*Σημείωση Μεταφραστή: Επί της ευκαιρίας της έκδοσης του βιβλίου του Ζοζέ Ντεζάκ «Η Ανθρωπόσφαιρα», στο κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύεται η εισαγωγή του του Max Nettlau, στα ισπανικά, στην Αργεντίνικη έκδοση του L'Humanisphère (El Humanisferio), που δημοσιεύθηκε το 1927 στο Μπουένος Άιρες από τις εκδόσεις La Protesta στη συλλογή «Los utopistas». Η Αργεντίνικη έκδοση είναι πληρέστερη σε σχέση με την πρώτη έκδοση του συγκεκριμένου έργου στα Γαλλικά το 1899 από τον Elisée Reclus που έγινε στις Βριξέλες. Λόγο της καταστολής, ο Reclus αναγκάστηκε να λογοκρίνει το κείμενο του Déjacque, λόγο ότι πολύ δυναμικά στοιχεία του εργού μπορούσαν να παρερμηνευθούν. Και οι δυο πάντως λόγο της θέσης τους διαχωρίζονται από την ριζοσπαστική βία που ο συγγραφέας της Ανθρωπόσφαιρας υποστηρίζει.
ΕΙΣΑΓΩΓH
Η ουτοπία δεν είναι, όπως συχνά πιστεύεται, το αδρανές όνειρο ή το αποτέλεσμα μιας χιμαιρικής επιθυμίας να προσφέρει στην κοινωνική εξέλιξη ένα σχέδιο που έχει γίνει εκ των προτέρων. Αν αξίζει το όνομά του, αντιπροσωπεύει τον φλογερό όρκο ενός ανθρώπου πεισμένου να προτείνει προηγμένες ιδέες που οι σύγχρονοι αρνούνται να αναγνωρίσουν, με εκείνη τη μορφή που απευθύνεται στις αισθήσεις και τα συναισθήματα ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, την καλλιτεχνική μορφή, όπως οι ζωγράφοι που απεικονίζουν ένα ιδανικό τοπίο ή μια ανθρώπινη φιγούρα που εκφράζει το όνειρό τους για ομορφιά ή ενέργεια. Αλλά επειδή οι κριτικές, επαναστατικές, αλληλέγγυες κοινωνικές αντιλήψεις και οι μεγάλες καλλιτεχνικές ικανότητες σπάνια ενώνονται στο ίδιο άτομο – και ο αληθινός καλλιτέχνης έχει τόσα πολλά μέσα για να εκφράσει το ιδανικό του που η ουτοπία μπορεί να του φαίνεται πολύ περιορισμένη εικόνα – οι ουτοπίες δεν είναι πάντα επίσης έργα τέχνης, φυσικά, και πρέπει να είμαστε επιεικείς απέναντί τους με αυτή την έννοια. Από την άλλη, οι αληθινές ουτοπίες μας δείχνουν έναν άνθρωπο πλήρως απορροφημένο στο θέμα του, σκεπτόμενος κάθε ιδέα στις ακραίες λογικές συνέπειές της, πραγματοποιώντας έτσι έναν νέο άγνωστο ακόμη κόσμο, διαφορετικό από τα έργα φαντασίας οποιουδήποτε άλλου είδους, τα οποία όλα παραμένουν στο στενό και σταθερό πλαίσιο των σημερινών ή παρελθοντικών συνθηκών. Μόνο η ουτοπία ασκεί την αληθινή ελευθερία, πετώντας μέσα από τις τεράστιες ή άγνωστες σφαίρες του κοντινού και μακρινού μέλλοντος. Θα πρέπει, ελπίζουμε, οι αναγνώστες να λάβουν μέρος σε αυτές τις μακρινές πτήσεις προς το άγνωστο, και αυτή η σειρά θα παρουσιάσει τέτοιες εκδρομές από ελευθεριακούς συγγραφείς, από αναρχικούς και από ανθρώπους των οποίων η επιθυμία για ελευθερία ως ουσιαστικό παράγοντα κοινωνικής ευημερίας φέρνει λίγο πολύ κοντά στις ιδέες της ολοκληρωμένης αναρχίας.
