Συζήτηση του αναρχικού ιστορικού Λατσεζάρ Κράστεφ με διοργανωτές και συμμετέχοντες του Διεθνούς Συνεδρίου για το 1821, που έλαβε χώρα στην Αθήνα τον 9-12 Δεκέμβρη του 2021. Απομαγνητοφώνηση: ελευθεριακός ιστότοπος Αυτολεξεί
Πιάνοντας το νήμα από εκεί που το αφήσαμε με την εισήγησή σου στο συνέδριο, θα θέλαμε να μας μιλήσεις παραπάνω για αυτή τη «χαμένη ευκαιρία για μια βαλκανική επανάσταση», όπως μας ανέφερες. Γνωρίζουμε λοιπόν πως έγινε η σύγκρουση Υψηλάντη-Βλαδιμηρέσκου και λίγα χρόνια πριν πρόλαβε και έσφαξε τον Καραγιώργεβιτς ο αντίπαλος του, ο Ομπρένοβιτς. Δεν ξέραμε όμως ότι υπήρχε δυνατότητα επαναστατική στη Βουλγαρία την οποία την κλώτσησαν τελικά…
Με σοκάρει που αυτό δεν είναι καθόλου γνωστό στο ελληνικό κοινό. Υπάρχουν αυτά στην ιστοριογραφία· στη Βουλγαρία ειδικά η γνώση μας αυτή έρχεται από Έλληνες ιστορικούς όπως ο Ιωάννης Φιλήμων. Αυτός όταν ήταν νέος συμμετείχε στη Φιλική Εταιρεία και έλαβε μέρος στα εν λόγω γεγονότα. Όσα γνώριζε τα έχει καταγράψει στο έργο του Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως[1] το οποίο είναι γραμμένο στην καθαρεύουσα του 19ου αιώνα. Θέλω να πω πως αυτά τα γεγονότα δεν υπάρχουν σε κάποια μυστική βιβλιογραφία η οποία δεν είναι προσβάσιμη. Υπάρχουν, βεβαίως, και Έλληνες ιστοριογράφοι που συμφωνούν με αυτή την προσέγγιση και με αντικειμενικό τρόπο περιγράφουν την τότε κατάσταση.
Υπήρχαν, λοιπόν, λάθη της Φιλικής Εταιρείας που απέτρεψαν την προοπτική της πανβαλκανικής εξέγερσης;
Τα λάθη της Φιλικής Εταιρείας μπορούμε να τα ονομάσουμε και λάθη της ανθρώπινης ιστορίας και αυτό το βλέπουμε καθώς προκύπτουν από τη συμπλοκή συγκεκριμένων προσωπικοτήτων. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από την εξύψωση του Υψηλάντη στη θέση του απόλυτου αρχηγού και δικτάτορα αυτής της μυστικής οργάνωσης. Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας προήλθαν από εμπορικές οικογένειες του ελληνικού κομματιού της κοινωνίας και επομένως είχαν μεγαλώσει με τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης· θα αναμέναμε έως έναν βαθμό και κάποιου είδους δημοκρατικότητα στον χαρακτήρα της οργάνωσης. Σε αντίθεση με αυτό, ο Υψηλάντης προέρχεται από μία βαριά παλιά αριστοκρατική οικογένεια, από μία αρχοντική κατάσταση, φεουδαρχική κατά κάποιο τρόπο. Ο ίδιος έχει μάθει να δίνει εντολές και να παίρνει τις αποφάσεις. Το λάθος που βρίσκω στη Φιλική Εταιρεία, εάν μπορούμε να βρούμε κάποιο, είναι αυτή η απομάκρυνση από τις δημοκρατικές αρχές – στον βαθμό που αυτές είναι δυνατόν να υπάρξουν σε μια μυστική οργάνωση. Εκείνη τη στιγμή, λοιπόν, απομακρύνονται από τις ιδέες της Γαλλικής επανάστασης και πηγαίνουν προς έναν βοναπαρτισμό. Έτσι, εναποθέτουν όλη την οργάνωση στα χέρια του Υψηλάντη και με αυτόν τον τρόπο και το μέλλον της βαλκανικής επανάστασης. Εδώ γίνεται ξεκάθαρο πόσο μεγάλο λάθος είναι να δίνουμε όλη την εξουσία σε ένα άτομο.
