Stefo Benlisoy*
Ο επιστολές του Στέφανου Παπαδόπουλου ο οποίος συμμετείχε ενεργά στο εργατικό κίνημα της Κωνσταντινούπολης ως ανταποκριτής της εφημερίδας “Ριζοσπάστης”, αποτελούν μια πλούσια αφήγηση του εργατικού κινήματος της Κωνσταντινούπολης κατά την πρώτη pερίοδο της Ανακωχής.
Το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου σήμαnε μια νέα αρχή για τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης, οι οποίοι είχαν σηκώσει με δυσκολία το βάρος των μακρών χρόνων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το έτος 1919 είναι μια μεταβατική περίοδος στην οποία κυριαρχούν οι μεγάλες ελπίδες και οι απελπισίες από τις αναζητήσεις, ενώ ο αγώνας για τη ζωή των εργατικών τάξεων της Πόλης συνεχίζεται σε όλο του την έκταση. Ο Στέφανος Παπαδόπουλος, ο οποίος δραστηριοποιήθηκε στο σοσιαλιστικό και εργατικό κίνημα από τη Β' Συνταγματική Μοναρχία και έπειτα, κατέγραψε την περίοδο αυτή από την πλευρά των εργατών της Πόλης. Οι επιστολές του Παπαδόπουλου, που τις έγραψε ως ανταποκριτής της εφημερίδας “Ριζοσπάστης” στην Κωνσταντινούπολη από τον Δεκέμβριο του 1918 έως τις αρχές του 1920, αποτελούν μια πλούσια αφήγηση του εργατικού κινήματος στην Κωνσταντινούπολη της πρώιμης εποχής του Αριστείου. 1
Ο “Ριζοσπάστης” ιδρύθηκε στην Αθήνα στις 23 Ιουλίου 1917 ως καθημερινή εφημερίδα που προωθούσε τις δημοκρατικές αρχές. Ιδιοκτήτης και διευθυντής της ήταν ο Γιάννης Πετσόπουλος και εκδότης ο Νίκος Γιαννός (1885-1958), ο οποίος είχε επίσης συμμετάσχει στο εργατικό κίνημα της Κωνσταντινούπολης. Αυτή η πρώτη περίοδος της εφημερίδας έληξε με την παραίτηση του Γιαννιού από τη θέση του αρχισυντάκτη στις 23 Σεπτεμβρίου 1918. Αν και η εφημερίδα ανακοίνωσε την παραίτηση ως αποτέλεσμα της επιθυμίας του Γιαννιού να επικεντρωθεί στη δράση του στο Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών, η κριτική από τη Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης (τη γνωστή Φεντερασιόν) ήταν ο πραγματικός λόγος της παραίτησής του. Μια δεύτερη περίοδος στη ζωή της εφημερίδας ξεκίνησε στις 30 Δεκεμβρίου 1918, κατά τη διάρκεια της οποίας ο “Ριζοσπάστης” ερχόταν όλο και πιο κοντά στο οργανωμένο εργατικό κίνημα και στο νεοσύστατο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ). Στο τεύχος της 15ης Σεπτεμβρίου 1919 έφερε την προμετωπίδα "Σοσιαλιστική εφημερίδα". Αυτή η προσέγγιση με το ΣΕΚΕ θα οδηγήσει στην πλήρη ανάληψη της διεύθυνσης της εφημερίδας από το κόμμα αυτό στις 15 Σεπτεμβρίου 1919.
Μέχρι το 1919, ο Παπαδόπουλος είχε ήδη συμπληρώσει δέκα χρόνια στη δημοσιογραφία, εργαζόμενος σε σημαντικές ελληνικές εφημερίδες στην οθωμανική πρωτεύουσα, όπως η "Προοδευτική" και η “Πατρίς". 2 Είχε, επίσης, εμπειρία στη σοσιαλιστική δημοσιογραφία, καθώς είχε συνεισφέρει στην εφημερίδα “Εργάτης” (Irgat), την εφημερίδα του Τουρκικού Σοσιαλιστικού Κέντρου (TSM), και στην εφημερίδα ‘Rabotniçeska Iskra” (Εργατική Σπίθα) της Σοσιαλδημοκρατικής Οργάνωσης Μακεδονίας και Θράκης, η οποία ανήκε στο Σοσιαλδημοκρατικό Επαναστατικό Κόμμα 3 στη Βουλγαρία. 4 Ο Παπαδόπουλος είχε επίσης, όπως είδαμε, στενή σχέση με τον κύκλο του “Ριζοσπάστη”. Ήταν στενός φίλος με τον Γιαννιό από την εποχή που πρωτοστάτησαν από κοινού στην ίδρυση του TSM. Αν και ο Γιαννός αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 1910, η φιλία και η πολιτική συντροφικότητά τους συνεχίστηκε. Ο Νικόλαος Καστρινός (1888-1981), που ήταν ο ανταποκριτής του “Ριζοσπάστη” στη Θεσσαλονίκη, ήταν δημοσιογράφος επίσης από την Κωνσταντινούπολη.
Οι επιστολές του Παπαδόπουλου, που δημοσιεύονταν στην εφημερίδα με τον τίτλο "Γράμματα από την Πόλη", έχουν προσωπικό τόνο. Σε ορισμένες από αυτές, απευθύνεται στον παραλήπτη με εξαιρετικά οικείο τρόπο, γεγονός που υποδηλώνει ότι ήταν πολύ κοντά στον Πετσόπουλο. Αυτό καθιστά την αλληλογραφία του Παπαδόπουλου αυτοβιογραφική πηγή.
Η επανεμφάνιση του εργατικού κινήματος
Τους πρώτους μήνες του 1919, όταν ο Παπαδόπουλος άρχισε να γράφει, το εργατικό και το σοσιαλιστικό κίνημα στην οθωμανική πρωτεύουσα ήταν ακόμη αποδιοργανωμένο. Ο απολογισμός του πολέμου που συνεχιζόταν από τους Βαλκανικούς Πολέμους ήταν πολύ βαρύς.
Ο Παπαδόπουλος ανέφερε ότι πολλοί από τους "μορφωμένους εργάτες" είχαν πεθάνει από τον πόλεμο ή τη φτώχεια και πολλοί άλλοι είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό. Παρ' όλα αυτά, ο Παπαδόπουλος ήταν αισιόδοξος και πίστευε ότι οι προσπάθειες για την ανοικοδόμηση των συνδικάτων δεν θα ήταν μάταιες. Μέχρι τον Φεβρουάριο, ανέφερε ο ίδιος, πολλά συνδικάτα είχαν επανιδρυθεί, αλλά η ανάγκη για "προπαγανδιστές" παρέμενε έντονη.