Οι αυταρχικές ουτοπίες είναι γνωστές. Αλλά το είδος των φανταστικών ταξιδιών με άχρωμες ή καθαρά φανταστικές κοινωνικές προσδοκίες είναι πιο γνωστό. Οι ελευθεριακές ουτοπίες είναι πολύ λιγότερο πολυάριθμες, επειδή η ενέργεια των ελευθεριακών στον αγώνα ενάντια σε τόσα πολλά εμπόδια απορροφάται πολύ συχνά από άλλα είδη μαχητικότητας. Σπάνια έχουν χρόνο για ουτοπικές συνθέσεις. Αλλά παρ' όλα αυτά, αυτό έγινε εδώ κι εκεί από αξιόλογους ανθρώπους που έχουν αφήσει τα πρόσωπά τους σε άλλα μέρη του επαναστατικού κινήματος, γεγονός που δίνει βάρος στο λόγο τους ως ουτοπιστές, επειδή σπάνια είναι ονειροπόλοι, είναι ή ήταν άνθρωποι της εμπειρίας, του πρακτικού αγώνα, της κοινωνικής κριτικής και της θεωρητικής επεξεργασίας νέων ιδεών. Για πρώτη φορά προορίζεται να συγκεντρώσει εδώ μια σειρά από αυτά, προσπαθώντας να παρουσιάσει τα καλύτερα από αυτά που υπάρχουν στη λογοτεχνία ορισμένων μεγάλων χωρών.
Το ίδιο το γεγονός ότι κάποιος διαβάζει μια ολόκληρη σειρά τέτοιων αντιλήψεων για μια πραγματικά ελεύθερη και ευτυχισμένη κοινωνία υπονοεί ότι ούτε οι εκδότες ούτε οι αναγνώστες θα ταυτιστούν με τις πολλαπλές και πολύ διαφορετικές ιδέες και σχέδια που θα βρουν σε οποιαδήποτε από αυτές τις δώδεκα ουτοπίες. Αντίθετα, θα γίνει αποδεκτή η αίσθηση της μεγάλης ποικιλίας και πολυπλοκότητας όλων των προβλημάτων της ανθρώπινης και κοινωνικής ζωής και θα επιβεβαιωθεί η άποψη ότι μόνο η πιο ευρέως ανθισμένη ελευθερία, η πιο σταθερά εδραιωμένη σε νοοτροπίες, η πιο σταθερά ενσωματωμένη σε όλες τις λειτουργίες και τις αρθρώσεις του κοινωνικού σώματος, εκείνης της ομάδας ανθρώπων που πρέπει να οργανώσουν τη ζωή τους στον πλανήτη Γη με τους πόρους που έχει η γήινη σφαίρα Τους παρουσιάζει – ότι μόνο μια τέτοια ελευθερία μπορεί να εγγυηθεί την απόλαυση της μέγιστης ευτυχίας για όλους.
Επιστρέφοντας από αυτές τις ουτοπικές αναγνώσεις στην τρομακτική ζωή του σημερινού αυταρχικού-καπιταλιστικού συστήματος, θα συνηγορήσουν με ενισχυμένη ενέργεια να προσεγγίσουν, όχι την ουτοπία του ενός ή του άλλου συγγραφέα, αλλά εκείνη που ζει μέσα τους και που θα προσπαθήσουν να πραγματοποιήσουν τόσο με ατομική όσο και με συλλογική προσπάθεια.
