Σύνθεση κειμένου: Δημήτρης Τρωαδίτης
Το συνδικάτο των τσιγαράδων είχε ως μέλη εργάτες και εργάτριες που ασχολούνταν στην κοπή, τη συσκευασία καπνού και τη σιγαροποιία. Μέχρι το 1912 τα τσιγάρα κατασκευάζονταν αποκλειστικά από την Εταιρία Μονοπωλίου Οθωμανικού Καπνού (Regie) στη Θεσσαλονίκη, απασχολούσε 330 εργάτες (270 Εβραίους με 70 γυναίκες και 200 άντρες και 60 Έλληνες). Με την ένταξη στο ελληνικό κράτος η Regie καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από ιδιωτικά κοπτήρια. Το πρώτο ήταν της εταιρίας Commercial και άρχισε το 1914.
Το 1920 υπήρχαν 5 τέτοιες εταιρίες με 980 εργάτες και 208 εργάτριες. Αυτοί είχαν ιδρύσει το Συνδικάτο Εργατών και Εργατριών Καπνεργοστασίων Θεσσαλονίκης το πρώτο που απέκτησε νομική υπόσταση στις 15/11/1914. Το Δ.Σ. αποτελείτο από ειδικευμένους εργάτες μέσης ηλικίας (30-40) από διάφορα μέρη της Ελλάδας μεταφέροντας την οργανωτική τους πείρα και τις, κατά βάση, αναρχοσυνδικαλιστικές ή επαναστατικές συνδικαλιστικές απόψεις τους. Το Καταστατικό ήταν το πιο τυπικό δείγμα επαναστατικού συνδικάτου τότε και σύμφωνα με αυτό η χειραφέτηση της εργασίας θα προερχόταν από την πάλη των τάξεων και τη δράση των σωματείων μακράν της πολιτικής.
Το Καταστατικό επέβαλε ρητά και επί ποινή την παρουσία των μελών και στις Γ.Σ. και στις συνεδριάσεις του Δ.Σ. Από τα 14 μέλη του Δ.Σ. μόνο 2 ήταν μόνιμα, ο γραμματέας και ο ταμίας, οι άλλοι εναλλάσσονταν κάθε μήνα.
Ωστόσο, η εισαγωγή κοπτικών και άλλων μηχανών εξολόθρευσε τον κλάδο και ως συνδικαλιστική δύναμη. Το 1914 οι μηχανές στη Θεσσαλονίκη ήταν μόνο 2, αλλά το 1920 32 για τσιγάρα και 36 για κοπή καπνού, αν και τα χειροποίητα τσιγάρα συνέχισαν ως ο 1925 οπότε έπαψαν εντελώς. Η εισαγωγή κοπτικών και άλλων μηχανών είχε ολέθριες συνέπειες και, συν τοις άλλοις, το συνδικάτο άρχισε να μαραίνεται. Το 1920 είχε μόνο 147 τακτικά μέλη και το 1922 περιήλθε σε κατάσταση αδράνειας, γιατί οι εργάτες που εκτοπίστηκαν από το επάγγελμα στράφηκαν σε άλλους κλάδους, αν και αντέδρασαν ζητώντας αποζημιώσεις για τη χαμένη τους εργασία.
Μέχρι το 1920 τα πιο πολλά συνδικάτα ονομάζονταν διεθνή, π.χ. Διεθνές Συνδικάτο Καπνεργατών, Υποδηματεργατών, Καραγωγέων, Τυπογράφων κ.ο.κ. Αλλά μετά το 1922 σταμάτησε η χρήση της λέξης είτε επειδή συγχωνεύτηκαν με άλλα είτε επειδή διαλύθηκαν και μόνο το Διεθνές Συνδικάτο Τυπογράφων κράτησε μέχρι το 1930 τουλάχιστον. Αλλά παρ’ ότι δηλώνονταν ως διεθνή τα πιο πολλά ήταν αμιγώς σχεδόν εβραϊκά και μόνο η Διεθνής Καπνεργατική Ένωση (ΔΚΕ) ήταν πράγματι διεθνής. Αυτή προήλθε από συγχώνευση του Διεθνούς Καπνεργατικού Συνδέσμου και της «Προόδου» με πρώτο πρόεδρο τον Π. Ζέκο, στέλεχος του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης (ΕΚΘ).
