Στις 18 Νοέμβρη 1976 πεθαίνει στο Παρίσι ο αναρχικός καλλιτέχνης (ζωγράφος, φωτογράφος, γλύπτης, σκηνοθέτης) Emmanuel Rudzitsky -στο πιστοποιητικό γέννησής του αναγράφεται ως Michael Rudnitzky- διεθνώς γνωστός ως Man Ray. Ο Man Ray, ήταν ένας καλλιτέχνης αφοσιωμένος στις πρωτοπορίες του 20ού αιώνα.
Γεννήθηκε στις 27 Αυγούστου 1890 στη Φιλαδέλφεια (Πενσυλβάνια, ΗΠΑ) σε μια οικογένεια Εβραίων μεταναστών ρωσικής καταγωγής. Σύντομα ο Emmanuel Radnitzky μετακόμισε στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης, όπου άλλαξε το όνομά του σε Man Ray, κάτι που ακουγόταν πιο «αγγλόφωνο» και τον εμπόδισε να γίνει θύμα του αντισημιτικού ρατσισμού εκείνης της εποχής. Σε αντίθεση με ό,τι έχει ειπωθεί συχνά για τους καλλιτέχνες, και ιδιαίτερα τους καλλιτέχνες της avant-garde, ο Man Ray δεν ήταν γιος της αστικής τάξης ούτε των μικρομεσαίων αστών, αλλά της εργατικής τάξης. Ο πατέρας του εργαζόταν σε ένα εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας αλλά αργότερα κατάφερε να καθιερωθεί ως ράφτης. Συχνά τα παιδιά του τον βοηθούσαν στη δραστηριότητα αυτή. Αυτό εξηγεί ότι στα έργα του Man Ray, εμφανίζονταν κατά κόρον μανεκέν, βελόνες, καταστήματα λιανικής, ραπτομηχανές κ.λπ. και ότι τα κολάζ του βασίζονταν σε μοτίβα κοντά σε αυτούς που χρησιμοποιούσαν τη μοδιστρική.
Ως παιδί, ο Man Ray εξέφρασε μεγάλο ενδιαφέρον για την καλλιτεχνική δραστηριότητα. Σύντομα άρχισε να σχεδιάζει και του άρεσε να επισκέπτεται το πλήθος των μουσείων και των γκαλερί που διαθέτει η Νέα Υόρκη. Ιδιαίτερη προτίμηση είχε για τη «291 Gallery», που βρίσκεται στον ίδιο αριθμό της Fifth Avenue και ανήκε στον φωτογράφο Alfred Stieglitz. Εκεί ο Ray ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με πρωτοπορίες που προέρχονταν από την Ευρώπη. Επίσης, ήταν ακριβώς ο Stiegliz που του σύστησε να μπει στη Σχολή Ferrer στη Νέα Υόρκη για να αναπτύξει την καλλιτεχνική του φύση.
Πράγματι, στη Νέα Υόρκη, οι οπαδοί του Francisco Ferrer y Guardia (μεταξύ άλλων, η Emma Goldman και ο Alexander Berkman) είχαν ιδρύσει ένα «μοντέρνο σχολείο» ακολουθώντας τις διδασκαλίες του μεγάλου ελευθεριακού παιδαγωγού, που εκτελέστηκε το 1909 στη Βαρκελώνη. Το «Ferrer School» βρισκόταν στον αριθμό 107 του 63 East Street, στη γειτονιά του Χάρλεμ, και μεταξύ των δασκάλων και συνεργατών του συμπεριλαβάνονταν κατά καιρούς και οι Jack London, John Reed, Upton Sinclair, Hart Crane, Wallace Stevens, William Carlos Williams, Margaret Sanger, Isadora Duncan, Eugene O'Neill, οι ζωγράφοι Adolf Wolff και Robert Henri... δηλαδή η αφρόκρεμα της τέχνης και του πνεύματος της εποχής. Στη «Σχολή Ferrer» μαζί με το κλασικό ακαδημαϊκό περιεχόμενο βασισμένο στα γράμματα και την επιστήμη, διδασκόταν επίσης μια μεγάλη ποικιλία καλλιτεχνικής κατάρτισης. Όπως θυμάται ο Ray, «όλα τα μαθήματα ήταν δωρεάν και ορισμένοι διάσημοι συγγραφείς και ζωγράφοι ασκούσαν γενναιόδωρα το ρόλο του δασκάλου». Στην πραγματικότητα, όλα ήταν δωρεάν, ακόμα και η αγάπη. [...]
Το όλο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον του Κέντρου Ferrer εστιαζόταν στην εδραίωση της ιδέας ότι κάθε μαθητής είναι ο ίδιος ο δάσκαλος του εαυτού του, έτσι ώστε ο καθένας μπορεί να μάθει από όλους και μάλιστα τυχαία. [...]
Η επιδίωξη της ευχαρίστησης, της ελευθερίας και της συνειδητοποίησης της ατομικότητας, είναι τα μόνα κίνητρα του ανθρώπινου γένους, που μπορούν να αποκτηθούν στην κοινωνία μας, μέσα από τη δημιουργική εργασία».
Ενόσω ο Man Ray παρέμενε στο σχολείο, ο διευθυντής του «Modern School» της Νέας Υόρκης ήταν ο Will Durant (1885-1978), φιλόσοφος και παιδαγωγός, ο οποίος ήταν ο συγγραφέας του «A History of Civilization», και ο οποίος κέρδισε το Βραβείο Πούλιτζερ το 1968 για το Δέκατο Τόμο του έργου αυτού «Rousseau and civilization». Το πρώτο έργο του Durant ήταν το «Philosophy and the Social Problem» (1917), όπου τόνιζε την ανάγκη συνδυασμού σκέψης και κοινωνικής δράσης, αντιμετωπίζοντας τα νέα προβλήματα που προκάλεσε η νεωτερικότητα με απώτερο στόχο τον μετασχηματισμό των κοινωνικών τάξεων.