Ο Joseph Déjacque, ο συγγραφέας του The Humanisphere, ήταν ένας πραγματικός προλετάριος, ένας άγνωστος Γάλλος εργάτης, ταπετσαρίας και διακοσμητής, ο οποίος ήρθε από το πουθενά και που εξαφανίστηκε με τρόπο που δεν διευκρινίζεται, ζώντας από το 1820 έως το 1854 ή το 1867 περίπου, αλλά του οποίου η ζωή από τον Φεβρουάριο του 1848 έως το 1861 είναι γνωστή. Το πρώτο εξάμηνο του 1848 ήταν στο Παρίσι σε ένα αυτοθυσιαστικό και ενθουσιώδες, αλλά μετριοπαθές περιβάλλον, μεταξύ συνεργατών και σοσιαλιστριών γυναικών, αλλά πήρε το τουφέκι του τον Ιούλιο, ήταν εξεγερμένος των οδοφραγμάτων των εργατών ενάντια στην αστική τάξη, είδε τη σφαγή των ηττημένων, σύρθηκε από φυλακή σε φυλακή για ένα χρόνο και βγήκε από αυτούς επαναστάτης αναρχικός.
Από τότε, η φωνή του αντηχούσε σε ποίηση που τον έκανε να καταδικάσει στο Παρίσι, σε ομιλίες (στο Λονδίνο, στο Νιου Τζέρσεϊ, στη Νέα Υόρκη), στη συνέχεια σε φυλλάδια (στη Νέα Υόρκη και τη Νέα Ορλεάνη). Σταμάτησε για μερικά χρόνια στη Νέα Ορλεάνη, όπου η κοινωνική διαφθορά και η υποδούλωση των μαύρων τον αποθάρρυναν και απέκτησε νέα δύναμη επεκτείνοντας τον ποιητικό του τόμο, Les Lazaréennes (1857), και γράφοντας το όνειρό του για το μέλλον, την παρούσα ουτοπία, την οποία ολοκλήρωσε τον Φεβρουάριο του 1858, όταν ξεκίνησε ένα ενημερωτικό δελτίο για να συγκεντρώσει μερικούς συνδρομητές, το οποίο δεν βρήκε.
Ήταν τότε που έφτασε στη Νέα Υόρκη, ερωτευμένος με την ιδέα, η οποία δείχνει την ενέργειά του, να δημιουργήσει μια εφημερίδα στην οποία θα εξέδιδε το μικρό του βιβλίο, και έτσι έκανε. Από τις 9 Ιουνίου 1858 έως τις 4 Φεβρουαρίου 1861, παρήγαγε 27 τεύχη της Libertaire, 4 σελίδες κλειστής εκτύπωσης, συχνά μικρού τύπου. Η Ουτοπία εμφανίστηκε εκεί από τις 9 Ιουνίου 1858 έως τις 10 Αυγούστου 1859. Επέστρεψε στο Λονδίνο το 1861 και από εκεί πήγε στο Παρίσι, όπου το πρόσωπό του έχει χαθεί εντελώς και η είδηση του τέλους του, εσπευσμένη ή άμεσα παραγόμενη από μια κρίση ασθένειας, είναι σπάνια, αντιφατική και αβέβαιη. Αλλά τα γραπτά του – με εξαίρεση ένα μόνο, το Béranger au pilori (ενάντια στο εθνικιστικό συναίσθημα που προερχόταν από τα ποιήματα στο βιβλίο τραγουδιών), το οποίο παραμένει δυσεύρετο για μένα – παραμένουν. ακόμη και από το Libertaire, τόσο σπάνιο, έχουν διατηρηθεί ορισμένες συλλογές.