Εκείνη την περίοδο ο Υψηλάντης είχε στριμωχτεί σε μια γωνιά και επειδή βρίσκεται στη θέση του αρχηγού της οργάνωσης, γίνονται κάποια λάθη. Βασικό του λάθος είναι το ότι διώχνει τους Ρουμάνους και τους Βουλγάρους από τη Φιλική Εταιρεία και τα σχέδια για την επανάσταση. Ο Υψηλάντης και τα στρατεύματά του ξεκινούν να εισβάλλουν στη σύγχρονη Ρουμανία, στην ιστορική περιοχή της Μολδοβλαχίας. Η συμπεριφορά του Υψηλάντη και των ανθρώπων του είναι μια συμπεριφορά κατακτητών. Αυτός και οι αξιωματούχοι του φέρονται προς τον ρουμανικό πληθυσμό όπως ένας φεουδάρχης προς τους αγρότες. Το πιο σοκαριστικό και χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εκτέλεση την οποία οργάνωσε ο Υψηλάντης του ηγέτη των τοπικών πληθυσμών, του Βλαδιμηρέσκου. Όποια κι αν είναι τα κίνητρα του Υψηλάντη και των τριγύρω του για να τον εκτελέσουν, είναι μια εντελώς ανούσια, λανθασμένη και ακατάλληλη για την ιστορική συγκυρία πράξη. Στέλνει απελευθερωτικά –υποτίθεται– στρατεύματα για να κατακτήσουν ξένα εδάφη και παράλληλα αποκεφαλίζει τα άτομα που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν, όπως ο Βλαδιμηρέσκου.
Με ένα παρόμοιο αριστοκρατικό, ρωσοτσαρικό, τρόπο εκδιώχνει τους Βουλγάρους οι οποίοι εκείνη την περίοδο ήταν εκπληκτικά έτοιμοι για μία εξέγερση την οποία προπαγάνδιζαν οι ίδιοι οι απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας. Στην ιστοριογραφία είναι γνωστό ότι εκείνη την εποχή μία αντιπροσωπία, αποτελούμενη από εκπρόσωπους της βουλγαρικής ελίτ του τότε, πήγε να συναντήσει τον Υψηλάντη όσο αυτός βρισκόταν στο Βουκουρέστι. Αυτός όμως τους έδιωξε, κάτι που έβαλε και τέλος στις ελπίδες των Βούλγαρων για οποιαδήποτε συμμετοχή τους στην επανάσταση. Όλα αυτά λαμβάνουν χώρα μέσα σε μία περίοδο μόλις 3 μηνών (Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο) το 1821 και οριακά ταυτόχρονα, ίσως και μαζί, με την εκτέλεση του Βλαδιμηρέσκου.
Αυτές οι πράξεις του Υψηλάντη σίγουρα εμφορούνται από συγκεκριμένα κίνητρα αλλά επί της ουσίας εδώ έχουμε να κάνουμε με μία σύγκρουση μεταξύ 3 προσωπικοτήτων βόρεια του Δούναβη: του Βλαδιμηρέσκου, του Σάββα Καμινάρη Φωκιανού και του Υψηλάντη. Η καθεμία από αυτές τις προσωπικότητες αντιπροσώπευε τις 3 εθνότητες: τους σημερινούς Ρουμάνους, τους Βούλγαρους και τους Έλληνες.
Κι εδώ οφείλουμε να σημειώσουμε και πάλι πόσο κακό είναι όλη η εξουσία να ανατίθεται στα χέρια μιας χούφτας ανθρώπων.