Ήταν στο σχολείο Ferrer όπου ο Man Ray θα εκθέσει έργα τoυ για πρώτη φορά. Το δείγμα περιείχε λάδια, μελάνι και μολύβι σε χαρτί και ακουαρέλες. Τα θέματα των έργων του είχαν εξέχουσα αστεακή έμπνευση, με ιδιαίτερη προτίμηση στα γυμνά στα οποία μπορούσε να αναγνωρίσει τον τρόπο σύνθεσης του Σεζάν και του Ματίς, επιρροές που διέρρευσαν από την άβολη προσωπικότητά τους και την καινοτομία
Επίσης, στη Νέα Υόρκη γνώρισε δύο εξόριστους Γάλλους ζωγράφους: τον Francis Picabia και τον Marcel Duchamp. Οι Ray, Duchamp και Picabia άρχισαν να πίνουν στο μπαρ του Ferrer School και κατέληξαν να σχηματίσουν τον πρώτο πυρήνα Dada εκτός Ευρώπης. Για λίγο το Φλεβάρη του 1913, το Armory Show, η πρώτη ευρωπαϊκή πρωτοποριακή έκθεση τέχνης, πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη. Σε αυτό, ο Duchamp εξέθεσε το διάσημο «Naked Down a Stair No 2» μαζί με άλλα τρία έργα. Ο Picabia εξέθεσε τέσσερα έργα. Εκτέθηκαν επίσης καμβάδες του Πικάσο και Braque. Το δε κοινό της έκθεσης αυτής στη Νέα Υόρκη, αποτέλεσαν πολλοί δάσκαλοι και μαθητές της σχολής Ferrer, και ανάμεσά τους ο νεαρός Man Ray.
Λίγο μετά ο Ray μαζί με τον Duchamp, τον Picabia και άλλους καλλιτέχνες ίδρυσαν την Εταιρεία Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών. Για μόλις δύο δολάρια ο καθένας μπορούσε να εκθέσει στο Grand Central Station της Νέας Υόρκης. Περισσότεροι από χίλιοι διακόσιοι καλλιτέχνες εκτέθηκαν εκεί, κυρίως άγνωστοι. Και εκεί παρουσιάστηκε ο Duchamp με το «Fountain» του («πηγή»), έναν ουροποιό τοίχο ανάποδα και υπογεγραμμένο ως R. Boy. Ο Stieglitz διασκέδασε τόσο που έβγαλε μια φωτογραφία. Ωστόσο, το έργο αυτό δεν έγινε αποδεκτό στην έκθεση, ο Duchamp παραιτήθηκε και η ιδιόμορφη «πηγή» εξαφανίστηκε. Τουλάχιστον έχουμε μια φωτογραφία του Stieglitz.
Τέλος να πούμε ότι αυτή ήταν η εποχή που ο Ray άρχισε να ενδιαφέρεται για τις καλλιτεχνικές δυνατότητες της φωτογραφίας. Στην πραγματικότητα, είναι περισσότερο φωτογράφος παρά ζωγράφος ή κατασκευαστής ετοιμοπαράδοτων (καλλιτεχνικός συνδυασμός αντικειμένων μη καλλιτεχνικής προέλευσης) ή ακόμα και κινηματογραφιστής (έκανε αρκετές ταινίες μικρού μήκους, με πιο γνωστή τη «The Sea Star»), που πέρασε στους μεταγενέστερους. Στον τομέα αυτό, το μεράκι για την καινοτομία που απέκτησε στη Σχολή Ferrer τον έκανε να φέρει μια επανάσταση στις φωτογραφικές τεχνικές της εποχής με τα «rayograms», βασισμένα στην τεχνική της ηλιακής ακτινοβολίας, με τα οποία μια εικόνα σε υλικό ευαίσθητο στο φως αντιστρέφει τον τόνο της, με τρόπο ολικό ή μερικό, μια διαδικασία που μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ένα αρνητικό ή μια φωτογραφία.
Η υπόθεση Man Ray δείχνει το ενδιαφέρον μεγάλου μέρους της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας για ακριβείς ιδέες. Αυτό σημαίνει ότι στους καλλιτεχνικούς «ισμούς» του 20ού αιώνα δεν κυριαρχούσαν οι δεξιές νοοτροπίες (από τους οποίους οι μελλοντολόγοι που λάτρευαν το μανιφέστο του Μαρινέττι μόνο τρεις τάχθηκαν με τον ίδιο τον Μαρινέττι και υποστήριξαν τον Μουσολίνι και επίσης ο φουτουρισμός στη Ρωσία και τη Λατινική Αμερική είχε ξεκάθαρο αριστερό πρόσημο)). Αλλά ούτε και ο αναρχισμός είχε να παρουσιάσει κάτι ομόφωνο για την αισθητική του κοινωνικού ρεαλισμού. Ανάλογα παραδείγματα μέσα από την ίδια τη CNT δεν λείπουν: Lucía Sanchez Saornil, Ramón Acín, Helios Gómez... Τελικά, πρωτοπορία δεν σημαίνει «να είσαι πάνω», αλλά το «να προχωράς» δεν είναι αυτό ακριβώς που αντιπροσωπεύει η πολιτική σκέψη ως ακριβής ιδέα;
*Μετάφραση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.