Ενώ ανέφερε ότι οι "ηγέτες" τους είχαν ήδη επιστρέψει, έβλεπε ως μεγάλο πλεονέκτημα το γεγονός ότι δύο ή τρία μέλη της Ομάδας Κοινωνικών Ερευνών που είχαν λιποτακτήσει από τον οθωμανικό στρατό του Καυκάσου είχαν επιστρέψει στην Πόλη, οπλισμένα με τις γνώσεις και την εμπειρία του "μεγάλου κινήματος στη Ρωσία”. 5 Ωστόσο, παρά τις αισιόδοξες αυτές δηλώσεις, ο Παπαδόπουλος περιέγραψε και μια πιο σκοτεινή εικόνα της εργατικής τάξης στην οθωμανική πρωτεύουσα: η οικονομική κατάσταση της εργατικής τάξης ήταν θλιβερή. Η δυστυχία και ο τρόμος των χρόνων του πολέμου είχαν φθείρει το πνεύμα τους και είχαν σκοτώσει την πρωτοβουλία και τον ενθουσιασμό τους. 6
Ο Παπαδόπουλος δεν έχανε την ευκαιρία να αναφέρεται στις οργανωτικές πρωτοβουλίες της εργατικής τάξης στην Κωνσταντινούπολη. Μια από τις βασικές του επισημάνσεις για τις εργατικές οργανώσεις, η οποία δεν άλλαξε με την πάροδο των ετών, ήταν η ίδρυση ταξικών συνδικάτων. Εξήρε το γεγονός ότι ο Σύλλογος Κουρέων, που ιδρύθηκε από "άτομα ξένα προς την ιδεολογία των εργατών" και οργάνωσε τόσο εργοδηγούς όσο και εργάτες, διασπάστηκε σε δύο εχθρικά στρατόπεδα όταν τέθηκαν τα ζητήματα της αύξησης των μισθών και της μείωσης των ωρών εργασίας. 7 Μια άλλη αξιοσημείωτη οργανωτική πρωτοβουλία, σύμφωνα με τον ίδιο, ήταν η ίδρυση της Ομοσπονδίας Müstahdemin. Στην Ομοσπονδία αυτή αναμενόταν να ενταχθούν οι εργαζόμενοι του Ρετζί, των αποβαθρών, των εταιρειών ηλεκτρισμού και τιυ φυσικού αερίου. Οι τραπεζοϋπάλληλοι αποτελούσαν τη βάση της Ομοσπονδίας, με τον Παπαδόπουλο να τονίζει ιδιαίτερα τις προσπάθειες του προέδρου του συνδικάτου "συντρόφου" Δ. Κανακάρη. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, η Ομοσπονδία αριθμούσε 2.510 μέλη και ανέμενε ότι ο αριθμός αυτός θα αυξανόταν, τονίζοντας ότι στην Ομοσπονδία εκπροσωπούνται όλες οι εθνικές ομάδες και ότι τα περισσότερα μέλη είναι γυναίκες και μάλιστα δέκα μουσουλμάνες. Σύμφωνα με τον ίδιο, μια ομιλία του προέδρου της Ένωσης Τραπεζοϋπαλλήλων για τις κοινωνικές τάξεις και την αδελφοσύνη των εργαζομένων είχε βαθιά επίδραση στο ακροατήριο, το οποίο για πρώτη φορά άκουσε λόγια για την αλληλεγγύη των εργατικών τάξεων. 8
Την περίοδο αυτή, το ωράριο εργασίας βρισκόταν στην πρώτη γραμμή των εργατικών αιτημάτων. Οι εργάτες της Κωνσταντινούπολης εργάζονταν πολλές ώρες. Οι ράφτες δούλευαν 11 ώρες, οι καπνεργάτες 12 ώρες, οι κουρείς και οι φαρμακοποιοί 13 ώρες και οι εργάτες αρτοποιίας σχεδόν 17 ώρες. Οι τυπογράφοι, από την άλλη πλευρά, είχαν καταφέρει να αποκτήσουν το δικαίωμα εργασίας για 8 ώρες μετά από μια επιτυχημένη δράση.
Ένα άλλο από τα πάγια αιτήματα των εργαζομένων ήταν η αναγνώριση του δικαιώματος των εβδομαδιαίων διακοπών. Το αίτημα αυτό ήταν κεντρικής σημασίας για το σωματείο των εργαζομένων στις επτά ελληνικές και αρμενικές εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης. 9 Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, η Κυριακή είχε από καιρό ανακηρυχθεί εβδομαδιαία αργία για τους εργαζόμενους που ήταν οργανωμένοι στα σωματεία. Η Shura-i Devlet, από την άλλη πλευρά, είχε μόλις απορρίψει την πρόταση νόμου για την εβδομαδιαία αργία, χαρακτηρίζοντάς την ως μητέρα της τεμπελιάς, της μέθης, της σπατάλης και της ανηθικότητας. 10
Φαίνεται ότι το πρώτο εξάμηνο του 1919 υπήρχε η προσδοκία για μια εργατική νομοθεσία παράλληλη με τη Διεθνή Χάρτα Εργασίας που υιοθετήθηκε από τη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού. Ο Παπαδόπουλος διακωμωδούσε τέτοιες προσδοκίες, λέγοντας ότι υπήρχε έντονη συνέχεια στην πολιτική του Κράτους απέναντι στους εργάτες, την οποία συνόψιζε ως ανατολίτικη αδιαφορία για τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των εργατικών μαζών.
Σύμφωνα με τον ίδιο, το 1910, ο τότε Μεγάλος Βεζίρης, Χακί πασάς, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η χώρα δεν χρειαζόταν εργατική νομοθεσία… έτσι το εργατικό ζήτημα δεν συζητήθηκε έκτοτε. 11
Η πρώτη εργατική δράση που ανέφερε ο Παπαδόπουλος στους αναγνώστες του ήταν αυτή των εργατών των τυπογραφείων, ενός από τους πιο δραστήριους τομείς του εργατικού κινήματος της Κωνσταντινούπολης πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εργάτες συγκεντρώθηκαν στην αίθουσα εργατών στο Kalyoncu Kulluk. Το σωματείο των εργατών τυπογραφείων επέμενε στην εβδομαδιαία αργία τις Κυριακές.12 Παρ’ ότι τα αφεντικά των ελληνικών εφημερίδων στην Κωνσταντινούπολη απάντησαν στα αιτήματα των εργαζομένων τους κηρύσσοντας λοκ άουτ, το λοκ άουτ απέτυχε και οι ιδιοκτήτες των εφημερίδων αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στις διαπραγματεύσεις. Μεταξύ των υπόλοιπων διαφορών, το μόνο σημαντικό ζήτημα ήταν η αποδοχή της Κυριακής ως εβδομαδιαίας αργίας. Εν τω μεταξύ, κατά τη διάρκεια του λοκ άουτ, οι εργαζόμενοι στα τυπογραφεία εξέδιδαν μια εφημερίδα, με το όνομα “Φάρος”, ως δικό τους εκδοτικό όργανο. Η επιτυχία της εφημερίδας αυτής, σημείωνε ο Παπαδόπουλος, είχε αυξήσει την επιθυμία των εργατικών οργανώσεων της πόλης να αποκτήσουν μια δική τους εβδομαδιαία εφημερίδα. Παρ' όλα αυτά, ενώ αναγνώρισε ότι θα ήταν σπουδαίο να συνεχιστεί η έκδοση της εφημερίδας, παραδέχτηκε επίσης ότι αυτό ήταν προς το παρόν πολύ δύσκολο, τόσο για οικονομικούς λόγους όσο και λόγω της αυστηρής λογοκρισίας της Αντάντ, η οποία δεν επέτρεπε την έκδοση μιας νέας εφημερίδας. 13
Μια σημαντική απεργιακή πρωτοβουλία στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της Ανακωχής, προήλθε από τους εργάτες της καπνοβιομηχανίας Cibali. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, ο αριθμός των απεργών είχε φτάσει τους 2.000, από τους οποίους οι 700 ήταν Έλληνες, τα τρία τέταρτα ήταν γυναίκες και κορίτσια και οι 400 ήταν μουσουλμάνοι.
