση του κράτους ως αποτέλεσμα της εξαφάνισης του καπιταλισμού.
Αυτό φαίνεται να προκύπτει από τις έρευνες των ίδιων των μαρξιστών, όταν πρόκειται για σοβαρές μελέτες, όπως αυτή του Paul Louis στο «Le travail dans le monde romain» (Παρίσι, 1912). Από το βιβλίο αυτό είναι σαφές ότι η ρωμαϊκή καπιταλιστική τάξη σχηματίστηκε ως παράσιτο του Κράτους και επομένως προστατεύτηκε από το Κράτος. Από τους στρατηγούς των ληστών μέχρι τους κυβερνήτες, από τους φοροσυλλέκτες μέχρι τις πλούσιες οικογένειες, από τους τελωνειακούς υπαλλήλους μέχρι τους προμηθευτές του στρατού, η ρωμαϊκή αστική τάξη διαμορφώθηκε μέσω του πολέμου, του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία, της φορολογίας κ.λπ. πολύ περισσότερο από ό,τι με άλλα μέσα. Και αν εξετάσουμε την αλληλεξάρτηση μεταξύ του κράτους και του καπιταλισμού, θα δούμε ότι ο δεύτερος επωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον πρώτο για κρατικά και όχι καθαρά καπιταλιστικά συμφέροντα. Σε τέτοιο βαθμό ώστε η ανάπτυξη του κράτους να προηγείται της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν ήδη ένας πολύ μεγάλος και πολύπλοκος οργανισμός όταν ο ρωμαϊκός καπιταλισμός διοικούνταν ακόμη από την οικογένεια. Ο Paul Louis δεν διστάζει να διακηρύξει: «Ο αρχαίος καπιταλισμός γεννήθηκε από τον πόλεμο». Οι πρώτοι καπιταλιστές, στην πραγματικότητα, ήταν στρατηγοί και φοροεισπράκτορες. Ολόκληρη η ιστορία του σχηματισμού των περιουσιών είναι μια ιστορία στην οποία το κράτος είναι παρόν.
Από αυτή την πεποίθηση ότι το κράτος ήταν και είναι ο πατέρας του καπιταλισμού, και όχι μόνο ο φυσικός σύμμαχός του, απορρέει η πεποίθηση ότι η καταστροφή του κράτους είναι η προϋπόθεση για την εξαφάνιση των τάξεων και τη μη επανεμφάνισή τους.
Στο δοκίμιό του για το Σύγχρονο Κράτος, ο Κροπότκιν σημείωσε: «Το Σύγχρονο Κράτος»:
Το να ζητάς από έναν θεσμό που αντιπροσωπεύει μια ιστορική ανάπτυξη ότι εξυπηρετεί την καταστροφή των προνομίων που προσπάθησε να αναπτύξει, σημαίνει ότι αναγνωρίζεις πως είσαι ανίκανος να καταλάβεις τι είναι μια ιστορική ανάπτυξη στη ζωή των κοινωνιών. Είναι σαν να αγνοείς αυτόν τον γενικό κανόνα κάθε οργανικής φύσης, ότι οι νέες λειτουργίες απαιτούν νέα όργανα και ότι πρέπει να τα αναπτύξουν οι ίδιες. [1].
Ο Arturo Labriola, στο βιβλίο που αναφέρθηκε παραπάνω, παρατηρεί με τη σειρά του:
Αν το Κράτος είναι μια συντηρητική δύναμη σε σχέση με την τάξη που κυριαρχεί σε αυτό, δεν είναι η εξαφάνιση αυτής της τάξης που εξαφανίζει το Κράτος, αλλά είναι η εξαφάνιση του Κράτους, κάτι που είναι χαρακτηριστικό της αναρχικής κριτικής, η οποία, από αυτή την άποψη, είναι πολύ πιο ακριβής από τη μαρξιστική κριτική. Όσο το Κράτος συντηρεί μια τάξη, αυτή η τάξη δεν εξαφανίζεται. Όσο ισχυρότερο γίνεται το Κράτος, τόσο ισχυρότερη γίνεται η τάξη που προστατεύεται από το Κράτος, δηλαδή τόσο πιο ισχυρή γίνεται η ζωτική της δύναμη και τόσο πιο ασφαλής η ύπαρξή της. Τώρα μια ισχυρή τάξη είναι μια τάξη που διαφοροποιείται περισσότερο από άλλες τάξεις. Στο βαθμό που η ύπαρξη του Κράτους εξαρτάται από την ύπαρξη των τάξεων, το ίδιο το γεγονός του Κράτους - αν η ενγκελσιανή θεωρία είναι αληθινή - καθορίζει την απεριόριστη ύπαρξη των τάξεων και επομένως του ίδιου του Κράτους.
Μια σπουδαία, αποφασιστική επιβεβαίωση της ακρίβειας της θέσης μας για το κράτος που γεννά τον καπιταλισμό προσφέρεται από την ΕΣΣΔ, όπου ο κρατικός σοσιαλισμός προωθεί την εμφάνιση νέων τάξεων.
Σημείωση
[1] «Μπορεί το Κράτος να χρησιμοποιηθεί για τη χειραφέτηση των εργατών;», Κεφάλαιο ΧΙ, Μέρος IV, Σύγχρονη επιστήμη και Αναρχία, σελ. 352.
*Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Guerra di classe» (Ταξικός Πόλεμος), στις 9 Οκτωβρίου 1936. Μετάφραση: Ούτε Θεός Ούτε Αφέντης.
