Yiorgos Anagnostou (Γιώργος Αναγνώστου)*
«Για σένα, Λούη», γράφει η αφιέρωση στο βιβλίο του Zeese Papanikolas «Buried Unsung: Louis Tikas and the Ludlow Massacre» (1982), σε αναγνώριση του οργανωτή των εργατών Louis Tikas (1886-1914), που αποτελεί το θέμα του βιβλίου. Μια έκφραση προσφοράς, μια προσφορά δώρου, η άτυπη αυτή αναγνώριση μεταφέρει την εγγύτητα μεταξύ του συγγραφέα -ενός Ελληνοαμερικανού τρίτης γενιάς- και του Τίκα -ενός Κρητικού μετανάστη των αρχών του εικοστού αιώνα: δύο άτομα, άγνωστα μεταξύ τους, απομακρυσμένα από τη γενιά τους και τις ιστορικές συνθήκες.
«Για σένα, Λούη». Ένα πράγμα είναι σαφές, διαβάζοντας το βιβλίο, ο Παπανικόλας κέρδισε την άδεια γι' αυτή την έκφραση κοινωνικής οικειότητας. Την πέτυχε μέσω ενός πρωτοποριακού εγχειρήματος στη δεκαετία του 1970, όταν ξεκίνησε να ανακατασκευάζει τη ζωή ενός μετανάστη ελάχιστα γνωστού εκτός του εργατικού κινήματος των ΗΠΑ. Το όνομά του μνημονεύτηκε βεβαίως το 1918 στο γρανιτένιο μνημείο που έστησαν οι Ενωμένοι Εργάτες Ορυχείων της Αμερικής (United Mine Workers of America) στο Ludlow -το μέρος όπου τέσσερα χρόνια νωρίτερα τερματίστηκε βίαια η απεργία των ανθρακωρύχων και όπου ο Τίκας, μαζί με άλλους δύο συνδικαλιστές, δολοφονήθηκε. «Louis Tikas» αναγράφεται στην κορυφή του καταλόγου που κατονομάζει και μνημονεύει τους συνδικαλιστές που σκοτώθηκαν και τις γυναίκες και τα παιδιά που έχασαν τη ζωή τους στη σύγκρουση.
Πέρα όμως από την ένταξή του στο συνδικάτο, ποια ήταν αυτή η φυσιογνωμία, αυτός ο νεοφερμένος στη χώρα, ως σκεπτόμενος και διαισθανόμενος άνθρωπος; Ποιες ήταν οι προ-αμερικανικές του καταβολές -ο τόπος γέννησής του, το βαπτιστικό του όνομα πίσω από την αμερικανοποιημένη του ένδυση; Έξω από την μνημόνευσή του ως μάρτυρα, ο Τίκας ήταν μια φευγαλέα σκιά στο αρχείο, όπως σημειώνει ο Παπανικόλας, σχεδόν ένα φάντασμα.
Συναντώντας για πρώτη φορά το όνομα «Λούης, ο Έλληνας» σε ένα φυλλάδιο σε στο υπόγειο μιας βιβλιοθήκης κατά τη διάρκεια της έρευνας για ένα μυθιστόρημα, ο Παπανικόλας γοητεύτηκε και ξεκίνησε μια προσπάθεια ιστορικής αναπαράστασης - ένα δύσκολο έργο δεδομένου των πενιχρών αρχειακών πηγών. Απαιτούσε από τον επίδοξο μυθιστοριογράφο να επανεφεύρει τον εαυτό του ως προφορικό ιστορικό, ερευνητή της ιστορίας των μεταναστών και ιστορικό του αμερικανικού εργατικού κινήματος. Προϊόν επίπονης έρευνας και φαντασίας, ένας απολογισμός που διαπλέκει γεγονότα και μυθοπλασία, το βιβλίο μετέτρεψε μια σκιά σε βιογραφία, μερική και αποσπασματική, ενίοτε ευφάνταστη, αλλά πάντως μια ανάκαμψη από το «σκοτεινό κοίλωμα της απουσίας του από την ιστορία» (53).