Οι απεργοί προέρχονταν από τα τμήματα μηχανών, αλωνισμού, τεμαχισμού και συσκευασίας. Εξαιτίας του πολέμου, ο πληθωρισμός κυμανόταν στα ύψη, τα ημερομίσθια μειώθηκαν ή δίνονταν σε χαρτονομίσματα. Η εκμετάλλευση ήταν βάναυση, ακόμη και ανήκουστη. Εκατό από τα παιδιά εργάτες στην καπνοβιομηχανι αυτή ήταν κάτω των 14 ετών και πληρώνονταν με 4-10 πιάστρα την ημέρα, ενώ οι γυναίκες πληρώνονταν μέχρι και 25 πιάστρα για δώδεκα ώρες εργασίας σε υγρούς και ανθυγιεινούς χώρους. Η διοίκηση των Νεότουρκων, η οποία αντικατέστησε την αγγλογαλλική διοίκηση λόγω του πολέμου, αντιμετώπιζε τους Τούρκους εργάτες εξίσου σκληρά με τις προηγούμενες διοικήσεις, παρά τις υποσχέσεις περί του αντιθέτου που είχε δώσει προηγουμένως στους Τούρκους εργάτες, με τις θεωρίες περί "οικονομικής αφύπνισης". Η οργή κατά της διοίκησης και των αφεντικών ήταν διάχυτη και ένα μικρό περιστατικό που πιστοποιεί αυτό ήταν η άδικη απόλυση μιας κοπέλας η οποία οδήγησε σε απεργία και ξυλοδαρμό ενός Έλληνα προϊσταμένου, ο οποίος, όπως τόνισε ο Παπαδόπουλος, φερόταν πολύ σκληρά στους Έλληνες εργάτες. Παρά την οργή αυτή, ωστόσο, ο Παπαδόπουλος τόνισε ότι η απεργία ήταν απροετοίμαστη. Η απεργία είχε εξαγγελθεί εν αγνοία της Ένωσης Συνδικάτων και σε ακατάλληλη στιγμή. “Το Ρέτζι είχε μεγάλα αποθέματα καπνού και τα αποθέματα αυτά είχαν προετοιμαστεί με την υπόθεση ότι η μεταφορά στην επαρχία θα ήταν δυνατή. Από την άλλη πλευρά, η απεργία ανακοινώθηκε τον μήνα που αναστέλλονταν οι εργασίες για να γίνει “ισολογισμός”. 14.
Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, ο εκπρόσωπος της Ενωσης Συνδικάτων, "φίλος Π.", ανέλαβε την παρακολούθηση της απεργίας και οργάνωσε μια συνάντηση καθώς το σωματείο των καπνεργατών είχε διαλυθεί τέσσερα χρόνια νωρίτερα. 15 Φαίνεται ότι στη συνάντηση αυτή εκλέχθηκε μια Επιτροπή, με επικεφαλής τον εργάτη Hristo Vlasto (Χρήστος Βλαστός), για τη διαχείριση της απεργίας και την επανίδρυση του σωματείου. Εν τω μεταξύ, η διοίκηση προσπάθησε να διαλύσει τους εργάτες και απείλησε να καλέσει γαλλικά στρατεύματα. Τούρκοι αστυνομικοί έσπευσαν να φρουρήσουν το εργοστάσιο, ενώ τρεις εργάτες (Katina Kiriaku, ο γιος της Mihail και η Roza Penoue) συνελήφθησαν για το σπάσιμο των τζαμιών - συνήθης τακτική των απεργών καπνεργατών από το παρελθόν. Ο Παπαδόπουλος εξήρε επίσης τη συμπεριφορά της Zehra Hanim, η οποία πήρε ηρωική θέση όταν ένας Βόσνιος αστυνομικός της έσκισε την αβάγια. 16
Οι εργάτες ζητούσαν 50% αύξηση των μισθών και για τους ειδικευμένους εργάτες, μία λίρα την ημέρα, που για τον Παπαδόπουλο ήταν σχεδόν τίποτα, αφού το μαύρο ψωμί από άχυρο και πίτουρο κόστιζε 25 πιάστρα, οι ελιές 100, το τυρί 300, το λάδι 160 και η βενζίνη 280 πιάστρα η ουγγιά. Αν και ο Παπαδόπουλος προέβλεψε ότι η απεργία θα τερματιζόταν σύντομα με συμβιβασμό, τόνισε ότι η ανάγκη για συνδικαλιστική οργάνωση ήταν αποδεκτή από όλους τους καπνεργάτες και ότι την επόμενη Κυριακή θα γινόταν συνάντηση στην αίθουσα των εργατών Kalyoncu Kulluk στο Πέρα. 17
Μια άλλη πρώιμη προσπάθεια οργάνωσης και απεργίας στην Πόλη προήλθε από τους αρτοποιούς. Ο Παπαδόπουλος υπολόγιζε τον αριθμό των αρτοποιών στην πρωτεύουσα και τα προάστιά της σε επτά χιλιάδες. Η ζωή αυτών των εργατών ήταν μίζερη και τραγική κατά τη διάρκεια του πολέμου. Αν και δεν είχαν επιστρατευθεί, δεν τολμούσαν να ζητήσουν αύξηση του μισθού τους και έπρεπε να αρκεστούν σε ένα ή δύο καρβέλια ψωμί "βέσικα" των 200-300 πιάστρων και είκοσι δραχμών, γιατί τα αφεντικά τους απειλούσαν ότι θα καλέσουν τη στρατιωτική αστυνομία και τους θύμιζαν τα τάγματα εργασίας στον Καύκασο και τις αραβικές ερήμους. Η Ανακωχή τους απελευθέρωσε από τον εφιάλτη της επιστράτευσης και έλαβαν αύξηση του ημερομισθίου τους από 400 έως 600 πιάστρα την εβδομάδα. Για τον Παπαδόπουλο, όμως, αυτό ήταν ανεπαρκές, οι συνθήκες εργασίας ήταν άθλιες, με υψηλές θερμοκρασίες τη νύχτα και ανθυγιεινά δωμάτια στο ισόγειο με σπασμένα παράθυρα. Η γρίπη θέριζε σε όλα αυτά τα αρτοποιεία, οι ώρες εργασίας έφταναν σχεδόν τις 17 με μικρά διαλείμματα ύπνου και οι οικογένειες των αρτοποιών ήταν δυστυχισμένες. Ο Παπαδόπουλος ανέφερε ότι οι αρτοποιοί θα έκαναν συνέλευση στην αίθουσα του Ελληνικού Σχολείου Αρρένων στο Γαλατά, όπου θα εξέλεγαν την εκτελεστική επιτροπή του σωματείου τους και θα αποφάσιζαν αν θα κατέβαιναν ή όχι σε απεργία. Εν τω μεταξύ, οι ιδιοκτήτες των αρτοποιείων προσπάθησαν να διχάσουν τους εργάτες μέσω της "πατριωτικής προπαγάνδας" και να αποτρέψουν τους μουσουλμάνους εργάτες από το να ενταχθούν στο σωματείο. Επιπλέον, έκαναν έκκληση στον Έλληνα Ύπατο Αρμοστή να επηρεάσει τους Έλληνες εργάτες, η πλειοψηφία των οποίων καταγόταν από τη Χίο.18