Μέσα σε αυτό το αλισβερίσι των 3 λαών μέσα από αυτούς τους εκπροσώπους, τα νεύρα του Υψηλάντη σπάνε πρώτα, εκτελεί τον Βλαδιμηρέσκου και απομονώνει τον ηγέτη των Βούλγαρων τον Σάββα Μπίνμπαση, γνωστό στην Ελλαδα ως Καμινάρη. Ο Καμινάρης δεν πήγε να συναντήσει τον Υψηλάντη μαζί με την αντιπροσωπία, ήταν όμως υπεύθυνος για τη δημιουργία πυρήνων της Φιλικής Εταιρείας στα βουλγαρικά εδάφη και αυτός αναγνωρίζεται από τους Βούλγαρους τότε ως ηγέτης. Μεταξύ αυτών των 3 προσωπικοτήτων υπάρχουν μεγάλες τριβές αλλά πιο κοντά μεταξύ τους βρίσκονται ο Καμινάρης μαζί με τον Βλαδιμηρέσκου.
Πες μας παραπάνω για αυτή την αντιπροσωπία των Βουλγάρων.
Εκείνη την εποχή ο Καμινάρης ήταν και κάτι σαν κυβερνήτης του Βουκουρεστίου και παράλληλα είναι ηγέτης των Βουλγάρων. Το πιο πιθανό είναι ότι ο Καμινάρης είχε δώσει εντολή σε αυτή την αντιπροσωπία να συναντήσει τον Υψηλάντη. Η αντιπροσωπία λέει τότε το εξής: «Είμαστε έτοιμοι». Αυτή αποτελείται από το καϊμάκι της βουλγαρικής αριστοκρατίας της εποχής, περίπου 16 άτομα. Αυτοί πηγαίνουν στο Βουκουρέστι, ο Υψηλάντης τους διώχνει και γυρνώντας πίσω στη Βουλγαρία περνούν πάνω σε μία από τις 2 διαβάσεις που είχαν φτιαχτεί για μεταφορά πάνω από τον Δούναβη –στα λιμάνια του Σβιστόφ και του Ρούσε. Η αντιπροσωπία περνά τη διάβαση από το Σβιστόφ. Από την άλλη πλευρά τους περιμένουν Οθωμανοί στρατιώτες. Οι οθωμανικές Αρχές τους σφαγιάζουν όλους επί τόπου. Αυτό μας δείχνει ότι υπήρξε προδοσία. Τους περιμέναν για να τους πιάσουν ώστε να τους εκτελέσουν αφού ήξεραν πού έχουν πάει αυτοί οι άνθρωποι και τι ακριβώς έχουν κάνει. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένα ονόματα αλλά γνωρίζουμε 2-3 ονόματα οι οποίοι είναι ανάμεσα στους εκτελεσμένους. Έτσι ξεκινά η ολική ρήξη μεταξύ Υψηλάντη και Καμινάρη. Η δολοφονία του Βλαδιμηρέσκου φτάνει τα πράγματα στο απροχώρητο και κάπως έτσι καταρρέει το σχέδιο για μία πανβαλκανική εξέγερση.