Η επιρροή της Φεντερασιόν εντάθηκε στο ΕΚΘ μετά το 1918 και ο Ζέκος πέρασε με τους σοσιαλιστές. Ωστόσο, οι διαδικασίες ενοποίησης των δύο σωματείων (Διεθνούς και «Προόδου») διεξήχθησαν το 1919-1921 εν μέσω απεργιακού κύματος καπνεργατών στη Μακεδονία. Η ΔΚΕ δεν κατέθεσε ποτέ καταστατικό σε πρωτοδικείο και ήταν μαζική με 2.500 μέλη και σοσιαλιστική κληρονομιά από τη Φεντερασιόν.
Το 1921-1923 η ΔΚΕ απώλεσε το σοσιαλδημοκρατικό της χαρακτήρα και έγινε κομμουνιστική το 1924 στη φάση της μπολσεβικοποίησης του ΚΚΕ. Παρά τις ιδεολογικές ανακατατάξεις, πρωτοστάτησε στους αγώνες ειδικά το 1924 στην αντιπαράθεση με τους καπνέμπορους για τον καθορισμό μεροκάματου. Το 1923 συμμετείχε στο συνέδριο της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΚΟΕ) και επηρέασε ιδεολογικά τα λεγόμενα «κίτρινα» (απεργοσπαστικά και εργοδοτικά) συνδικάτα στην Θεσσαλονίκη και την Καβάλα.
Μετά το 1922 οι εργοδότες για να αποδυναμώσουν τα ταξικά συνδικάτα ευνόησαν την ίδρυση νέων δικών τους επωφελούμενοι την άφιξη των προσφύγων, ξεχωρίζοντας τους εργάτες σε ντόπιους και ξένους, τεχνίτες παλιούς και νέους, και έτσι δημιούργησαν μια σειρά σωματείων, αλλά με μικρή οργανωτική πυκνότητα με σκοπό να συνεργάζονται με τους εμπόρους για την αποδυνάμωση της ΔΚΕ, η επιρροή της οποίας, όμως, διαρκώς ανέβαινε και ανέτρεψε τη νέα κατάσταση. Το εργοδοτικό συνδικάτο «Εργασία» (με μόνο 35 μέλη) διαφώνησε τότε για τα ημερομίσθια με τους εμπόρους και αποχώρησε από το Εθνικό Εργατικό Κέντρο. Τα ίδια έγιναν και με ένα άλλο σωματείο την «Αναγέννηση» και ειδικά με την απεργία του 1924 η σχέση των δύο αυτών σωματείων με την ΔΚΕ εξελίχτηκε σε συνεργασία και μαζί τους συνεργάστηκε και το συντηρητικό Σωματείο Παλαιών Τεχνιτών (που ιδρύθηκε το 1925) που ήταν η τελευταία προσπάθεια των αφεντικών να διασπάσουν το συνδικαλιστικό κίνημα.
Το Φλεβάρη του 1926 ιδρύθηκε η «Πρόοδος» με συγχώνευση όλων αυτών και η ιδρυτική συνέλευση έγινε στο θέατρο «Σπλέντιτ» με 2.000 καπνεργάτες παρόντες, όπου συζητήθηκε και υιοθετήθηκε το καταστατικό και εκλέχτηκε το πρώτο ΔΣ. Υπήρξαν δυο τάσεις, η κομμουνιστική (Χατζηαποστόλου, Πάντσιος, Κληρονόμος) και η συντηρητική ή ενωτική (Αρ. Δημητράτος, Κάλφογλου, Μορφίδης) η οποία υπερίσχυσε στο προεδρείο. Γραμματέας έγινε ο Ιωάννης Κάλφογλου (πρώην «Αναγέννηση») και στην Εξελεγκτική Επιτροπή ο Αρ. Δημητράτος, που έγινε και αντιπρόσωπος στο Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης (ΕΚΘ).