Φαίνεται ότι το λοκ άουτ ήταν η προτιμώμενη μέθοδος των αφεντικών για την αντιμετώπιση της εργατικής αναταραχής. Ένα άλλο λοκ άουτ έγινε στα πέντε μεγάλα εμπορικά ραφτάδικα της Πόλης. Οι καταστηματάρχες είχαν σταματήσει να απασχολούν τεχνίτες που δούλευαν με το κομμάτι και απασχολούσαν δύο ή τρεις μαθητευόμενους ράφτες. Οι τεχνίτες ζήτησαν αύξηση 6-7 λίρες για ένα σακάκι αντί για 4-4,5 λίρες και 250 πιάστρα για ένα παντελόνι αντί για 100 πιάστρα. Αυτές οι τιμές ήταν για ράφτες πρώτης κατηγορίας. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, οι τιμές των ρούχων σε αυτά τα καταστήματα ήταν τόσο υψηλές που τα αφεντικά μπορούσαν εύκολα να ικανοποιήσουν αυτά τα αιτήματα. Η προσπάθεια των ιδιοκτητών των ραφείων να παρατείνουν το λοκ άουτ ήταν ανεπιτυχής και άλλα καταστήματα διαφορετικών κατηγοριών είχαν αποδεχτεί τα αιτήματα των τεχνιτών και, μετά τη λήξη του λοκ άουτ, είχαν αυξήσει τους μισθούς των μαθητευόμενων κατά είκοσι τοις εκατό. Ο Παπαδόπουλος ανεφερε ότι οι μαθητευόμενοι είχαν αρχίσει τότε να συνειδητοποιούν ποια ήταν τα πραγματικά συμφέροντά τους. Εκμεταλλεύονταν σε μεγάλο βαθμό, εργάζονταν 11ωρα και λάμβαναν 120 πιάστρα την ημέρα. Αριθμούσαν περίπου 400 και ορισμένοι από αυτούς (195) ήταν μέλη του Συλλόγου Τεχνιτών, αλλά ο Παπαδόπουλος είχε παρατηρήσει μια αυξανόμενη τάση για την ίδρυση ενός άλλου συλλόγου μόνο για τους μαθητευόμενους. 19
Η αλληλογραφία του Παπαδόπουλου στις αρχές του καλοκαιριού του 1919
Όπως το απεργιακό κίνημα που άφησε το στίγμα του ήταν αυτό των τραπεζοϋπαλλήλων, που αγκάλιασε οκτώ τράπεζες και τα υποκαταστήματά τους στην Κωνσταντινούπολη, εξαιρουμένων εκείνων που βρίσκονταν υπό γερμανική και αυστριακή ιδιοκτησία περίπου εξακόσιοι υπάλληλοι, από τη διοίκησή τους μέχρι τους συλλόγους τους.
Τα αιτήματα ήταν η αύξηση των μισθών έως και 60%, η μείωση των ωρών εργασίας και η αναγνώριση της Ομοσπονδίας. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, η κοινή γνώμη συμπάθησε τους τραπεζοϋπαλλήλους. 20
Η απεργία ξεκίνησε στις 19 Ιουνίου 1919. Για τον Παπαδόπουλο η πιθανότητα της ύπαρξης κάποιων "αντιδραστικών στοιχείων" ήταν μεγάλη. Βασικά, αυτό που οδήγησε στην απεργία και το οποίο απορρίφθηκε από τις διοικήσεις των τραπεζών, ήταν το ζήτημα της αναγνώρισης της Ομοσπονδίας. Ενώ η κοινή γνώμη υποστήριζε τους απεργούς, ο Γάλλος Ύπατος Αρμοστής έλαβε τα απαραίτητα μέτρα για να εξασφαλίσει την "ελευθερία της εργασίας”.
Τέσσερα μέλη της απεργιακής επιτροπής, μεταξύ των οποίων και ο πρόεδρός της Δ. Κανακάρης, συνελήφθησαν από τη γαλλική αστυνομία με την κατηγορία ότι ήταν "μπολσεβίκοι". Ο Παπαδόπουλος έγραψε ότι αμέσως εξελέγη δεύτερη απεργιακή επιτροπή, ότι οι συλλήψεις τόνωσαν το ηθικό των απεργών, δημιούργησαν πράξεις αλληλεγγύης μεταξύ εργατών και εργατικών οργανώσεων και ότι το προσωπικό της καπνοβιομηχανίας Ρεζί κήρυξε μονοήμερη απεργία σε ένδειξη αλληλεγγύης. 21
Στα μέσα Ιουλίου, ο Παπαδόπουλος ανέφερε ότι η απεργία των τραπεζοϋπαλλήλων όδευε προς συμβιβαστική διευθέτηση. Παραδέχτηκε ότι δεν ήταν δυνατή μεγαλύτερη επιτυχία, δεδομένου ότι η Ομοσπονδία είχε συσταθεί μόλις λίγους μήνες νωρίτερα.
Η καθυστερημένη ανάπτυξη των ιδεών της αλληλεγγύης και της συνδικαλιστικής δράσης, η έλλειψη ιδεολογικής αποφασιστικότητας στον αγώνα ενάντια στο ισχυρό αγγλογαλλικό κεφάλαιο, είχαν οδηγήσει στη φυγή των "συχνά σκεπτικιστών υπαλλήλων της Οθωμανικής Αυτοκρατορικής Τράπεζας". Από την άλλη πλευρά, σε αντίθεση με τον προηγούμενο ισχυρισμό του, ο Παπαδόπουλος παραδέχτηκε ότι η σύλληψη του προέδρου της Ομοσπονδίας είχε μειώσει το ηθικό των απεργών. Η ικανοποίηση των οικονομικών αιτημάτων των περίπου διακοσίων απεργών της Οθωμανικής Τράπεζας φάνηκε να δημιουργεί προηγούμενο και ακολούθησε η αναζήτηση συμβιβασμών. Έτσι, η Ιταλική Εμπορική Τράπεζα, η Τράπεζα της Σαλονίκης, η Οθωμανική Τράπεζα της Φήμης και η Ρωσική Τράπεζα κατέληξαν σε μια συμβιβαστική φόρμουλα σύμφωνα με την οποία οι μισθοί αυξάνονταν. Βέβαια, η διοίκηση δεν αναγνώριζε την Ομοσπονδία, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε τους εργαζόμενους να γίνουν μέλη της Ομοσπονδίας. Ο Παπαδόπουλος συμφώνησε επίσης σε μια εργασιακή συμφωνία στην οποία οι γυναίκες θα ειχαν ισότιμη μεταχείριση.