Αντιλαμβάνεται κανείς το μέγεθος της σημασίας αυτής της αποκατάστασης όταν επισκέπτεται τον τάφο του, που έχει πλέον αποκατασταθεί και φωτογραφηθεί επαρκώς, στο Trinidad του Colorado. Αυτό κάναμε -ο συνάδελφός μου Gregory Jusdanis και εγώ- το καλοκαίρι του 2022. Μόλις συνήλθαμε από την απορροφητική εμπειρία καθώς πλησιάζαμε στον τάφο του, η προσοχή μας στράφηκε προς τα δεξιά μας για να αντικρίσουμε περισσότερους τάφους, ταπεινούς σε σύγκριση, ανδρών μεταναστών, των οποίων οι επιτύμβιες στήλες αποκάλυπταν πρόωρο θάνατο. Ήταν άντρες που, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, βρήκαν το θάνατο στη δουλειά τους σε καταστροφές που σχετίζονταν με ορυχεία και ήταν τόσο συνηθισμένες εκείνη την εποχή.
Αυτή η στοιχειωμένη παρουσία αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό στα τοπία θανάτου που συνδέονται με την ιστορία της εξορυκτικής βιομηχανίας στο Colorado, την Utah, την Nevada, το Νέο Μεξικό, την Virginia και αλλού. Πολλοί σκοτώθηκαν σε μάχες με όπλα κατά τη διάρκεια εργατικών εντάσεων, απεργιών ή διαπληκτισμών. Η πλειονότητα βρήκε το θάνατο σε εκρήξεις ορυχείων, πολλοί κάηκαν και έγιναν αγνώριστοι, θαμμένοι σε τάφους χωρίς καμία ένδειξη. Αυτό που είδαμε με ενστικτώδη τρόπο εκείνη την ημέρα, ήταν η έκταση των ζωών που τερματίστηκαν βίαια, οι δείκτες των ατόμων που δεν είχαν καμία ιστορία συνδεδεμένη με τα ονόματά τους. Άτομα που τελικά έμειναν εκτός ιστορίας.
Αντίθετα, χάρη στον Παπανικόλα, ο καλοδιατηρημένος τάφος του Τίκα μάγευε μια ιστορία. Δεν μας κοιτούσε σιωπηλά. Η έρευνα έδωσε πίσω στον Λούη το ελληνικό του όνομα: Ηλίας Αναστάσιος Σπαντιδάκης. Προσδιόρισε το χωριό των προγόνων του: Λουτρά. Έφερε στο επίκεντρο τη δήλωση της πρόθεσής του για υπηκοότητα το 1910, αποτυπώνοντας την επιθυμία του να μετατραπεί από Έλληνα μετανάστη σε Αμερικανό πολίτη, ένα σημαντικό πέρασμα στην ταυτότητα. Η ιστορία παρακολουθεί αποσπασματικά το αμερικανικό του ταξίδι, από το καφενείο του στο 1746 Market Street, στο Denver, στα βόρεια ανθρακωρυχεία του Colorado, την εμπλοκή του στο εργατικό κίνημα και τελικά τη δράση του στο Ludlow. Οι λίγες διαθέσιμες φωτογραφίες αρχείου που απεικονίζουν τη φυσιογνωμία του έρχονται στο επίκεντρο της δημόσιας προσοχής, αποκαθιστώντας ένα μέτρο της ανθρωπιάς του.
