Νησί του Αγίου Πέτρου, στη λίμνη της Μπιέν - Μάιος 1843
Ο φίλος μας Μ. (Μαρξ) μου έστειλε το γράμμα σας του Βερολίνου. Φαίνεστε δυσαρεστημένος απ' τη Γερμανία. Βλέπετε μονάχα το στενό κύκλο της οικογένειας, όπου ο φιλισταίος ζει αποτραβηγμένος μέσα σε τέσσερις τοίχους με τις σκέψεις του και τις επιθυμίες του, και δεν μπορείτε να πιστέψετε στην άνοιξη που θα τον βγάλει απ' την τρύπα του. Αγαπητέ φίλε, μη χάνετε την πίστη σας, ποτέ αυτό! Φανταστείτε λοιπόν: εγώ, ο Ρώσος, εγώ, ο Βάρβαρος, δεν απαρνιέμαι την πίστη μου, δεν απελπίζομαι απ' τη Γερμανία, κι εσείς, που είστε στην καρδιά του κινήματος, εσείς που το ζήσατε απ' τις απαρχές του και που ξαφνιαστήκατε απ' την άνοδό του, εσείς τώρα θέλετε να καταδικάσετε, σαν ανίσχυρες, τις ίδιες αυτές ιδέες στις οποίες αποδίδατε μια απόλυτη αξία, ενώ η δύναμη τους δεν είχε ακόμα δοκιμαστεί! Ω, βέβαια συμφωνώ μαζί σας, θα περάσει πολύς καιρός ακόμα μέχρι να δούμε ν' ανατέλλει το 1789 της Γερμανίας! Μήπως θάναι η πρώτη φορά που οι Γερμανοί έρχονται με καθυστέρηση πολλών αιώνων; Αλλά αυτός δεν είναι λόγος για να σταυρώνουμε τα χέρια τούτη τη στιγμή, ούτε για ν' απελπιζόμαστε σαν δειλοί. Αν άνθρωποι σαν και σας δεν πιστεύουν πια στο μέλλον της Γερμανίας και δε θέλουν πια να εργαστούν γι' αυτό, ποιος λοιπόν θα πιστέψει σ' αυτό το μέλλον, ποιος λοιπόν θα δράσει; Σας γράφω αυτό το γράμμα απ' το νησί του Ρουσσώ, στη λίμνη της Μπιέν. Το γνωρίζετε, δεν τρέφομαι με χίμαιρες και με λόγια, ωστόσο είμαι συγκινημένος ώς τα τρίσβαθα της ύπαρξής μου από την ιδέα ότι βρέθηκα ακριβώς εδώ τούτη τη μέρα που σας γράφω για ένα τέτοιο ζήτημα. Ω, είμαι σίγουρος πως η πίστη μου στη νίκη της ανθρωπότητας πάνω στους παπάδες και τους τυράννους, είναι η ίδια η πίστη που ο μεγάλος εξόριστος σκόρπισε σε χιλιάδες καρδιές και που την έφερε μαζί του σε τούτο το άσυλο. Ο Ρουσσώ και ο Βολταίρος, αυτά τα αθάνατα πνεύματα, γνωρίζουν μια αναγέννηση, γιορτάζουν την ανάστασή τους μέσα στα πιο προικισμένα μυαλά του γερμανικού έθνους, ένας μεγάλος ενθουσιασμός συνεπαίρνει και πάλι τον κόσμο για τον ανθρωπισμό και για ένα κοινωνικό καθεστώς που πρέπει να στηρίζεται τελεσίδικα και πραγματικά πάνω στο άτομο, τον εμψυχώνει ένα φλογερό μίσος ενάντια στους παπάδες που μολύνουν αναίσχυντα ό,τι μεγαλειώδες, ό,τι αληθινό περικλείει η ανθρώπινη φύση. Η