ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ (απ' το ελληνικό αν και αρχή το αντίθετο της εξουσίας), είναι το όνομα που δίνεται σε μία αρχή ή θεωρία της ζωής και συμπεριφοράς σύμφωνα με την οποία η κοινωνία νοείται δίχως κυβέρνηση ~ σε μια τέτοια κοινωνία η αρμονία επιτυγχάνεται όχι μέσω της υποταγής στο νόμο ή της υπακοής σε οποιαδήποτε αρχή, αλλά με τις ελεύθερες συμφωνίες που συνάπτονται ανάμεσα στις διάφορες ομάδες, εδαφικές ή επαγγελματικές, οι οποίες συγκροτούνται ελεύθερα για χάρη της παραγωγής και της κατανάλωσης, καθώς επίσης και για την ικανοποίηση της άπειρης ποικιλίας των αναγκών κι επιθυμιών ενός πολιτισμένου όντος.
Σε μια κοινωνία που αναπτύσσεται προς αυτή την κατεύθυνση, οι εθελοντικές ενώσεις που ήδη τώρα αρχίζουν να καλύπτουν κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας, θα έπαιρναν μια ακόμα μεγαλύτερη προέκταση, έτσι ώστε να υποκαταστήσουν το Κράτος σε όλες του τις λειτουργίες. θ' αντιπροσώπευαν ένα ανάμικτο δίκτυο, αποτελούμενο από μια άπειρη ποικιλία ομάδων κι ομοσπονδιών κάθε μεγέθους και βαθμού, τοπικών, εθνικών και διεθνών ~ προσωρινών ή λίγο-πολύ μόνιμων — για κάθε εφικτό σκοπό: παραγωγή, κατανάλωση κι ανταλλαγή, επι κοινωνίες, υγειονομικές ρυθμίσεις, εκπαίδευση, αμοιβαία προστασία, υπεράσπιση της εδαφικής περιοχής και πάει λέγοντας' κι απ' την άλλη μεριά, για την ικανοποίηση ενός ολοένα αυξανόμενου αριθμού επιστημονικών, καλλιτεχνικών, φιλολογικών και κοινωνικών αναγκών.
Επιπλέον, μια τέτοια κοινωνία δεν θ' αντιπροσώπευε κάτι αμετάβλητο. Αντίθετα - όπως βλέπουμε στην οργανική ζωή γενικότερα - η αρμονία θα προέκυπτε (υποστηρίζουν) από μια ολοένα μεταβαλλόμενη ρύθμιση κι αναρρύθμιση της ισορροπίας ανάμεσα στην πληθώρα των δυνάμεων κι επιδράσεων, κι αυτή η ρύθμιση θα ήταν το πλέον εύκολο να επιτευχθεί καθώς καμιά απ' τις δυνάμεις αυτές δεν θ' απολάμβανε ειδικής προστασίας από μέρους του Κράτους.
Αν η κοινωνία, υποστηρίζουν, οργανωνόταν στην βάση αυτών των αρχών, ο άνθρωπος δεν θα περιοριζόταν, ως προς την ελεύθερη άσκηση των δυνάμεων του, στην παραγωγική εργασία από ένα καπιταλιστικό μονοπώλιο, ούτε θα περιοριζόταν, ως προς την άσκηση της βούλησης του, απ' τον φόβο της τιμωρίας ή απ' την υπακοή σε άτομα ή μεταφυσικές οντότητες, που κι οι δύο οδηγούν σε ανάσχεση της πρωτοβουλίας και δουλικότητα του νου. Τις πράξεις του θα καθοδηγούσε η δική του κατανόηση, που θα έφερε αναγκαστικά την σφραγίδα μιας ελεύθερης δράσης κι αντίδρασης ανάμεσα στον ίδιο του τον εαυτό και τις ηθικές αντιλήψεις του περιβάλλοντος του. Έτσι, ο άνθρωπος θα μπορούσε να πετύχει την πλήρη ανάπτυξη όλων των ικανοτήτων του, διανοητικών, καλλιτεχνικών και ηθικών, δίχως να εμποδίζεται απ' την υπερεργασια υπέρ των μονοπωλιστών ή απ' την δουλικότητα και την αδράνεια του νου της μεγάλης πλειονότητας. Έτσι, θα ήταν ικανός να φτάσει στην πλήρη εξατομίκευση, που δεν είναι εφικτή ούτε υπό το σημερινό σύστημα του ατομικισμού ούτε υπό οποιοδήποτε σύστημα Κρατικού σοσιαλισμού στο λεγόμενο Λαϊκό κράτος.
Επιπλέον, οι αναρχικοί συγγραφείς θεωρούν ότι η αντίληψη τους δεν αποτελεί μια Ουτοπία, φτιαγμένη με την μέθοδο a priori, μετά την αποδοχή μερικών επιθυμιών ως αξιωμάτων. Απορρέει, υποστηρίζουν, από μιαν ανάλυση των τάσεων που είναι, ήδη εν δράσει, παρόλο που ο κρατικός σοσιαλισμός μπορεί να αποχτήσει μια προσωρινή εύνοια ανάμεσα στους μεταρρυθμιστές. Η πρόοδος της σύγχρονης τεχνικής, που απλοποιεί αξιοθαύμαστα την παραγωγή όλων των αναγκαίων για την ζωή, το αυξανόμενο πνεύμα ανεξαρτησίας κι η γοργή διάδοση της ελεύθερης πρωτοβουλίας και της ελεύθερης κατανόησης σε κάθε κλάδο δραστηριότητας συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων που θεωρούνταν προηγούμενα σαν καθαυτό αρμοδιότητα της εκκλησίας και του κράτους - ενισχύουν σταθερά την τάση της μη κυβέρνησης.