Τοποθετώντας όμως τον Τίκα στο ιστορικό του πλαίσιο, ο Παπανικόλας παραθέτει μια ουσιαστική οπτική γωνία για να δούμε με διαφορετικό μάτι όσους τάφηκαν δίπλα του. Το «Buried Unsung» ανέσκαψε την ιστορία της εργατικής τάξης των μεταναστών, συμπεριλαμβανομένων και των Ελλήνων, στην πάλη τους με την εκμεταλλευτική απληστία του laissez-faire βιομηχανικού καπιταλισμού. Η απώλεια της ζωής τους στον εργασιακό χώρο δεν ήταν τυχαία, αλλά το αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας κοινωνικο-οικονομικής δομής που τους εκμεταλλευόταν, ακόμη και τους αποκαθήλωνε. Από αυτή την άποψη, η σημασία του έργου του εκτείνεται πέρα από την αποκατάσταση ενός ατόμου στην ιστορία. Κατονομάζοντας τις δυνάμεις που πολέμησε ο Τίκας και τις συνθήκες που προσπάθησε να αλλάξει, το βιβλίο αναγνωρίζει τις αιτίες που ευθύνονται για τον πρόωρο θάνατο των «ανθρώπων χωρίς βιογραφίες» (7), τους τάφους των οποίων συγκλονιστικά ατενίζαμε. Αν δεν ήμασταν σε θέση να γνωρίζουμε τις ατομικές τους ιστορίες, τουλάχιστον θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε τη συλλογική τους δεινή θέση και τις συνθήκες που οδήγησαν στη θανάτωσή τους. Θα μπορούσαμε να τους τοποθετήσουμε, ως ένα βαθμό, και αυτούς στην ιστορία.
Το ερώτημα του τι οφείλουμε σε αυτούς τους νεκρούς, που χάθηκαν άδικα, με απασχολεί από εκείνη τη συνάντηση. Αυτού του είδους η απώλεια πιέζει για προβληματισμό. Το βιβλίο «Buried Unsung» με βοηθά να αρχίζω να διατυπώνω μια απάντηση. Η γνώση των συνθηκών του θανάτου τους διασώζει αυτά τα άτομα από εκείνους που μιλούν για την εθνική ιστορία. Παράγει ιστορική μνήμη για να συνεχίσει να διαταράσσει τον ορισμό της μεταναστευτικής εμπειρίας ως εμπειρίας αγώνα και επιτυχίας. Τα θύματα της καπιταλιστικής υπερβολής -αδιαφορώντας για την ασφάλεια στους χώρους εργασίας- μόχθησαν αλλά συντρίφτηκαν άδικα. Δεν είναι υποχρέωσή μας να διατηρήσουμε τη μνήμη τους ζωντανή στην εργατική πολιτική;
Στην πραγματικότητα, το «Buried Unsung» προτείνει ένα εναλλακτικό όραμα της εθνοτικής επιτυχίας, ένα όραμα που αντιτίθεται στο εξαντλημένο αλλά και πολυδιαφημισμένο πρότυπο της κοινωνικοοικονομικής κινητικότητας ως κορύφωση της ολοκλήρωσης. Εκτός από την ιστορική και ευρεία πολιτιστική του αξία, το βιβλίο εξυπηρέτησε και τον συγγραφέα προσωπικά. Σε ένα αυτοβιογραφικό νήμα, ο Παπανικόλας είναι σαφής σχετικά με τα προσωπικά διακυβεύματα που συνδέονται με το έργο: «Πώς γράφεις για ένα φάντασμα;» αναρωτιέται. «Χωρίς αμφιβολία, αυτό που έψαχνα ήταν στην πραγματικότητα ένα κομμάτι του εαυτού μου» (3).
Μέσα στον πολιτικοποιημένο ριζοσπαστισμό και το αναδυόμενο αίτημα για ανάκτηση των εθνικών ριζών στη δεκαετία του 1970, ο Παπανικόλας βυθίστηκε σε ένα εγχείρημα επαναφοράς στη ζωή ενός «νεκρού ριζοσπάστη» αλλά και του μεταναστευτικού του παρελθόντος. Αυτή η διπλή αναζήτηση τον έστρεψε προς τη διερεύνηση της εργατικής ιστορίας, η αναζήτησή του αυτή προσέφερε ένα αντίδοτο στην αμερικανοποίηση και τις μεσοαστικές ανέσεις της. Μακριά από το να προσφέρει αυτοεκπλήρωση, η επιτυχία οδήγησε σε κουτσό εφησυχασμό, όπως ο ίδιος θρηνεί. Η διεκδίκηση του παρελθόντος άνοιξε έτσι μια οδό για την επανεφεύρεση της εθνικής ταυτότητας γι' αυτόν τον Ελληνοαμερικανό τρίτης γενιάς. Κυνηγώντας ένα θραύσμα του παρελθόντος του, κατέληξε στη δημιουργία ενός συγγραφικού εαυτού που συνέλεξε θραύσματα για να συναρμολογήσει μια συλλογική ιστορία, να παράγει κοινωνική μνήμη. Ο αμερικανοποιημένος «εθνικός» εαυτός πραγματώνεται με την ενεργό επιδίωξη της ιστορικής μάθησης. Για να θυμηθούμε το «All-American» του ποιητή Γιώργου Οικονόμου, «Η ανεξερεύνητη εθνοτική ζωή / δεν αξίζει να ζει κανείς».