φιλοσοφία θα παίξει ακόμα μια φορά το ρόλο που τόσο ένδοξα έπαιξε στη Γαλλία. Και δεν πρέπει καθόλου να την καταδικάζουμε με το πρόσχημα πως οι αντίπαλοί της κατάλαβαν την επίφοβη δύναμή της πριν καν η ίδια τη συνειδητοποιήσει ξεκάθαρα. Η φιλοσοφία έχει κάτι το αφελές: αρχικά δεν περιμένει μάχες και διωγμούς, θεωρεί όλα τα άτομα λογικά πλάσματα και απευθύνεται στη λογική τους, λες κι αυτή ασκεί πάνω σε όλους μια παντοδύναμη κυριαρχία. Είναι απολύτως φυσιολογικό το ότι οι αντίπαλοί μας επιδίδονται στην πάλη ενάντια στη λογική χρησιμοποιώντας παράλογα μέτρα, αυτοί που έχουν το θράσος να δηλώνουν: «Είμαστε άνθρωποι στερημένοι λογικής, και θέλουμε να μείνουμε τέτοιοι!». Τέτοια γεγονότα δεν αποδεικνύουν παρά μόνο την παντοδυναμία της φιλοσοφίας κι αυτές οι φωνασκίες αναγγέλλουν ήδη τη νίκη της. Ο Βολταίρος λέει κάπου: «Εσείς, ανθρωπάκοι, γαντζωμένοι σε μια μικρή θέση που σας δίνει μια μικρή εξουσία μέσα σε μια μικρή χώρα, τολμάτε να υψώνετε τη φωνή σας ενάντια στη φιλοσοφία». Ζούμε στη Γερμανία την περίοδο του Ρουσσώ και του Βολταίρου και «αυτοί ανάμεσάα μας που είναι αρκετά νέοι για να δρέψουν τους καρπούς της προσπάθειάς μας, θα δουν μια μεγάλη επανάσταση και θα ζήσουν σε μια εποχή όπου θα αξίζει τον κόπο να γεννηθεί κανείς». Μπορούμε να επαναλάβουμε αυτά τα λόγια του Βολταίρου, χωρίς να φοβόμαστε, αυτή τη φορά περισσότερο απ' ό,τι την προηγούμενη, τη διάψευση της ιστορίας.
Οι Γάλλοι είναι ακόμα και τώρα δάσκαλοί μας. Έχουν, στον τομέα της πολιτικής, το προβάδισμα πολλών αιώνων. Και πόσες συνέπειες δεν πηγάζουν απ' αυτό το γεγονός! Αυτή η ρωμαλέα λογοτεχνία, αυτή η ζωντανή ποίηση, αυτές οι καλές τέχνες: τόσα πράγματα που με δυσκολία μπορούμε να καταλάβουμε! Πρέπει να κερδίσουμε το χαμένο καιρό, πρέπει να αναθεωρήσουμε τη μεταφυσική μας αλαζονεία που δε φέρνει στον κόσμο καμιά ζεστασιά, πρέπει να μάθουμε να δουλεύουμε μέρα-νύχτα για να καταφέρουμε να ζήσουμε μαζί με τους ανθρώπους σαν άνθρωποι, να γίνουμε ελεύθεροι και να κάνουμε τους άλλους ελεύθερους, πρέπει — επιμένω πάντα σ' αυτό το σημείο — να κυριεύσουμε την εποχή μας με τις ιδέες μας. Ο ρόλος του στοχαστή και του ποιητή είναι να προσβλέπει στο μέλλον και να οικοδομήσει έναν καινούριο κόσμο ελευθερίας και ομορφιάς μέσα σ' αυτό το χάος της παρακμής και της σαπίλας που μας περιβάλλει.