Η ρήξη όμως στο εσωτερικό του συνδικαλιστικού κινήματος της χώρας επήλθε στο 3ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ το Μάρτη του 1926 και επηρέασε την «Πρόοδο», αφού οι σχέσεις των δύο τάσεων δεν ήταν καθόλου καλές. Το Δ.Σ. προσπάθησε να περιορίσει τη δράση των κομμουνιστών στα όργανα του σωματείου καθώς και στους χώρους εργασίας. Όσα δεν κατάφεραν οι εργοδότες τα κατάφερε η εσωτερική αντιπαράθεση. Ο Α. Δημητράτος χρησιμοποίησε την προσωπική μεγάλη του επιρροή για να έρθει σε ρήξη με την κομμουνιστική πλειοψηφία του ΕΚΘ. Όλα αυτά προκάλεσαν παρέμβαση της Καπνεργατικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΚΟΕ) που ζήτησε από την «Πρόοδο» να εναρμονισθεί με το καταστατικό της, αυτή αρνήθηκε κι επήλθε ρήξη. Η ΚΟΕ ζήτησε σύγκλιση Γενικής Συνέλευσης των μελών της «Προόδου», το Δ.Σ. αρνήθηκε και διέκοψε τις σχέσεις με την ΚΟΕ. Τότε η ΚΟΕ καθαίρεσε το Δ.Σ. της «Προόδου» και διόρισε νέο μέχρι να γίνει Γενική Συνέλευση που θα εξέλεγε νέο. Παρενέβη η νέα τότε διοίκηση της ΓΣΕΕ θεωρώντας τις ενέργειες της ΚΟΕ αντικανονικές και δήλωσε ότι αυτή θα αποφάσιζε αλλά δεν πρόλαβε γιατί οι αντικομμουνιστές της «Προόδου» έκαναν επιτροπή σύγκλισης Γενικής Συνέλευσης όλων των μη κομμουνιστών μελών για τη συγκρότηση νέου συνδικάτου.
Αυτό έγινε στις 15/6/1926 και ιδρύθηκε το Σωματείο Καπνεργατών Θεσσαλονίκης «Ένωσις». Έτσι η αρχική «Πρόοδος» πέρασε στους κομμουνιστές του ΕΚΘ και η «Ένωσις» στο Πανεργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης που ιδρύθηκε τον ίδιο μήνα.,
Αλλά τα προβλήματα και πάλι δεν σταμάτησαν. Η «Πρόοδος» ήταν μαζικότερη από την «Ένωσι» και ένα χρόνο μετά τη διάσπαση είχε 1.674 μέλη ενώ η δεύτερη μόνο 289. Η πρώτη είχε καθαρά κομμουνιστικό Δ.Σ. και συμμετείχε στο 7ο Συνέδριο της ΚΟΕ, τον Αύγουστο του 1926. Αλλά διαλύθηκε με το Ιδιώνυμο το 1930, αν και φαίνεται ότι ανασυγκροτήθηκε λίγο αργότερα. Το 1935 συγχωνεύθηκε στο Παγκαπνεργατικό Σωματείο Θεσσαλονίκης.
Η «Ένωσις» είχε και αυτή προβλήματα καθώς με τη διαμάχη σοσιαλδημοκρατών και συντηρητικών αποδυναμώθηκε και το 131 είχε μόνο 35 μέλη, έχασε και την υποστήριξη της ρεφορμιστικής (κυρίως σοσιαλδημοκρατικής) ΕΟΚΣΕ (Ενωτική Ομοσπονδία Καπνεργατών Στοιβαδόρων Ελλάδος) επειδή εκεί επικρατούσαν οι σοσιαλδημοκράτες ενώ στην «Ένωσι» είχαν μείνει οι συντηρητικοί. Μάλλον διαλύθηκε το 1936.
Πέρα από την ΚΟΕ και ΕΟΚΣΕ υπήρχε και μια τρίτη πανελλαδική ομοσπονδία η Πανελλαδική Καπνεργατική Ομοσπονδία (ΠΚΟ).
*Τα περισσότερα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Κώστα Φουντανόπουλου, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη 1908-1936. Ηθική οικονομία και συλλογική δράση στο Μεσοπόλεμο, Αθήνα, «Νεφέλη», 2005, αλλά και άλλες πηγές.