Τόνισε ιδιαίτερα ότι οι εργαζόμενοι επέδειξαν απόλυτη πειθαρχία κατά τη διάρκεια της απεργίας, συχνά συμμετείχαν στις συζητήσεις στην αίθουσα της Ομοσπονδίας και ήταν απίστευτα υποστηρικτικοί και επαναστατικοί κατά τη διάρκεια της απεργίας. Στις υπόλοιπες τρεις τράπεζες (Crédit Lyonnais, Τράπεζα Αθηνών και Banco di Roma) η απεργία συνεχίστηκε, με τη συμμετοχή 208 εργαζομένων. Παρά τα αντιφατικά αποτελέσματα της απεργίας, ο Παπαδόπουλος ήταν αισιόδοξος. Τα λάθη της Ομοσπονδίας, οι δυσμενείς συνθήκες για την απεργία, όλα ήταν διδακτικά. Ήταν βέβαιος ότι στο μέλλον οι στενές σχέσεις με τα εργατικά συνδικάτα και η εκπαίδευση των εργαζομένων θα έφερναν καλύτερα αποτελέσματα. 22
Φαίνεται ότι η απεργία των τραπεζοϋπαλλήλων είχε δημιουργήσει ένα απεργιακό κύμα, το κύριο αίτημα του οποίου ήταν η αύξηση των μισθών. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, το κόστος ζωής ως αποτέλεσμα της κερδοσκοπίας και της αβέβαιης πολιτικής κατάστασης, είχε καταστήσει δύσκολη την καθημερινή ζωή της εργατικής τάξης. Από την άλλη πλευρά, "οι απεργίες διαδέχονταν η μία την άλλη, διεξάγονταν ειρηνικά και, επειδή ο αριθμός των απεργών ήταν περιορισμένος, δεν αναφέρονταν σε αυτές στις εφημερίδες, οπότε δεν γίνονταν αντιληπτές μέσα στο θόρυβο της μεγαλούπολης".23 Μία από αυτές τις επιτυχημένες απεργίες ήταν αυτή των εργατών του μηχανουργείου του Tünel, οι οποίοι διεκδικούσαν αύξηση των μισθών τους κατά 50%. Ενόσω συνεχιζόταν η απεργία των ξυλουργών και των σιδηρουργών, οι εργάτες του εργοστασίου τραμ απεργούσαν επίσης. Μετά από δύο αποτυχημένες προσπάθειες διαπραγμάτευσης, περίπου διακόσιοι εργάτες όλων των εθνικοτήτων κατέβηκαν σε απεργία, διεκδικώντας αύξηση 50%. Οι δημοτικοί υπάλληλοι, εργάτες οδοποιίας και καθαριστές υπονόμων, είχαν καταλήξει σε συμφωνία με τη διοίκηση, πεισμένοι από τις διαβεβαιώσεις ότι τα δημοτικά ταμεία ήταν άδεια. 24
Είναι κατανοητό ότι η απεργία ήταν στην ημερήσια διάταξη για τους φαρμακοποιούς. Ο αριθμός των φαρμακοποιών και των παρεμφερών εργαζόμενων στην Κωνσταντινούπολη υπολογιζόταν σε 500, ενώ ο συνολικός αριθμός των φαρμακείων ήταν 380. Οκτώ από αυτά είχαν περισσότερους από τέσσερις υπαλλήλους και είκοσι από αυτά περισσότερους από δύο. Υπήρχαν πολλοί άνεργοι φαρμακοποιοί. Από τα 160 μέλη του σωματείου, τα 30 ήταν άνεργοι. Το ίδιο ποσοστό υπήρχε και μεταξύ εκείνων που δεν ήταν ακόμη συνδικαλισμένοι. Οι μισθοί τους ήταν πολύ χαμηλοί. Σε μικρά φαρμακεία στα προάστια και στις γειτονιές, οι μαθητευόμενοι έπαιρναν 10 έως 12 λίρες το μήνα. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, οι ιδιοκτήτες αυτών των φαρμακείων δεν ήταν πιο ευτυχισμένοι. Ο ανταγωνισμός που βασιζόταν στην κακή ποιότητα των φαρμάκων λόγω της έλλειψης εποπτείας ήταν καταστροφικός για όλους. Όταν προκηρύχθηκε η απεργία, το κύριο αίτημα ήταν οκτάωρη εργασία, καθώς η εργάσιμη ημέρα ήταν 13 ώρες, και για όσους διανυκτέρευαν στα φαρμακεία, ο χρόνος αυτός ήταν αόριστος. 25
Το 1919, μια από τις σημαντικές απεργίες στην πόλη ήταν η απεργία στο ναυπηγείο Kasımpaşa. Ο Παπαδόπουλος περιγράφει τις εξελίξεις αυτής της απεργίας με όρους που αναπαράγουν τον οριενταλιστικό λόγο που χρησιμοποιούσε σε κάποια άλλα γραπτά του για να περιγράψει την παλιά μουσουλμανική Κωνσταντινούπολη: "Για να γνωρίσεις το τουρκικό προλεταριάτο, πρέπει να επισκεφθείς τον Kasım Pasha. Σε αυτό το μεγάλο μουσουλμανικό προάστιο της πόλης, γεμάτο τζαμιά και τεκέδες, οπωρώνες και κήπους, υπάρχει ο Ναυτικός Σταθμός Τερσάνε. Ένας λαβύρινθος από δεξαμενές, εργαστήρια, αποθήκες και στρατώνες. Καλύπτει ολόκληρη την έκταση του αρχαίου κόλπου του Μανδρακίου και χρησιμεύει ως στρατιωτικό λιμάνι. Σήμερα, όσοι περνούν από το Χρυσό Κέρας με θέα το ποτάμι μπορούν να δουν τη θάλασσα”.
Απήργησαν περισσότεροι από 1.500 εργάτες από δεκαέξι κλάδους της βιομηχανίας, σιδηρουργοί, χυτευτές, ξυλουργοί, ηλεκτρολόγοι, τορπιλοποιοί, τηλεγραφητές κ.ά. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, επρόκειτο για μια από τις μεγαλύτερες απεργίες που είχαν γίνει ποτέ στην Κωνσταντινούπολη. Οι εργαζόμενοι αυτοί δεν ήταν οργανωμένοι σε συνδικάτο, διότι ο ισχύων νόμος απαγόρευε την οργάνωση συνδικάτων σε τομείς δημόσιων υπηρεσιών, όπως ο ηλεκτρισμός, το τραμ, οι σιδηρόδρομοι και το φυσικό αέριο. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα Τουρκίας (TSP) ήταν πολύ ενεργό στην απεργία. Πριν από την απεργία, οι εργαζόμενοι είχαν απευθυνθεί μάταια στο Υπουργείο Ναυτιλίας. Οι εργαζόμενοι βρίσκονταν σε απελπιστική κατάσταση επειδή οι μισθοί τους είχαν καθυστερήσει πολύ. Ζήτησαν να πληρωθούν προσωρινά από τα συνταξιοδοτικά ταμεία. Ωστόσο, αν και το ταμείο είχε εισπράξει 20.000 λίρες από το εργοστάσιο τα τελευταία τρία χρόνια, είχε στη διάθεσή του μόνο 200 λίρες λόγω κατάφωρων καταχρήσεων.
Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, τα αιτήματα των εργαζομένων ήταν τα εξής:
"1. Μηνιαία καταβολή των ημερομισθίων σε όλα τα εργαστήρια του ναυπηγείου.
2. Κατάργηση της παρακράτησης φόρου 10% στους μισθούς των εργαζομένων. Οι συντάξεις να καταβάλλονται εν μέρει από το κράτος και εν μέρει από το ναυτικό, που είναι ο εργοδότης.
3. Καμία παρακράτηση από τους μισθούς κατά τις δημόσιες και άλλες αργίες.
4. Καταβολή πρόσθετου ημερομισθίου στους εργαζόμενους κατά τις αργίες και τις Παρασκευές.