Μιλάμε τόση ώρα για τις διαφωνίες που υπάρχουν στο τρίγωνο Καμινάρης-Υψηλάντης-Βλαδιμηρέσκου. Πώς διατυπώθηκε όμως το περιεχόμενο της διαφωνίας;
Η βασική αιτία είναι ο μεγαλοελληνισμός του Υψηλάντη. Στην αρχή της ΦΕ υπήρχε η ιδέα για μία μεγάλη πανβαλκανική επανάσταση ενάντια στον Σουλτάνο. Από τη στιγμή όμως που αναλαμβάνει τα πράγματα, για αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα, ο Υψηλάντης πλέον τα πράγματα φαίνονται εντελώς μεγαλο-ελληνικά και πάρα πολύ σοβινιστικά. Ακριβώς το αντίθετο δηλαδή από εκεί που η Φιλική Εταιρεία είχε μέλη όπως τον Βλαδιμηρέσκου και τον Σάββα Καμινάρη – που μέχρι σήμερα δεν είναι ξεκάθαρο αν ήταν Βούλγαρος ή Έλληνας. Αυτοί οι άνθρωποι μπήκαν στη Φιλική Εταιρεία εκπροσωπώντας τα συμφέροντα των Ρουμάνων και των Βουλγάρων, άρα προφανώς υπήρχε αυτό το στοιχείο. Σε κάποια φάση όμως μπαίνει σε πρώτο πλάνο ότι η εξέγερση θα είναι μόνο προς τα συμφέροντα των ελληνικών πληθυσμών. Ο πρώτος που αρχίζει να στηρίζει μόνο τα δικά του ρουμανικά συμφέροντα είναι ο Βλαδιμηρέσκου. Από ένα σημείο και μετά αρχίζουν ο Καμινάρης και ο Βλαδιμηρέσκου να σκέφτονται να τα βρουν με τους Οθωμανούς. Σε ένα σημείο μάλιστα ο Καμινάρης όντως συνεργάζεται με τους Τούρκους και έχει σαν σκοπό πια το να βρίσκει και να σκοτώνει μέλη της ΦΕ. Προφανώς για την ελληνική και τη ρουμανική ιστοριογραφία κάτι τέτοιο θεωρείται προδοσία. Παρ’ όλα αυτά, είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι την ίδια χρονιά, το 1821, εκπρόσωποι των τουρκικών Αρχών συναντούν τον Καμινάρη και τον εκτελούν, οπότε δεν μπορεί να θεωρηθεί σε καμία περίπτωση προδότης του πανβαλκανικού οράματος.
Οπότε έχουμε ταυτόχρονα μία διπλή μετατόπιση. Από το δημοκρατικό όραμα της ΦΕ στον αυταρχισμό του Υψηλάντη και από το πανβαλκανικό όραμα στον ελληνικό σωβινισμό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Υψηλάντης, ως γόνος φαναριώτικης οικογένειας, δρα στα ρουμανικά εδάφη και βγάζει ένα αντανακλαστικό φαναριωτών που κυβερνούσαν με αυταρχισμό αυτές τις περιοχές για λογαριασμό της Πύλης; Αυτό μήπως κάνει και τους Ρουμάνους καχύποπτους προς τον Υψηλάντη;
Πολύ εύστοχες παρατηρήσεις. Το κίνημα του Βλαδιμηρέσκου είναι 100% αντι-φαναριώτικο και εδώ φαίνεται μια απόσταση στη σκέψη του Βλαδιμηρέσκου από τους Έλληνες φαναριώτες σκληρούς εκμεταλλευτές. Παρότι, όμως, είναι κατά των φαναριωτών, γίνεται μέλος της ελληνικής ΦΕ. Η απάντηση δεν είναι πολύ δύσκολη: πολλοί φαναριώτες γίνονται μέλη της ΦΕ, άρα δεν είναι εύκολο να πούμε ότι οι ρουμάνοι αγρότες αντιλαμβάνονταν όλους τους φαναριώτες ως κάτι κακό. Ούτως ή άλλως, κατά κάποιον τρόπο, και ο ίδιος ο Βλαδιμηρέσκου ήταν ένας μικρο-φαναριώτης. Αλλά, ναι, γενικά ο Ρουμάνος αγρότης έβλεπε τους ανθρώπους του Υψηλάντη –που φέρονταν πολύ άσχημα σε αυτόν– με κακό μάτι και τους έβαζε στην ίδια μοίρα με τους φαναριώτες που ήταν οι φεουδάρχες της περιοχής. Δεν μπορούσαν να έχουν καλή άποψη.