Και μπροστά σ' όλα αυτά, εσείς, μυημένος στο μυστήριο των αιώνιων δυνάμεων που μόλις γέννησε η σημερινή εποχή, είστε έτοιμος να απελπιστείτε; Αν απογοητεύεστε απ' τη Γερμανία, είναι σαν να απογοητεύεστε απ' τον ίδιο σας τον εαυτό, σαν να απαρνιόσαστε τη δύναμη της αλήθειας στην οποία αφιερώσατε τη ζωή σας. Λίγοι άνθρωποι έχουν τόση ευγένεια για να αφοσιωθούν ολοκληρωτικά και ανεπιφύλακτα στην αλήθεια και το απελευθερωτικό έργο της, λίγοι άνθρωποι είναι ικανοί να κάνουν τους σύγχρονούς τους να μοιραστούν μαζί τους αυτή τη συγκίνηση της καρδιάς και του πνεύματος. Αλλά αν ένας απ' αυτούς καταφέρει να γίνει η ίδια η φωνή της αλήθειας και να γοητεύσει τον κόσμο με τη μελωδία της, θα είναι βέβαια πεισμένος για το θρίαμβο της υπόθεσής της. Κι αν ένας άλλος θέλει νάχει την ίδια βεβαιότητα, θα πρέπει να γνωρίσει την ίδια εργασία και την ίδια επιτυχία.
Τώρα συμφωνώ μαζί σας ότι πρέπει να κόψουμε τους δεσμούς μας με το ίδιο το παρελθόν μας. Νικηθήκαμε: μπορεί κάποιος να αντιτείνει πως μόνο η ωμή βία εμπόδισε την κίνηση της σκέψης και της ποίησης, αλλά αυτή η ωμότητα θα ήταν αδύνατη αν δεν είχαμε μείνει απομονωμένοι μέσα στον ελεφάντινο πύργο των σοφών θεωριών και αν είχαμε το λαό στο πλευρό μας. Δεν υπερασπίσαμε μπροστά του τη δική του υπόθεση. Οι Γάλλοι έδρασαν διαφορετικά, κι εκεί θα είχαν συντρίψει τους ελευθερωτές τους αν το μπορούσαν.
Ξέρω ότι αγαπάτε τους Γάλλους κι ότι αισθάνεστε την ανωτερότητά τους. Αυτό αρκεί για να έχει κανείς μέσα σε μια τόσο μεγάλη υπόθεση τη σταθερή θέληση να τους φτάσει και να γίνει όμοιός τους. Τι αισθήματα, τι ανείπωτη χαρά μας προκαλεί αυτή η προσπάθεια κι αυτή η δύναμη! Ω, πόσο ζηλεύω το έργο σας, κι ακόμα και το θυμό σας, γιατί αυτό δεν είναι το κοινό αίσθημα σε όλες τις ευγενείς ψυχές του λαού σας; Νάμουν μονάχα ικανός να συμμετέχω σ' αυτό το έργο! Να δώσω το αίμα μου και τη ζωή μου για την απελευθέρωση του γερμανικού λαού! Πιστέψτε με, θα αναπτερωθεί και θα ξεπροβάλλει μπροστά στα μάτια όλων μέσα στην ιστορία των ανθρώπων. Αυτή η ντροπή των Γερμανών, να είναι οι καλύτεροι υπηρέτες όλων των τυραννιών, δε θα είναι γι’ αυτούς για πάντα ένας τίτλος δόξας. Τους κατηγορείτε ότι δεν είναι ελεύθεροι, ότι είναι ένας λαός με εγωιστικές βλέψεις. Λέτε μονάχα αυτό που είναι: πως θέλετε έτσι να δείξετε κι αυτό που θα γίνει;
Μήπως στη Γαλλία δεν υπήρξε η ίδια ακριβώς περίπτωση, και βλέπετε πως ολόκληρη η Γαλλία έφτασε γρήγορα στη δημόσια ζωή και πως οι γιοι της έγιναν πολιτικά όντα. Δεν έχουμε το δικαίωμα να παρατάμε την υπόθεση του λαού, ακόμα κι όταν ο ίδιος την εγκαταλείπει. Φεύγουν μακριά μας, αυτοί οι Φιλισταίοι! Μας καταδιώκουν: όμως με ακόμα περισσότερη πίστη τα παιδιά τους για να αφοσιωθούν στην υπόθεση μας. Οι πατέρες τους προσπάθησαν να δολοφονήσουν την ελευθερία — αυτά θα βαδίσουν ώς το θάνατο για χάρη της ελευθερίας.