5. 8ωρη εργάσιμη ημέρα και
6. Έλεγχος του συνταξιοδοτικού ταμείου από επιτροπή με δύο μέλη που εκπροσωπούν τους εργαζόμενους“. 27
Το Υπουργείο κατέφυγε στα συνήθη μέσα των απειλών, των υποσχέσεων και των προσπαθειών να διχάσει τους απεργούς, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο Παπαδόπουλος κλείνει την περιγραφή της απεργίας με τις ίδιες… ανατολίτικες εικόνες: "Οι απεργοί είναι διασκορπισμένοι στα ιδιότυπα τουρκικά καφενεία, με τα μάτια τους καρφωμένα στους απεσταλμένους του Σοσιαλιστικού Κόμματος, που ακούν τις νέες διαλέξεις, οι δάσκαλοι είναι εξαιρετικά σιωπηλοί, κάθονται σε ντιβάνια και καπνίζουν τον ναργιλέ τους χωρίς καμία έκφραση στο πρόσωπό τους, και μπροστά στον μοναδικό καθρέφτη ένας σαρκώδης δερβίσης με ρόμπα από τρίχες καμήλας ξυρίζει το κεφάλι του...". 28
Ο Παπαδόπουλος ενημέρωνε επίσης τους αναγνώστες του για το αναζωογονημένο σοσιαλιστικό κίνημα στην πόλη. 29 Στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας είχε παρατηρηθεί έντονη σοσιαλιστική δραστηριότητα στο πρόσφατο παρελθόν, αλλά οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ακολουθούμενοι από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η αυταρχική μονοκομματική διακυβέρνηση της Επιτροπής της Ένωσης και της Προόδου κατέστησαν αδύνατη τη σοσιαλιστική πολιτική δραστηριότητα. Ωστόσο, η σοσιαλιστική πολιτική, μαζί με τις συνδικαλιστικές δραστηριότητες, άρχισε να ξεφυτρώνει και πάλι στις αρχές της περιόδου της Ανακωχής.
Από τις πρώτες κιόλας επιστολές του Παπαδόπουλου υπάρχουν αναφορές στον Χουσεΐν Χιλμί. Ο Παπαδόπουλος τον περιγράφει ως "διαβόητο" και του υπενθυμίζει ότι είχε βρεθεί στη Σινώπη κατά τη διάρκεια του πολέμου και είχε δηλώσει ότι θα ίδρυε σοσιαλιστικό κόμμα μετά την επιστροφή του. 30 Τρεις μήνες αργότερα, ο Hilmi κατάφερε να λάβει άδεια για την έκδοση εφημερίδας με τον τίτλο “İdrak” - και όχι “İştirak”, όπως περίμενε, καθώς αυτό σήμαινε κομμουνισμός. Επιπλέον, η εφημερίδα δεν επιτρεπόταν να δηλώνει ότι ήταν όργανο του TSP. Σύμφωνα με τον Hilmi, ο λόγος γι’ αυτό ήταν ότι οι Βρετανοί και οι Γάλλοι είχαν τον τελευταίο λόγο για την άδεια έκδοσης μιας εφημερίδας. Μετά την έκδοση της εφημερίδας, ο Hilmi σχεδίαζε να ταξιδέψει σε όλη την Ανατολία για να συγκεντρώσει συνδρομητές. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, το κόμμα αυτό ήταν μια μικρή οργάνωση που βασιζόταν στις προσωπικές προσπάθειες του Hilmi. Αποτελούνταν από φοιτητές και νέους ανθρώπους.
Ο Παπαδόπουλος ήλπιζε ότι η ομάδα θα μπορούσε να κάνει κάτι και για τον φεμινισμό. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτό που θα μπορούσε να δώσει ελπίδα στο σοσιαλιστικό έργο της ομάδας ήταν η παρουσία του Μουσταφά Φαζίλ, "ενός καλού και ενθουσιώδους νέου" που είχε σπουδάσει στην Ελβετία.
Τα κεντρικά γραφεία του κόμματος βρίσκονταν σε έναν δρόμο έξω από την οδό Babiali, με παραρτήματα στον Γαλατά και στο Kadıköy. Στο Γαλατά προσπαθούσαν να οργανώσουν τους καπετάνιους των πλοίων στο Βόσπορο και τα νησιά σε μια ένωση, ενώ στο Kadıköy προσπαθούσαν να οργανώσουν τους νέους, ιδίως τους φοιτητές της ιατρικής σχολής του Χαϊντάρ Πασά. 31
Εθνικισμός και εργατικό κίνημα
Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από την Αντάντ και οι συζητήσεις για το μέλλον της πόλης, βρήκαν αναπόφευκτα ανταπόκριση στην πολυεθνική/πολυθρησκευτική εργατική τάξη της πρωτεύουσας. Ο Παπαδόπουλος τόνισε ότι η αστική τάξη ποτέ δεν είχε ασχοληθεί σοβαρά με την αδελφοποίηση των εθνών, κάτι που είχε τεθεί στην ημερήσια διάταξη με το τέλος του πολέμου. Ενώ τα εργατικά συνδικάτα πέτυχαν αυθόρμητα, χωρίς καμιά ιδιαίτερη προσπάθεια, να ενώσουν εργάτες διαφορετικών εθνικοτήτων, η αστική τάξη αρκέστηκε στη σύσταση αποτυχημένων επιτροπών. 32
Ο Παπαδόπουλος επέκρινε τις πρωτοβουλίες του Έλληνα Ύπατου Αρμοστή απέναντι στο εργατικό κίνημα της Πόλης. Σύμφωνα με τον ίδιο, η Ύπατη Αρμοστεία ενδιαφερόταν για το ελληνικό εργατικό κίνημα προκειμένου να προστατεύσει την ελληνική βιομηχανία στην Πόλη. Η μεγαλύτερη κριτική του ήταν η ιδέα της ίδρυσης συνδικάτων σε εθνική βάση, γελοιοποιώντας μάλιστα κάποιες από τις βενιζελικές ιδέες για την ίδρυση συνδικάτων. Ο Παπαδόπουλος έλεγε ότι οι εθνικιστικές τάσεις μεταξύ των Ελλήνων εργατών θα ενίσχυαν αναπόφευκτα παρόμοιες τάσεις μεταξύ των εργατών άλλων εθνικοτήτων που αποτελούσαν την πλειοψηφία, γεγονός που θα ωφελούσε μόνο τους ξένους με τεράστια κεφάλαια και εμπειρία στην ικανοποίηση των εργατικών απαιτήσεων και θα κατέστρεφε τους Έλληνες βιομηχάνους. Τι θα συνέβαινε, για παράδειγμα, αν η μία ή η άλλη Επιτροπή άρχιζαν να υπερασπίζονται Τούρκους ή Εβραίους εργάτες στην Πόλη; Αναρωτήθηκε αν θα μπορούσε να αποτραπεί η μετανάστευση Ελλήνων εργατών από την Κωνσταντινούπολη σε περίπτωση οικονομικής κρίσης. Αντίθετα, υποστήριξε ότι με την υποστήριξη της Διεθνούς, θα μπορούσε να αποτραπεί η άφιξη μεγάλου αριθμού ξένων εργατών που είχαν τη δυνατότητα να αλλάξουν το εθνικό χρώμα της πόλης. Αν η Ελληνική Επιτροπή ήθελε να βοηθήσει τους Έλληνες βιομηχάνους, θα έπρεπε να τους εμφυσήσει την ιδέα των συνεταιρισμών, αφού τα ευρωπαϊκά τραστ θα τους σάρωναν σύντομα. 33
Το πιο σημαντικό, σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, ήταν ότι το εργατικό κίνημα της Κωνσταντινούπολης είχε ένα φυσικό, αυθόρμητο ελληνικό χρώμα. Οι ηγέτες του κινήματος ήταν Έλληνες, τα αρχεία τους ήταν γραμμένα στα ελληνικά και συχνά οι Εβραίοι ή Τούρκοι εργάτες μιλούσαν επίσης ελληνικά. Σύμφωνα με τον ίδιο: "Το κίνημα του Παπαδόπουλου ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και ισχυρότερα κοινωνικά στρώματα του κόσμου:
"Η εθνικότητα κάθε σοσιαλιστή ή συνδικαλιστή εργάτη είναι ένα είδος κουλτούρας που δεν μένει στο σπίτι σαν σακάκι και κάθε υπενθύμιση της εθνικότητας είναι περιττή. Η διαφορά έγκειται στο ζήτημα του "πατριωτισμού". Για τους Έλληνες σοσιαλιστές πατριωτισμός είναι η ευημερία του ελληνικού εργαζόμενου λαού, για τους άλλους πατριωτισμός είναι η ευημερία μιας μειοψηφίας του έθνους“. 34
Ο Παπαδόπουλος ανέφερε επίσης διάφορες προσπάθειες των μελών της Επιτροπής Ένωσης και Προόδου (ITC) να αποκτήσουν επιρροή στις εργατικές τάξεις της πόλης. Σύμφωνα με τον ίδιο, η ITC έπρεπε να καταφύγει σε νέες μεθόδους προκειμένου να κερδίσει έδαφος ανάμεσα στα μουσουλμανικά λαϊκά στρώματα που εξαπατούσε και τρομοκρατούσε για χρόνια. Τα μεγάλα κεφάλια του αιματοβαμμένου καθεστώτος, τα οποία δεν συνελήφθησαν επειδή δεν ήταν επαρκώς εκτεθειμένα, ανακοίνωσαν ότι είχαν ιδρύσει μια "δημοκρατική" ή ”σοσιαλδημοκρατική" οργάνωση με στόχο τη βελτίωση της θέσης των τουρκικών εργατικών τάξεων. 35 Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, παρόμοιες προσπάθειες είχαν γίνει και στο παρελθόν, εμπνευσμένες από τον Μεχμέτ Τσαβίτ Μπέη. Ο ίδιος υπενθύμισε ότι οι λιμενεργάτες είχαν υπηρετήσει εξαιρετικά καλά το κίνημα του ανθελληνικού μποϊκοτάζ και τις διαδηλώσεις υπέρ του πολέμου. 36 Αυτό το νεοσύστατο "σοσιαλδημοκρατικό" κόμμα είχε υποκινήσει το τραμ και ιδιαίτερα τους οδηγούς και τους αγωγιάτες των εργοστασίων σε απεργία.
Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, η ήττα τους ήταν εξαρχής βέβαιη. Η γραμμή Aksaray επανέλαβε αμέσως τις εργασίες της, ενώ οι εργάτες των άλλων γραμμών διαβεβαιώθηκαν ότι οι μισθοί τους θα αυξάνονταν από τα 54 στα 70 πιάστρα. Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, ο Hüseyin Hilmi δεν είχε κανένα μερίδιο σε αυτή την ήττα. Αντιθέτως, ήταν μέρος της. Ήθελε να εκθέσει τη "λεγόμενη υποστήριξη της εργατικής τάξης".
Ο Στέφανος Παπαδόπουλος στα γραπτά του τονίζει συνεχώς τη θέση της γυναίκας στο εργατικό κίνημα. Αναφέρεται συχνά στην ανάπτυξη του φεμινισμού και σε κάθε ευκαιρία υπογραμμίζει το ρόλο των εργατριών στην εργατική οργάνωση και δράση. Ασχολείται ιδιαίτερα με την αλλαγή της θέσης των μουσουλμάνων γυναικών. Για την ίδια, μια σημαντική συνέπεια του πολέμου και της καταστροφικής οικονομικής κατάστασης ήταν ο αντίκτυπός της στην οικογένεια και τις γυναίκες: "Η νέα εποχή της ελευθερίας των μουσουλμάνων γυναικών, που άρχισε πριν από έντεκα χρόνια, προχωρεί. Η πολεμική περίοδος αναπλήρωσε και αυτό που έλειπε από την ήπια ανάπτυξη. Εν πάση περιπτώσει, το πρόσωπο της Τουρκάλας γυναίκας δεν αποτελεί πλέον μυστήριο και οι ποιητικές περιγραφές της αποτελούν υλικό θρύλου. Οι βόλτες με βάρκες, οι συναντήσεις στο νεκροταφείο Üsküdar, οι προσευχές στους τάφους των σουλτάνων και οι γειτονιές όπου κάποτε μόνο τα δυνατά γέλια ακούγονταν πίσω από τα κλουβιά ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Η κατάργηση των χαρεμιών έγινε καθαρά για οικονομικούς και αργότερα για κοινωνικούς λόγους. Η αστική τάξη αναβάθμισε τη θέση της μουσουλμάνας γυναίκας και της έδωσε την ώθηση να ζήσει μια πιο αξιοπρεπή ζωή, όπως ακριβώς το εργοστάσιο απελευθέρωσε την κοινή τάξη και την αγρότισσα και την έριξε στο εργατικό κίνημα“. 37
Μέχρι το τέλος του 1919, η κατάσταση της εργατικής τάξης στην οθωμανική πρωτεύουσα δεν είχε αλλάξει. Ο Παπαδόπουλος περιέγραφε την κατάστασή τους ως "τραγική". Οι ελπίδες ότι η κατάστασή τους θα βελτιωνόταν μετά την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης είχαν εξανεμιστεί.
Η υπερτίμηση των ειδών πρώτης ανάγκης ήταν έργο των ξένων καπιταλιστών για οικονομική κυριαρχία. Ο υψηλός πληθωρισμός έφερνε τις εργατικές μάζες σε δύσκολη θέση και οι εργατικές οργανώσεις προσπαθούσαν να αυξήσουν τα ημερομίσθια για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση. 38 Σύμφωνα με τον Παπαδόπουλο, η καθυστέρηση στην υπογραφή της τελικής συνθήκης ειρήνης με την Τουρκία είχε καταστροφικές συνέπειες για τον πληθυσμό. Τα λαϊκά στρώματα της Τουρκίας, εντελώς εξαντλημένα από τα χρόνια του πολέμου, είχαν υποδεχτεί με ανακούφιση την Ανακωχή, αλλά ένα χρόνο αργότερα δεν είχε επιτευχθεί τίποτα. Συνειδητοποίησαν με τρόμο ότι θα έπρεπε να περιμένουν μέχρι οι Μεγάλες Δυνάμεις παγιώσουν όλα εκείνα τα προνόμια που απέκτησαν από τη νίκη τους σε αυτόν τον "απελευθερωτικό πόλεμο". Για ορισμένους, ωστόσο, αυτή η αβέβαιη κατάσταση αποτελούσε πηγή τεράστιου κέρδους. Η οδυνηρή αβεβαιότητα στην οποία βρισκόταν η χώρα ήταν μια εξαιρετική ευκαιρία να αποκτήσουν προνόμια και οικονομικά πλεονεκτήματα, τα οποία εκδηλώνονταν στην αποικιακή πολιτική των καπιταλιστικών κρατών. Καθώς ο πολιτικός και οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων εντεινόταν, νέες εταιρείες ιδρύονταν για να εκμεταλλευτούν τον ατελείωτο πλούτο και το εργατικό δυναμικό της χώρας. 39
Από την άλλη πλευρά, υπήρχε το αυξανόμενο εθνικιστικό κίνημα στην Ανατολία γενικότερα. Οι επιπτώσεις του "αδήλωτου" ελληνοτουρκικού πολέμου στην Πόλη γίνονταν όλο και πιο εμφανείς. Υπό αυτές τις συνθήκες, τα γραπτά του Παπαδόπουλου έγιναν αρκετά σπάνια στις αρχές του 1920 και στη συνέχεια σταμάτησαν. Αναμφίβολα, ο σημαντικότερος λόγος γι' αυτό ήταν το γεγονός ότι ο “Ριζοσπάστης” περιήλθε στον έλεγχο του ΣΕΚΕ, το οποίο έμελλε να γίνει το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ), και κατά συνέπεια υιοθέτησε μια άλλη πολιτική προσέγγιση. Αυτή η εξέλιξη πρέπει να καθόρισε τη στάση του Στέφανου Παπαδόπουλου, ο οποίος, αν και συμπαθούσε ανοιχτά την Επανάσταση στη Ρωσία, δεν μπορούσε να θεωρηθεί "μπολσεβίκος".