Τα βιβλία αποκτούν μια νέα ζωή μέσω της πρόσληψής τους. Το «Buried Unsung» δεν χρησιμεύει απλώς ως απαραίτητο σημείο αναφοράς για μελετητές, δημοσιογράφους και δημιουργούς ντοκιμαντέρ. Συνεχίζει να εμπνέει ποιητές, μυθιστοριογράφους, τραγουδοποιούς και θεατρικούς συγγραφείς προσθέτοντας νέα στρώματα νοήματος στο Ludlow και τη σημασία του. Επαναφέροντας στη ζωή έναν πρωταγωνιστή στο δράμα του Ludlow, ζωντανεύει τις αποδόσεις της ιστορίας πέρα από τα πολιτισμικά και γλωσσικά όρια στις τέχνες, μετατρέποντας τον Τίκα σε θέμα τραγουδιού, θεατρικού έργου, όπερας και ποίησης σε πολλές γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των αγγλικών, των ελληνικών και των ισπανικών.
Αυτό σημαίνει ότι το Buried Unsung είναι ένα γενεσιουργό βιβλίο. Ο Ζήσης Παπανικόλας μας έφερε πιο κοντά στο πώς γνωρίζουμε τον Τίκα. Το αποτέλεσμα της κατανόησης αυτής της αρχειακής σκιάς είναι αναπόφευκτα προϊόν σκληρής ιστορικής εργασίας και έργο της φαντασίας. Η αδυναμία ενός οριστικού κλεισίματος και η αδυναμία να διαλευκανθεί αυθεντικά το παρελθόν του πυροδοτούν τη δημιουργική φαντασία για να συνεχίσει να επανεφευρίσκει τον Τίκα ως πηγή έμπνευσης και δράσης ενάντια στην ταξική εκμετάλλευση.
Το «Buried Unsung» έχει αναβαθμίσει την πολιτιστική παρουσία του Τίκα παρακινώντας μας να επανεξετάσουμε αυτή τη μορφή και να τον φέρουμε πιο κοντά σε διαφορετικά κοινά. Με αυτόν τον τρόπο, κερδίζουμε κι εμείς το δικαίωμα να τιμούμε τον Τίκα με τη συνοπτική, πλήρη αυστηρότητα του «Για σένα, Λούη».
5 Μαρτίου 2023
*Ο Yiorgos Anagnostou διδάσκει Modern Greek στο Ohio State University των ΗΠΑ.
**Το κείμενο δημοσιεύεται εδώ: https://ergon.scienzine.com/article/blog/for-you-louis?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAAR3bYCCPh-Hp2gO6RTeps91rIs1EnUdVPNI8JiFw68tWpDPW56la-5nqF6I_aem_AdWZU2_eF51QOoe-DPbryImJ2KdQ6XXAxI2J9LQ-2o_pZfdrHGByFEvLkVeckxUePtpRWi4ZahoQmqBSXkJ_ygov Μετάφραση: Ούτε Θεός Ούτε Αφέντης.
Στις φωτογραφίες ο Ζήσης Παπανικόλας (Zeese Papanikolas) και το εξώφυλλο της αγγλικής έκδοσης του βιβλίου «Buried Unsung: Louis Tikas and the Ludlow Massacre»