Στα στρατεύματα του Υψηλάντη, πέρα από πολλούς ποιοτικούς επαναστάτες, υπήρχαν και ξεκάθαρα εγκληματικά στοιχεία. Στα τάγματα του Υψηλάντη υπήρχαν εμβληματικές φιγούρες που συμμετείχαν στο πέρασμα στη Μολδοβλαχία, οι οποίοι ήδη ήταν γνωστοί εγκληματίες και το έδειξαν αυτό από τη συμπεριφορά τους στο στράτευμα. Αυτό συμβάλλει στη περαιτέρω ρήξη μεταξύ Καμινάρη, Βλαδιμηρέσκου και Υψηλάντη μιας και ο καθένας από αυτούς έχει τα δικά του εδάφη και τα δικά του άτομα τα οποία προστατεύει και συνεπώς δεν μπορούν να μείνουν αμέτοχοι. Αυτή η σύγκρουση μεταξύ των τριών, που αναπτύσσεται μέσα στη ΦΕ, σηματοδοτεί και τις απαρχές των βαλκανικών εθνικισμών.
Οι Μαυροκορδάτος, Ιγνάτιος, ο κύκλος της Πίζας, που λένε, είναι εξαιρετικά εχθρικός με την ιδέα μιας πανβαλκανικής επανάστασης. Ο Υψηλαντης αμφιταλαντεύεται μεταξύ 2 λογικων, από τη μια ξεκινά την εξέγερση στην Μολδοβλαχία και όχι στον Μοριά, όπως θα έβγαζε νόημα, αλλά ταυτόχρονα απευθύνεται μόνο στους Έλληνες…
Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ΦΕ δημιουργήθηκε στη Ρωσία και κάτω από το καλόβουλο βλέμμα των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών. Όλοι οι Ρώσοι προοδευτικοί διανοούμενοι, όπως ο Πούσκιν, ήταν φίλοι και με τον Υψηλάντη μιας και ο ίδιος ανήκε στα υψηλά σαλόνια της ρωσικής κοινωνίας. Επομένως, προφανώς η ΦΕ είναι, έως έναν βαθμό, ρωσικό δημιούργημα.
Γνωρίζουμε ποια ήταν η διάδοση της ΦΕ στους βουλγαρικούς πληθυσμούς;
Δεν υπάρχουν πολλές πηγές αλλά μέσα από μαρτυρίες και απομνημονεύματα, όσο αυτά θεωρούνται αυθεντική ιστορική πηγή, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν πυρήνες της ΦΕ σε αυτές τις περιοχές και στις μεγάλες βουλγαρικές πόλεις. Για τους Βούλγαρους ήταν και θέμα τιμής και συμμετείχαν με ευχαρίστηση σε τέτοια εγχειρήματα όπως η ΦΕ.
Τα μέλη τους στη ΦΕ ήταν βασικά χαϊντούκοι [αντίστοιχοι των Ελλήνων κλεφτών] ή έμποροι;
Ως επί το πλείστον συμμετείχαν έμποροι και διανοούμενοι, η ελίτ της βουλγαρικής κοινωνίας. Έχουμε, ωστόσο, πηγές που αναφέρουν, για παράδειγμα, ότι ο Ιντζέ Βοϊβόντα, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος χαϊντούκος και το δεξί χέρι του Καμινάρη, συμμετείχε στη ΦΕ. Ο Ιντζέ Βοϊβόντα αποτελεί θρυλική φιγούρα για το βουλγαρικό φολκλόρ. Μάλιστα πέθανε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του ‘21 στον ποταμό Προυτ στη μάχη του Σκουλενίου. Αυτό καταγράφεται σαν γεγονός σε όλη την ιστοριογραφία του 19ου αιώνα απ’ όλες τις σκοπιές – στα αγγλικά, στα γαλλικά, στα ισπανικά, στα ελληνικά… Στις λίστες με τους νεκρούς από τη Μάχη του Σκουλενίου ο Ιντζέ Βοϊβόντα βρίσκεται πάντα μέσα. Αυτή η μάχη θεωρήθηκε μία ηρωική πράξη αυτοθυσίας, παρόμοια με αυτή των 300 του Λεωνίδα. Πρόκειται για ένα μεγάλο αιματοκύλισμα…