Σημειώσεις
1. Mütareke ve işgal İstanbul’u işçi hareketi için bkz. Kadir Yıldırım, Osmanlı’da İşçiler (1870-1922) Çalışma Hayatı, Örgütler, Grevler, İstanbul: İletişim Yayınları 2013, s. 287-293.
2. Papadopulos’un gazetecilik kariyeri için otobiyografik nitelikteki kısa yazılardan oluşan şu esere bakılabilir: Stefanos Papadopulos, Αναμνήσεις από την Πόλη [Şehirden Hatıralar] Atina: 1978.
3. Bulgaristan Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nin iki kanadından birisi
4. TSM için bkz. Stefo Benlisoy, İstanbul’un Irgatları II. Meşrutiyette Sosyalist bir İşçi Örgütü, İstanbul: İstos Yayın 2018.
5. I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde şehirdeki işçi hareketinde etkin olan İstanbul Sendikalar Birliği (Dersaadet Amele Cemiyetleri İttihadı) için bkz. Stefo Benlisoy, “Sosyal Demokrasiden Devrimci Sendikalizme: Meşrutiyet İstanbul’unda bir İşçi Örgütünün Evrimi”, Osmanlı’da Marksizm ve Sosyalizm-Yeni Kuşak Çalışmalar, der. Y. Doğan Çetinkaya, İstanbul: İletişim Yayınları 2022, 123-180.
6. “Η Εργατική Κίνησις [İşçi Hareketi]”, 12.02.1919, s. 1.
7. Στο ίδιο.
8. “Εργατική Κίνησις Εργάται Διδασκάλοι [İşçi Hareketi
İşçi Öğretmenler]”, 18.06.1919, N. 686, s. 1.
9. “Η Εργατική Κίνησις [İşçi Hareketi]”, 12.02.1919, s. 1.
10. “Η Πύλη και οι Εργάται [Babıali ve İşçiler]”, 20.10.1919, N. 806, s. 2.
11. “Η Εργατική Κίνησις [İşçi Hareketi]”, 12.05.1919, N. 649, s. 1.
12. “Η Εργατική Κίνησις [İşçi Hareketi]”, 12.02.1919, s. 1.
13. “Η Απεργία των Τυπογράφων [Matbaacıların Grevi]”, 27.03.1919, N. 605, s. 1.
14. “Η Απεργία της Ρεζής [Reji Grevi]”, 16.02.1919, N. 567, s. 1.
15. Cibali tütün işç lerinin I. Dünya Savaşı öncesi örgütlenme ve grev girişimleri için bkz. Can Nacar, Osmanlı İmparatorluğu’nda Emek ve İktidar Tütün İşçileri, İşyeri Yöneticileri ve Devlet 1872-1912, çev: Ali Karatay, İstanbul: Koç Üniversitesi Yay., 2022, s. 133-62.
16. “Η Απεργία της Ρεζής [Reji Grevi]”, 16.02.1919, N. 567, s. 1.
17. Στο ίδιο.
18. “Η Αρμοστεία και αι Εργατικαί Οργανώσεις [Yüksek Komiserlik ve İşçi Örgütleri]”, 10.03.1919, N. 588, s. 2.
19. “Οι Ραπτεργάται Απεργία και εκεί [Terzi işçiler orada da
grev]”, 12.06.1919, N. 680, s. 1.
20. “Εργατική Κίνησις Εργάται Διδασκάλοι [İşçi Hareketi İşçi Öğretmenler]”, 18.06.1919, N. 686, s. 1; 21.06.1919, N. 689, s. 4.
21. “Εργατικά [İşçi Hareketi]”, 25.06.1919, N. 693, s.2.
22. “Οι Τραπεζιτικοί Κων(πόλεος Πρός την Λήξιν της Απεργίας [Konstantinopolis Bankacıları Grevin Sonuna Doğru]”, 16.07.1919, N. 711, s. 1.
23. “Είς την Κωνσταντινούπολιν [Konstantinopolis’te]”, 12.07.1919, N. 707, s. 1.
24. Στο ίδιο.
25. Στο ίδιο.
26. “Η Απεργία του Ναύσταθμου [Tersane Grevi]”, 16.10.1919, N. 802, s. 2. 27 Agm.
28. Agm.
29. Mütarekenin başında İstanbul’daki sosyalist hareket için bkz. Erol Ülker, Mütareke’nin İlk Yıllarında İstanbul’da Direniş ve Sol, İstanbul, Sosyal Tarih Yayınları, 2020.
30. “Αίρεται η Αυλαία” - Μια αποκαλυπτική επιστολή προς τον “Ριζοσπάστην”, 12.01.1919, N. 533, s. 1.
31. “Η Σοσιαλιστική Κίνησις [Sosyalist Hareket]”, 05.05.1919, N. 642, s. 2.
32. “Η Συμφιλίωσις των Εθνοτήτων [Ulusların Kardeşleşmesi]”, 29.04.1919, N. 636, s. 1.
33. “Η Αρμοστεία και αι Εργατικαί Οργανώσεις [Yüksek Komiserlik ve İşçi Örgütleri]”, 10.03.1919, N. 588, s. 2.
34. Στο ίδιο.
35. “Η Σοσιαλιστική Κίνησις [Sosyalist Hareket]””, 5.05.1919, N. 642, s. 2. Burada Papadopulos’un kastettiği Hasan Rıza öncülüğünde 1919’da kurulan Sosyal Demokrat Fırkası’dır (SDF). Bir başka makalesindeyse SDF’yi SPD’nin önde gelen figürlerinden Philipp Scheidemann’ı (1865-1939) kastederek “iflas etmiş Scheidemanizmin bir parodisi olarak tasvir etmekteydi. “Η Πολιτική Ζύμωσις [Siyasi Mayalanma]”, 02.05.1919, N. 639, s. 1.
36. Bkz. Y. Doğan Çetinkaya, Osmanlı’yı Müslümanlaştırmak Kitle Siyaseti, Toplu sal Sınıflar, Boykotlar ve Milli İktisat (1909-1914) İstanbul: İletişim Yayınları, 2. baskı, Ocak 2024.
37. “Η Χειραφέτησις των Χανούμισων [Hanımların Özgürleşmesi]”, 28.07.1919, s. 2.
38. “Η Εργατική Κίνησις [İşçi Hareketi]”, 24.12.1919, N. 871, s. 1.
39. “Αγών Κεφαλαίων [Sermayelerin Mücadelesi]”, 29.12.1919, N. 875, p. 2.
*Ο Stefo Benlisoy είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας του Τεχνικού Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης (ITU). Το κείμενο αυτό αναρτήθηκε στον ιστότοπο Academia. Μεταφράστηκε από τα τουρκικά μέσω της πλατφόρμας Deepl και έγινε εκτεταμένη επεξεργασία. Απόδοση: Ούτε Θεός Ούτε Αφέντης.
#Στις φωτογραφίες εργασιακοί χώροι της εποχής που αναφέρεται το κείμενο στην Κωνσταντινούπολη.
