ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ Β’ ΕΚΔΟΣΗ
Το αντικείμενο αυτής της μελέτης είναι η Ουγγρική Επανάσταση του Οκτώβρη 1956, η πρώτη μετά τον δεύτερο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο, προλεταριακή επανάσταση. Τα εξαιρετικά πολύτιμα για τις εργαζόμενες μάζες διδάγματα απ’ αυτήν εκτιθενται και αξιολογούνται σ’ αυτήν την μελέτη από τον αναμφισβήτητα πιο αρμόδιο γιαυτό. Ο Καστοριάδης είναι αυτός που από το ‘46, από δέκα χρόνια δηλαδή πριν το ‘56 είχε αποκαλύψει το μύθο του «Εργατικού» Κράτους, την ταξική φύση αυτής της εκμεταλλευτικής κοινωνίας και την ασυμφιλίωτη αντίθεση ανάμεσα στις εργαζόμενες μάζες και τη σταλινική γραφειοκρατία, αντίθεση που με τη δύναμη φυσικού νόμου οδηγεί σε μια πάλη μέχρι θανάτου μεταξύ τους. Οι ούγγροι εργάτες με το όπλο στο χέρι επαληθέψανε αυτήν την κριτική.
«Αποδείξανε με τις πράξεις τους ότι η διαφορά μεταξύ των εργατών και του «εργατικού κράτους», είναι η διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου. Και ότι θα προτιμούσαν να πεθάνουν πολεμώντας το «εργατικό κράτος», παρά να ζούνε ως εργάτες κάτω από το «εργατικό κράτος»...». Η ουγγρική επανάσταση δεν αποκάλυψε μόνο την απάτη του «εργατικού κράτους» με δεμένους και φιμωμένους τούς εργάτες, αλλά απόδειξε για μια ακόμα φορά εκείνο που έχουν αποδείξει όλες οι πραγματικά λαϊκές επαναστάσεις: την ικανότητα των λαϊκών μαζών να πάρουν αυτές οι ίδιες στα χέρια τους την υπόθεσή τους και να αναλάβουν αυτές οι ίδιες, δίχως μια δήθεν φωτισμένη και δήθεν κάτοχο των ιστορικών νόμων ηγεσία, την διεύθυνση της κοινωνίας. «Στην Ουγγαρία το κίνημα των μαζών ήταν ισχυρό και τόσο ριζοσπαστικό που μέσα σε λίγες μέρες έκαμε κυριολεκτικά σκόνη και το κομμουνιστικό κόμμα και ολάκερο τον κρατικό μηχανισμό . Ούτε καν «δυαδική εξουσία». Ο,τι υπήρχε ως εξουσία ήταν στα χέρια της ένοπλης νεολαίας και των εργατικών συμβουλίων. Το «Πρόγραμμα» των έργατικών συμβουλίων ήταν απολύτως ασυμβίβαστο με την διατήρηση της γραφειοκρατικής δομής της κοινωνίας. Αξίωνε την αυτοδιαχείριση των επιχειρήσεων, να καταργηθούν οι νόρμες εργασίας, τη δραστική μείωση των ανισοτήτων στούς μισθούς, το πρόσταγμα στις γενικές απόψεις του σχεδιασμού, τον έλεγχο στη σύνθεση της κυβέρνησης και καινούργιο προσανατολισμό της εξωτερικής πολιτικής...
Η ελευθερία του λόγου και της οργάνωσης για όλους οποιεσδήποτε και αν είναι οι ιδιαίτερες πολιτικές γνώμες του καθενός θεωρήθηκε αμέσως αυτονόητη...