Πες μας λίγα παραπάνω λόγια για τον Ιντζέ Βοϊβόντα και γιατί είναι μύθος στη Βουλγαρία;
Ο Ιντζέ Βοϊβόντα πριν πάει στη Μολδαβία ήταν κιρτζαλής [κιρτζαλήδες: μουσουλμάνοι ληστές]. Έγινε μύθος γιατί αφήνει μια καθαρά παραβατική καριέρα, το «κιρτζαλίδικο» παρελθόν του, και πάει να γίνει έντιμος χαϊντούκος επαναστάτης. Το «ιντζέ» που λέμε για αυτόν τον άνθρωπο είναι παρατσούκλι το οποίο σημαίνει στα τουρκικά ότι είχε πολύ λεπτή και ωραία κορμοστασιά, ότι ήταν ωραίος. Οι Βούλγαροι χαϊντούκοι τότε –όπως και οι Έλληνες κλέφτες– είχαν παρατσούκλια, ώστε να μπορούν να κρύβονται, και αυτός είχε λάβει αυτό. Όλοι οι Βούλγαροι χαϊντούκοι που διασχίζουν τον Δούναβη προς τον βορρά τότε βρίσκονται εντός της αυλής, ανήκουν στη φρουρά, των μεγάλων αρχόντων εκεί. Και εκεί πάντοτε ο αρχηγός των Βουλγάρων ήταν ο Καμινάρης. Ο Ιντζέ ακολουθεί τον ίδιο δρόμο, γίνεται ο φρουρός κάποιου άρχοντα, περνά τον Δούναβη, και αυτό συμβαίνει με τη βοήθεια του Καμινάρη.
Στην Ελλάδα ξέρουμε πως οι κλέφτες γίνονταν αρματολοί –δηλαδή η εξουσία τους ανέθετε αστυνομικά καθήκοντα. Οι χαϊντούκοι ήταν κάτι παρόμοιο με τους αρματολούς;
Αν εννοείται αν οι χαϊντούκοι περνούσαν σε τουρκική υπηρεσία αργότερα, τότε όχι. Δεν είναι σίγουρο, αλλά μάλλον όχι. Ο Βούλγαρος χαϊντούκος γνωρίζουμε ότι γίνεται τέτοιος λόγω κάποιας βεντέτας, αλλά συνεχίζει αφότου έχει πάρει το αίμα σου πίσω επειδή του αρέσει να έχει κι αυτός κάποια εξουσία. Σίγουρα υπάρχουν και περιπτώσεις όπου δεν το συνέχισαν, αλλά στην ιστορία έμειναν όσοι συνέχισαν έπειτα από τη βεντέτα κάνοντας και άλλα πράγματα.
Άρα μπορούν να περάσουν τον Δούναβη και να γίνουν «μπράβοι» κάποιου άρχοντα, αλλά μάλλον δεν γίνονται αρματολοί.
Μάλλον έτσι είναι. Δεν έχουμε σχετικές καταγραφές. Γενικώς οι Βούλγαροι δεν αγαπούμε να καταγράφουμε την ιστορία· οι δικές μας πηγές είναι κυρίως ελληνικές ή, από την οθωμανική περίοδο, τουρκικές. Οπότε δεν έχουμε καταγεγραμμένη περίπτωση κάποιου χαϊντούκου να αποκτά εξουσία στην αστυνομία. Ίσως συνέβη. Η γενική εικόνα πάντως είναι ότι ξεφεύγουν προς τα πάνω, διασχίζοντας τον Δούναβη, και κάνουν κάτι άλλο.