Και πόσα πλεονεκτήματα δεν έχουμε σε σχέση με τους ανθρώπους του 18ου αιώνα! Αυτοί εκφράζανε τη σκέψη τους μέσα σε μια εποχή έλλειψης καλλιέργειας. Εμείς βλέπουμε ζωντανά μπροστά στα μάτια μας τα θαυμαστά αποτελέσματα που γέννησαν οι ιδέες τους και μπορούμε να έρθουμε σ' επαφή μ' αυτές στην πράξη. Ας πάμε στη Γαλλία, ας πατήσουμε στην άλλη όχθη του Ρήνου και θα βρεθούμε αμέσως στο περιβάλλον αυτών των νέων θεσμών που δεν είδαν ακόμα το φως στη Γερμανία. Η διάδοση του πολιτικού πνεύματος σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας, η δύναμη της σκέψης και της ευγλωττίας που απελευθερώνεται στα λαμπρά πνεύματα μόνο χάρη στο κύρος που αποκτά κάθε λέξη χάρη στο κύρος ενός ολόκληρου λαού: όλα αυτά που τώρα είναι ζωντανά μπροστά μας, μπορούμε να τα γνωρίσουμε. Ένα ταξίδι στη Γαλλία κι ακόμα περισσότερο μια αρκετά μακρόχρονη διαμονή στο Παρίσι θα είναι πολύ χρήσιμα για μας.
Οι γερμανοί θεωρητικοί άξιζαν σε μεγάλο βαθμό αυτό που τους συμβαίνει τώρα: νάτοι που γκρεμίζονται απ' τα ύψη του Ουρανού τους, και οι ακαλλιέργητοι θεολόγοι κι οι ηλίθιοι αρχοντοχωριάτες τους μεταχειρίζονται σαν κυνηγετικά σκυλιά, τους τραβάνε απ' τ' αυτί για να ξαναμπούν στο σωστό δρόμο, θα τους κάνει μεγάλο καλό αυτή η πτώση αν τους θεραπεύσει απ' την αλαζονεία τους. Απ' αυτούς μονάχα εξαρτάται αν θα αντλήσουν τώρα διδάγματα απ' την ατυχία τους, αν θα καταλάβουν ότι βρέθηκαν παρατημένοι απ' όλους μέσα στη σκοτεινή μοναξιά των κορυφών και πως δε θάναι ασφαλείς παρά μόνο μέσα στους κόλπους του λαού. Ποιος θα κερδίσει το λαό; Εμείς ή εσείς; Να τι φωνάζουν στους φιλόσοφους αυτοί οι άθλιοι ευνούχοι. Αίσχος για μια τέτοια συμπεριφορά! Αλλά δόξα και τιμή στους ανθρώπους που υποστηρίζουν τώρα νικηφόρα την υπόθεση της ανθρωπότητας!
Εδώ, και μόνον εδώ, αρχίζει η μάχη και η υπόθεσή μας είναι τόσο ισχυρή ώστε εμείς, που είμαστε μια φούχτα διασκορπισμένοι άνθρωποι με δεμένα τα χέρια, με την πολεμική κραυγή μας και μόνο σπέρνουμε τον τρόμο και τον πανικό στις μυριάδες των εχθρών μας. Λοιπόν, θάρρος! θέλω να σπάσω τις αλυσίδες σας, ω εσείς Γερμανοί που θέλετε να γίνετε Έλληνες, εγώ, ο Σκύθης! Στείλτε μου τα έργα σας: θα φροντίσω να τυπωθούν στο Νησί του Ρουσσώ και θα γράψω ακόμα μια φορά με πύρινα γράμματα στον ουρανό της ιστορίας: θάνατος στους Πέρσες!
* Περιλαμβάνεται ως Παράρτημα στο βιβλίο Μ.Μπακούνιν «Η Αντίδραση στη Γερμανία», Εκδ. «Ελεύθερος Τύπος», Αθήνα 1987. σε μετάφραση Νίκου Κούρκουλου και επιμέλεια Πάνου Τσαχαγέα (σελ. 40-44).