Με τον Ernest Coeurderoy, ο Déjacque ήταν ο πιο έντονος κοινωνικός επαναστάτης των ετών 1848 έως 1861 και ο πιο συνειδητός κομμουνιστής αναρχικός εκείνης της εποχής, εκφράζοντας αυτή την ιδέα όπως την δημιούργησε ο ίδιος, χωρίς να εξαρτάται από κανέναν προκάτοχό του, όπως έκανε επίσης ο Ernest Coeurderoy στα γραπτά του από το 1852 έως το 1855 και ο Elysée Reclus στο χειρόγραφο Montauban του 1851. βρέθηκε πρόσφατα. Ας τον ακούσουμε να διατυπώνει τις ιδέες που θα τον καθοδηγούσαν στη συγγραφή του Libertair, το οποίο έγραψε σχεδόν εξ ολοκλήρου μόνος:
«(...) Έχει ως αρχή της, μία και ανώτερη: ελευθερία σε όλα και για όλους. Δεν αναγνωρίζει καμία άλλη αρχή εκτός από την αρχή της προόδου. Σε όλα και για όλους, θέλει την κατάργηση κάθε δουλείας σε όλες τις μορφές, τη χειραφέτηση όλων των νοημόνων.
«Η Le Libertaire δεν έχει άλλη πατρίδα από την παγκόσμια πατρίδα. Είναι εχθρός των ορίων: τα σύνορα των εθνών, η ιδιοκτησία του κράτους· όρια-όρια αγρών, σπιτιών, εργοστασίων, ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Όρια της οικογενειακής, συζυγικής και πατρικής περιουσίας. Γι' αυτόν, η ανθρωπότητα είναι ένα και το αυτό σώμα στο οποίο όλα τα μέλη έχουν το ίδιο και ίσο δικαίωμα στην ελεύθερη και πλήρη ανάπτυξή τους, είτε είναι παιδιά αυτής ή εκείνης της ηπείρου, είτε ανήκουν στο ένα ή το άλλο φύλο, σε αυτή ή εκείνη τη φυλή.
«Από τη θρησκεία, δεν έχει καμία. Είναι προτεσταντική εναντίον όλων. Ομολογεί την άρνηση του Θεού και της ψυχής. Είναι αθεϊστική και υλιστική, αφού επιβεβαιώνει την παγκόσμια ενότητα και την άπειρη πρόοδο, και αυτή η ενότητα δεν μπορεί να υπάρξει ούτε ατομικά ούτε καθολικά, με την ύλη υποδουλωμένη στο πνεύμα που καταπιέζει την ύλη, ακριβώς όπως η πρόοδος δεν μπορεί να τελειοποιηθεί απείρως αν περιορίζεται από εκείνο το άλλο όριο ή εμπόδιο πάνω στο οποίο οι ανθρωποκτόνοι έχουν εντοπίσει στο αίμα και τη λάσπη το όνομα του Θεού. (...)».
Ο Déjacque είχε γράψει ήδη από το 1852-53 στο Τζέρσεϋ: «(...) Σηκωθείτε, προλετάριοι, σηκωθείτε! Και ας ξεδιπλώσουμε τη σημαία του κοινωνικού πολέμου! –Ακάθιστος! Και, όπως οι φανατικοί του Κορανίου – στο οχυρό του εξεγερσιακού αγώνα όπου αυτός που πεθαίνει πεθαίνει μόνο και μόνο για να ξαναγεννηθεί στη μελλοντική κοινωνία – ας επαναλάβουμε αυτή την κραυγή εκ των προτέρων και για την εξόντωση της θρησκείας και της οικογένειας, του κεφαλαίου και της κυβέρνησης, αυτή την κραυγή μίσους και αγάπης – μίσους για τα προνόμια, της αγάπης για την ισότητα – αυτή την εκδικητική κραυγή, εν ολίγοις, αυτή την κραυγή της πίστης μας: η επανάσταση είναι επανάσταση και ελευθερία – σήμερα διασυρμένη, διωκόμενη, αλλά αύριο νικήτρια και ισχυρή και πάντα αθάνατη – η ελευθερία είναι ο προφήτης της. (…)».
(Βλέπε La Question révolutionnaire του Joseph Déjacque, Νέα Υόρκη, Frank F. Barclay, τυπογράφος και εκδότης, φυλλάδιο 64 σελίδων σε 32°, που δημοσιεύθηκε το έτος 1854).