Να ρωτήσουμε και κάτι άλλο τώρα. Ξέρουμε ότι στα ορεινά της Βουλγαρίας αναπτύχθηκε μια πολύ σημαντική οικοτεχνία που αναπτύχθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα, όπως έγινε και στην Ελλάδα –Ήπειρος, ορεινή Θεσσαλία, ένα κομμάτι της Μακεδονίας– που είχε το βουνό ως βάση ανάπτυξης. Αυτή η βιοτεχνία στην Ελλάδα απασχολεί 50.000 ανθρώπους, όμως διαλύθηκε σταδιακά, κυρίως λόγω του ανταγωνισμού με την Ευρώπη, και δεν μπόρεσε το Οθωμανικό κράτος να τη σώσει. Η βουλγάρικη βιοτεχνία αντέχει περισσότερο και, αν ναι, γιατί;
Οι Έλληνες με την οικονομική τους ανάπτυξη εκείνη την εποχή είναι μπροστά από τους Βούλγαρους κατά 50 χρόνια. Το 1821, οι Βούλγαροι είναι ήδη πίσω σε αυτές τις διαδικασίες που περιγράφετε. Αρχίζει να δημιουργείται, αλλά αργά, μία κάποιου είδους μπουρζουαζία. Αυτό έχει να κάνει με τις ιδιαιτερότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία δουλεύει με κάποια στερεότυπα. Για παράδειγμα, ανέθεταν στους Έλληνες τις θάλασσες, τους ενθάρρυναν να έχουν δικά τους καράβια και να ασχολούνται με το εμπόριο κτλ. Αντίστοιχα για τους Βούλγαρους, σε κάποια φάση αποφασίζεται ότι το πρόβατο θα είναι το βουλγαρικό χαρακτηριστικό στοιχείο στην οθωμανική οικονομία. Ουσιαστικά τότε στα βουνά, οι πιο ανεπτυγμένες οικονομικά κωμοπόλεις της Βουλγαρίας έχουν να κάνουν με το πρόβατο. Μιλάμε για τεράστια κοπάδια. Οι Βούλγαροι κατέχουν το μονοπώλιο σε οτιδήποτε πρόβειο εισάγεται στην Κωνσταντινούπολη και τότε είναι που δημιουργείται μία πρωτο-ελίτ της Βουλγαρίας. Αλλά η περαιτέρω ανάπτυξη που αναφέρετε, έρχεται πιο μετά, σε δεύτερο χρόνο, στα μέσα του 19ου αιώνα.
Ακριβώς! Στο πρώτο μισό του 19ου αι, τα ρούχα του οθωμανικού στρατού ξέρουμε πως προέρχονται όλα από το μαλλί της Βουλγαρίας.
Σωστά. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι όταν οι Οθωμανοί έρχονται στα πράγματα, οι Βούλγαροι βρίσκονται σε πολύ χειρότερη θέση σε σύγκριση με το Βυζάντιο. Όταν παίρνουν την Κωνσταντινούπολη και καταστρέφουν το Βυζάντιο, διατηρούν τη θρησκευτική δομή του Πατριαρχείου στην Πόλη, που είναι υποτίθεται παγκόσμια, αλλά στην ουσία είναι ελληνοκρατούμενη. Μάλιστα οι Τούρκοι καταργούν το Πατριαρχείο του Ταρνόβου και το υπάγουν σε αυτό της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, οι Βούλγαροι μένουν πίσω. Επίσης, η βυζαντινή αριστοκρατία συνεχίζει να ζει σε αντίθεση με την βουλγαρική, η οποία εξαφανίζεται. Αυτές είναι σημαντικές επισημάνσεις ώστε να καταλάβουμε γιατί οι Βούλγαροι μένουν πίσω –και όχι γιατί οι Έλληνες είναι μπροστά. Έτσι, ξεκινά μια πιο γρήγορη αναγέννηση των Ελλήνων. Η ελληνική αριστοκρατία συνδέεται και φυσικά, μάλιστα, με τη Ρωσία, για παράδειγμα, μια βυζαντινή πριγκίπισσα του γένους των Παλαιολόγων, η Σοφία, παντρεύεται τον Ιβάν τον 3ο. Έτσι, η κληρονομιά και ο πλούτος μεταφέρεται από την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα.