Ποια είναι η ιστορική και κοινωνιολογική σημασία αυτού του έκτακτου πολλαπλασιασμού κομμάτων, όργανώσεων κλπ. μέσα σε λίγες μέρες; Είναι ακριβώς αυτό: μία αυθεντική επανάσταση έγινε. Παρόμοιος πολλαπλασιασμός, ενώ ταυτόχρονα εκφράζονται με όλες τις παραλλαγές τους οι αντίστοιχες ιδέες είναι, πράγματι το διακριτικό σήμα της επανάστασης... όλοι οι τομείς, όλα τα στρώματα του έθνους αφήνουν την παθητικότητά τους και την κομφορμιστική υποταγή τους στην παλαιά τάξη. Όλοι προσπαθούν να πάρουν ενεργό μέρος στο γκρέμισμά της και στη διαμόρφωση μιας νέας τάξης. Η κοινωνία καταπιεσμένη ίσαμε τότες, ολάκερη αδράχνει τη δυνατότητα να εκφράζεται, ο καθένας σηκώνεται και βροντοφωνάζει τις ιδέες και τις διεκδικήσεις του... Η επανάσταση είναι η κατάσταση εκείνη, υπερθέρμανσης και τήξης της κοινωνίας, που συνοδεύει τη γενική κινητοποίηση όλων των κατηγοριών και όλων των στρωμάτων και την κατεδάφιση όλων των κατεστημένων φραγμών. Αυτό το χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι που κάνει κατανοητή την έκτακτη απελευθέρωση και τον έκτακτο πολλαπλασιασμό του δημιουργικού δυναμικού της κοινωνίας κατά τις επαναστατικές περιόδους, το σπάσιμο των επαναλαμβανομένων κύκλων της κοινωνικής ζωής και το ξαφνικό άνοιγμα της ιστορίας... Παρά τη μικρή της ζωη, η ουγγρική επανάσταση έθεσε κατ’ αρχήν τις οργανωτικές μορφές και τα κοινωνικά νοήματα που δηλώνουν μία κοινωνικοϊστορική θεσμική δημιουργία. Η πηγή αυτής της δημιουργίας ήταν η δραστηριότητα του ουγγρικού λαού: διανοουμένων, φοιτητών, εργατών... Κατά την αυτόνομη δραστηριότητά του και με τη βοήθειά της, ο λαός δημιούργησε νέες θετικές αλήθειες. Τις ονομάζω θετικές γιατί ενσαρκώνονται σε πράξεις και σε οργαντωτικές μορφές με προορισμό όχι μόνο ν’ αγωνιστούν εναντίον της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης της γραφειοκρατείας, αλλά επίσης και προ πάντός να υπηρετήσουν νέες μορφές οργάνωσης της κοινωνικής ζωής στη βάση νέων αρχών. Αυτές οι αρχές συνεπάγονται ριζική ρήξη με τις κατεστημένες κοινωνικές δομές (στην Ανατολή όσο και στη Δυση) και από τη στιγμή που διατυπώνεται ρητά κάνουν χωρίς νόημα τη «θεωρία και την κληρονομημένη πολιτική «φιλοσοφία». Αυτό με τη σειρά του, ανατρέπει την πατροπαράδοτη σχέση μεταξύ «θεωρίας και «πράξης» καθώς και μεταξύ «θεωρητικών» και απλών ανθρώπων. Στην ουγγρική επανάσταση - όπως και στα άλλα ιστορικά παραδείγματα - βρίσκουμε μια καινούργια αφετηρία, μια καινούργια πηγή, που μας αναγκάζει να στοχαστούμε εκ νέου πάνω στο πρόβλημα της πολιτικής - δηλαδή της συνολικής θέσμισης της κοινωνίας - στο σύγχρονο κόσμο και μας δίνει ταυτόχρονα μερικά από τα όργανα αυτού του στοχασμού».
Παράθεσα αρκετά αποσπάσματα από τη μελέτη αυτή του Καστοριάδη. Είναι από το μέρος εκείνο της μελέτης που θα πρέπει να συγκεντρώσει τη μεγαλύτερη προσοχή του αναγνώστη: τι είναι η Επανάσταση; Τι είναι το αυθόρμητο; Τι είναι αυτή η απότομη απροειδοποίητη τρομακτική έκρηξη που ανατινάζει στον αέρα αιωνόβιους θρόνους και υπεραιωνόβιους θεσμούς; Τι αλλαγές συντελούνται στη συνείδηση, στη σκέψη, στην ψυχή αυτών των μέχρι χθες αδιάφορων η φαινομενικά αδιάφορων μαζών; Που βρίσκονται κρυμμένες και πως εξηγούνται οι απίστευτες πνευματικές αρετές και οι ακόμα περισσότερο απίστευτες δημιουργικές ικανότητες που αποκαλύπτουν σ’ αυτές τις μεγάλες στιγμές; Σ’ όλα αυτά ο αναγνώστης θα βρει μια θετική απάντηση στη μελέτη αυτή του Καστοριάδη. Και είναι μια απάντηση που δίνει πεποίθηση, θάρρος και ελπίδες για το μέλλον του κινήματος των λαών, για τη χειραφέτησή τους.
Ο,τι έχει μία πραγματική αξία για τούς αγώνες των λαών για την απελευθέρωσή τους, αυτό το βρήκανε οι ίδιες οι επαναστατημένες μάζες. Ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο γράφει για την ανύψωση της εργατικής τάξης σε άρχουσα τάξη. Τιποτα όμως για την μορφή της εξουσίας. Πως οι εργαζόμενες μάζες μπορούν να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους και πως μπορούν να προφυλάξουν τον εαυτό τους από τον πάντα υπαρκτό κίνδυνο να τις ξαναδώσουν και να τις ξαναβάλουν στο ζυγό οι ίδιοι οι αντιπρόσωποι; Αυτό που δεν σκέφτηκε η δεν μπόρεσε να βρει ο Μαρξ, το βρήκαν οι επαναστατημένοι εργάτες στο Παρίσι τον Μαρτη του 1871.