Ως προς τις οικονομικές τους αντιλήψεις, οι αναρχικοί, από κοινού με όλους τους σοσιαλιστές, των οποίων αποτελούν την αριστερή πτέρυγα, υποστηρίζουν ότι το σημερινό κυρίαρχο σύστημα της ατομικής ιδιοκτησίας της γης κι η καπιταλιστική μας παραγωγή για χάρη του κέρδους, αντιπροσωπεύουν ένα μονοπώλιο που έρχεται* σε σύγκρουση τόσο με τις αρχές της δικαιοσύνης, όσο και με τις επιταγές της ωφελιμότητας. Αποτελούν τον κύριο φραγμό που εμποδίζει τις επιτυχίες της σύγχρονης τεχνικής να τεθούν στην υπηρεσία όλων, έτσι ώστε να παράγουν την γενική ευημερία. Οι αναρχικοί θεωρούν το σύστημα της μισθωτής εργασίας και την καπιταλιστική παραγωγή συνολικά σαν εμπόδιο στην πρόοδο. Όμως επισημαίνουν επίσης ότι το Κράτος ήταν και συνεχίζει να είναι το κύριο όργανο που επιτρέπει στους λίγους να μονοπωλούν τη γη, και στους καπιταλιστές να ιδιοποιούνται για λογαριασμό τους ένα εντελώς δυσανάλογο μερίδιο του ετήσιου συσσωρευόμενου πλεονάσματος της παραγωγής. Συνακόλουθα, ενώ αντιμάχονται την σημερινή μονοπώληση της γης και τον καπιταλισμό συνολικά, οι αναρχικοί αντιμάχονται με την ίδια ενεργητικότητα το Κράτος σαν τον κύριο υποστηρικτή αυτού του συστήματος. Όχι αυτή ή εκείνη την κοινωνική μορφή, αλλά το Κράτος συνολικά, είτε πρόκειται για μοναρχία είτε ακόμα και για δημοκρατία, που κυβερνιέται μέσω του δημοψηφίσματος.
Η Κρατική οργάνωση όντας πάντα, τόσο στην αρχαία όσο και στην σύγχρονη ιστορία (Μακεδονική αυτοκρατορία, Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη που ξεφύτρωσαν πάνω στα ερείπια των αυτόνομων πόλεων), το όργανο εγκαθίδρυσης μονοπωλίων υπέρ των κυρίαρχων μειονοτήτων, δεν μπορεί να διαμορφωθεί έτσι ώστε να απεργαστεί την καταστροφή των μονοπωλίων εκείνων. Επομένως, οι αναρχικοί θεωρούν ότι το να παραδίνουμε στο Κράτος όλους τους βασικούς πόρους της οικονομικής ζωής - τη γη, τα ορυχεία, τους σιδηρόδρομους, τις τράπεζες, τις ασφάλειες και πάει λέγοντας - καθώς επίσης την διοίκηση όλων των βασικών κλάδων της βιομηχανίας, πρόσθετα σε όλες τις λειτουργίες που έχουν ήδη συγκεντρωθεί στα χέρια του (εκπαίδευση. Κρατικά επιδοτούμενες θρησκείες, υπεράσπιση της εδαφικής επικράτειας κ.λ.π.), θα σήμαινε την δημιουργία ενός νέου οργάνου τυραννίας. Ο Κρατικός καπιταλισμός θα διεύρυνε απλά τις εξουσίες της γραφειοκρατίας και του καπιταλισμού. Η αληθινή πρόοδος βρίσκεται, προς την κατεύθυνση της αποκέντρωσης, τόσο της εδαφικής όσο και της λειτουργικής, στην ανάπτυξη του πνεύματος τοπικής και προσωπικής πρωτοβουλίας, αντί της σημερινής ιεραρχίας απ' το κέντρο προς την περιφέρεια.
Από κοινού με τους περισσότερους σοσιαλιστές. Οι αναρχικοί αναγνωρίζουν ότι όπως κάθε εξέλιξη στην φύση, η αργή εξέλιξη της κοινωνίας ακολουθείται κατά καιρούς από περιόδους επιταχυνόμενης εξέλιξης, που ονομάζονται επαναστάσεις και πιστεύουν ότι η εποχή των επαναστάσεων δεν έκλεισε ακόμα. Περίοδοι γοργών αλλαγών θ' ακολουθήσουν τις περιόδους αργής εξέλιξης κι αυτές τις περιόδους -θα πρέπει να τις εκμεταλλευτούμε - όχι για να αυξήσουμε και να διευρύνουμε τις εξουσίες του Κράτους, αλλά για να τις μειώσουμε, μέσω της οργάνωσης, σε κάθε δήμο ή κοινότητα, των τοπικών ομάδων των παραγωγών και καταναλωτών, καθώς επίσης των περιφερειακών και τελικά των διεθνών ομοσπονδιών των ομάδων αυτών.
Στην βάση αυτών των αρχών, οι αναρχικοί αρνούνται ν' αποτελέσουν μέρος της σημερινής Κρατικής οργάνωσης και να την υποστηρίξουν, μεταγγίζοντας νέο αίμα σ' αυτήν. Δεν επιδιώκουν να συγκροτήσουν, και καλούν τους εργάτες να μην συγκροτήσουν, πολιτικά κόμματα στα κοινοβούλια. Συνακόλουθα, μετά την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης Εργαζόμενων στα 1864-1866, έχουν προσπαθήσει να προωθήσουν άμεσα τις ιδέες τους ανάμεσα στις εργατικές ενώσεις και να προτρέψουν τις ενώσεις εκείνες σε άμεση πάλη ενάντια στο κεφαλαίο, δίχως να εμπιστεύονται την κοινοβουλευτική νομοθεσία.