Βέβαια, αυτοί μάλλον δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους Έλληνες;
Ένα πολύ καλό παράδειγμα πολυπολιτισμικό, που μου αρέσει να αναφέρω πάντα, είναι η πρώτη Εξέγερση του Ταρνόβου το 1598. Τότε υπήρχε κάτι σαν φιλική εταιρεία στα Βαλκάνια, τότε υπήρχε σύγκρουση μεταξύ της Αυστρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μεγάλη φιγούρα σε αυτή τη σύγκρουση είναι ένας ηγέτης της Μολδοβλαχίας, ο Mihai Viteazul, που στα ρουμανικά σημαίνει Μιχαήλ ο Γενναίος, που επιτίθετο στους Οθωμανούς όπου τους έβρισκε. Στο δικό του κίνημα υπάρχουν Βούλγαροι, Σέρβοι, Αλβανοί, Ρουμάνοι. Υπήρχαν μάλιστα και τότε σχέδια για πανβαλκανική εξέγερση! Και το ενδιαφέρον είναι ότι ο τότε ηγέτης των Βούλγαρων ήταν Έλληνας, ο Μητροπολίτης Διονύσιος του Ταρνόβου, Διονύσιος Ράλλης. Οι άλλοι 2 ηγέτες της εξέγερσης ήταν ο ένας από το Ντουμπρόβνικ [Κροατία] και ο άλλος ήταν Βούλγαρος από τη Νικόπολη πάνω στον Δούναβη.
Μια τελευταία ερώτηση. Έχουμε Βούλγαρους που συμμετέχουν στην Επανάσταση στον νότο και απομένουν εδώ, όπως ο οπλαρχηγός Χατζηχρήστος [Χατζηχρήστος Ντάγκοβιτς ή Βούλγαρης] που συμμετέχει στην εθνοσυνέλευση του ’44 και μιλά συγκινημένος και με σπαστά ελληνικά. Πες μας δυο λόγια.
Ναι, και δεν ήταν μόνο ο Χατζηχρήστος. Η ιστορία του οπλαρχηγού Χατζηχρήστου είναι ένας ολόκληρος μύθος από μόνη της. Και αυτός ξεκινά τη δράση του λόγω μιας προσωπικής βεντέτας, αργότερα χρειάζεται να φύγει και φτάνει έως την Αίγυπτο. Εκεί συμμετείχε στα στρατεύματα του Μεχμέτ Αλί και επιστρέφει μαζί με αυτό το αιγυπτιακό εκστρατευτικό σώμα που είχε έρθει με σκοπό να πνίξει την Επανάσταση στον Μοριά. Ο ίδιος όμως αλλάζει τότε στρατόπεδο. Μία ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια για αυτόν: είχε μία κόρη την Ευφροσύνη, που έπρεπε λόγω προξενιού να γίνει γυναίκα του Γκεόργκι Σάβα Ρακόβσκι (1821-1867), ο οποίος ήταν ένας από τους πρώτους που μίλησαν για πανβαλκανική ένωση και πήρε μέρος στην Επανάσταση. Αλλά ο Ρακόφσκι δεν δέχτηκε το προξενειό και έχασε την «καλή τύχη».
Υπάρχει επίσης μία ιστορία για δύο οπλαρχηγούς πιο συγκεκριμένα για τον Κολοκοτρώνη και έναν άλλο που είναι έτοιμοι να σφαχτούν για προσωπικές διαφωνίες και εκεί μεσολαβούν δύο Βούλγαροι, ο Χατζηχρήστος και ένας ακόμη, λέγοντάς τους «καλά εμείς κάναμε τόσο δρόμο για να σας βρούμε και εσείς θα σκοτωθείτε μεταξύ σας;» Αυτοί τότε, λέγεται, ντράπηκαν τόσο όταν το άκουσαν και τελικά σταμάτησαν τη σύγκρουση. Τέτοια στιγμιότυπα αποτελούν την κοινή μικτή ιστορία των Βαλκανίων!
Σε ευχαριστούμε για τον χρόνο που μας αφιέρωσες και την πολύ κατατοπιστική κουβέντα!
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Διαθέσιμο στο https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/5/4/9/metadata-02-0000171.tkl