Αυτές οι λίγες γραμμές θα μας κάνουν να καταλάβουμε – και η ανάγνωση της Ανθρωπόσφαιρας θα το επιβεβαιώσει – ότι αυτός ο άνθρωπος, ένας απομονωμένος προλετάριος, ριγμένος στους τέσσερις ανέμους της εξορίας, σέρνοντας τον εαυτό του από χώρα σε χώρα – ήταν ταυτόχρονα διαποτισμένος με την πιο βίαιη αγάπη για την ανθρωπότητα, την οποία ήθελε να είναι ελεύθερη και ευτυχισμένη, όμορφη και έξυπνη σε αυτόν τον όμορφο γήινο πλανήτη με όλα τα πλούτη της. Ομορφιές και δυνατότητες προόδου, και για το απόλυτο, άγριο, πιο άγριο αν θέλετε, μίσος που διακηρύσσεται έντονα μπροστά σε όλους, τους σφετεριστές, τους μονοπωλητές, τους απατεώνες κάθε είδους, από τον ιερέα μέχρι τον πολιτικό, που έχουν υπαινιχθεί τον εαυτό τους στο φτωχό μαρτυρικό σώμα της ανθρωπότητας σαν βδέλλες και παράσιτα και δηλητηριώδη μικρόβια.
Έχω μπροστά μου ένα γράμμα από αυτόν τον άνθρωπο, με ημερομηνία 20 Φεβρουαρίου 1861, το μόνο και μοναδικό έγγραφο στο χέρι του που φαίνεται να έχει διασωθεί, από το οποίο εξάγω αυτά τα λόγια – ήταν τότε κουρασμένος από την Αμερική και προετοίμαζε την επιστροφή του στην Ευρώπη:
«(...) Καημένοι πρώτοι σοσιαλιστές που είμαστε! Άνθρωποι της τάξης στο χριστιανικό πολιτισμό, κινούμαστε σαν banshees, ελπίζοντας πάντα να βρούμε μια γωνιά όπου θα είμαστε λιγότερο έξω από τη φυσική μας σφαίρα, και αυτή τη γωνιά δεν μπορούμε να βρούμε, γιατί δεν είναι αυτού του κόσμου, δηλαδή αυτού του κόσμου! (…)
«Είμαστε περισσότεροι σήμερα, αλλά τι δουλειά μένει να γίνει – απέναντι στους απόλυτους εχθρούς, τους αδιάφορους και τους παραπλανημένους!»
Ο Jospeh Déjacque δεν ξεχάστηκε εντελώς μετά το θάνατό του, αλλά τα γραπτά του σύντομα έγιναν απρόσιτα, και για όσους ασχολήθηκαν μαζί του ήταν μια πραγματική έκπληξη από τη σαφήνεια των αναρχικών ιδεών που εκφράστηκαν από αυτόν τον απομονωμένο άνθρωπο τόσο νωρίς. Ήταν ένας εξαιρετικός Ελβετός σύντροφος, ο J.G., και εγώ που επισημάναμε την Ανθρωπόσφαιρα στον Elysée Reclus, τότε στις Βρυξέλλες – σε αυτόν και τον αδελφό του Elias, από την εποχή της εξορίας τους στο Λονδίνο το 1852, η προσωπικότητα του Déjacque δεν ήταν άγνωστη σε αυτούς, αλλά στη Γαλλία, όπου ζούσαν όταν εμφανίστηκε το Libertaire, 1858 έως 1861. Αυτή η εφημερίδα δεν διείσδυσε ή ελάχιστα διείσδυσε – και ο E. Reclus και η ομάδα του έκαναν αυτή την άγνωστη ουτοπία να εμφανιστεί στην ''Bibliothèque des Temps Nouveaux'', n°14, Brussels, 1899, IV-191 pp. 12°.
Μαξ ΝΕΤΛΑΟΥ
Νοέμβριος 1926
*Μετάφραση: Αργύρης Αργυριάδης