Και ο Μαρξ έγραφε γιαυτό στο έργο του «Ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία»: «Το πρώτο διάταγμα της Κομμούνας ήταν η κατάργηση του μόνιμου στρατού και η αντικατάστασή του από το ένοπλο έθνος... Το συμβούλιο της κομμούνας απαρτίζοταν από δημοτικούς αντιπροσώπους εκλεγομένους με καθολική ψηφοφορία στα διάφορα διαμερίσματα του Παρισιού. Αυτοί ήταν υπεύθυνοι και ανακλητοί κάθε στιγμή... Από τα μέλη του συμβουλίου της κομμούνας ως τον τελευταίο εργάτη, όλοι στις δημόσιες υπηρεσίες πληρώνονταν με τον ίδιο μισθό σαν απλοί εργάτες. Όλα τα προνόμια και οι ιδιαίτερες επιχορηγήσεις που προσφέρονταν στις υψηλές θέσεις του κράτους εξαφανίστηκαν μαζί με τις θέσεις... Τιποτε δεν ήταν πιο ξένο στο πνεύμα της κομμούνας από το να ζητήσει να αντικαταστήσει την καθολική ψήφο με ένα καθεστώς ιεραρχικών διορισμών...» Και ο Έγκελς στον πρόλογό του σ’ αυτό το έργο του Μαρξ γράφει: «Η Κομμούνα ήταν υποχρεωμένη να αναγνωρίσει αμέσως, ότι η εργατική τάξη δεν μπορούσε να εξακολουθήσει τις κυβερνητικές λειτουργίες με τον παλιό κρατικό μηχανισμό. Ότι για να μην χάσει πάλι την νεοαποχτημένη κυριαρχία της, έπρεπε από το ένα μέρος να σαρώσει ολόκληρη την παλιά κατασταλτική μηχανή, που έως τότε είχε χρησιμοποιηθεί εναντίον της και από το άλλο να εξασφαλίσει απέναντι των δικών της αντιπροσώπων και υπαλλήλων καθιερώνοντας την αρχή ότι όλοι χωρίς εξαίρεση μπορούσαν σε κάθε στιγμή να ανακληθούν... Κατά της μοιραίας αυτής μεταμόρφωσης όλων των κυβερνητικών συστημάτων που είχαν υπάρξει, δηλαδή της μεταμόρφωσης του κράτους και των οργάνων του από υπηρέτες σε κυβερνήτες της κοινωνίας, η Κομμούνα χρησιμοποίησε δύο αποτελεσματικά μέσα: Πρώτον διόριζε σ’ όλες τις θέσεις... πρόσωπα εκλεγόμενα με καθολική ψηφοφορία καθιερώνοντας συγχρόνως το δικαίωμα ανάκλησης σε κάθε στιγμή για τούς εκλεγομένους από τούς εκλογείς τους. Δεύτερο πλήρωνε όλους τούς υπαλλήλους ανώτερους και κατώτερους με το ίδιο ημερομίσθιο που έπαιρναν και οι εργάτες...» Αυτά δεν είναι θεωρητικά σχήματα, αλλά η ακριβής περιγραφή της πραγματικότητα εκείνου που δημιουργήσανε οι επαναστημένες μάζες για να προφυλάξουν την ελεύθερη κοινότητα που εγκατέστησαν από μία νέα τυραννία. Σ’ όλα τα μεγάλα λαϊκά κινήματα οι μάζες δεν εξεγερθήκανε μόνο εναντίον της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης αλλά θέσανε και το πρόβλημα της νέας οργάνωσης της κοινωνίας. Η παρισινή Κομμούνα του 1871, τα ρώσικα σοβιέτ το 1905 και 1917, τα εργατικά συμβούλια στη Γερμανία το 1919, οι εργατικές Επιτροπές στην Ισπανία το 1936, τα εργατικά συμβούλια στην Ουγγαρία το 1956 ήταν όργανα πάλης έναντίον των εκμεταλλευτών και του κράτους τους και νέες μορφές οργάνωσης των ανθρώπων στηριζόμενες σε αρχές αντίθετες απ’ αυτές της εκμεταλλευτικής κοινωνίας.
Αυτά τα μεγαλειώδη δημιουργήματα των επαναστατημένων μαζών μένουν άγνωστα στούς ίδιους. Ποσοι ξέρουν τι λέγανε και τι κάνανε με δική τους πρωτοβουλία και με δική τους συλλογική δράση έξω από κομματικές εντολές οι εργάτες και χωρικοί της ρωσίας το 1917-18; Ποσοι ξέρουν για τα ελεύθερα σοβιέτ της Νοτιας Ουκρανίας; Ποσοι ξέρουν για τη διεύθυνση της παραγωγής από τούς εργάτες στη Βαρκελώνη το 1936;
Ποσοι ξέρουν για τις ελεύθερες κομμούνες των αναρχικών χωρικών στη Λεβάντα, την Αραγωνία, την Ανδαλουσία, την Καστίλλη, για την πραγματικά ανθρώπινη συλλογική τους ζωη; Πολύ λίγοι. Ο «αμερόληπτος» ιστορικός είναι ίσως το πιο σπάνιο είδος στον κόσμο μας. Ακόμη και αυτοί οι σπάνιοι, που είναι η που θεωρούνται αμερόληπτοι και σοβαροί, είναι πάντα τόσο επιεικείς στα εγκλήματα των εκμεταλλευτών και των δημίων που κυβερνούν τούς λαούς, όσο είναι αυστηροί για τούς λαούς όταν παίρνουν τα όπλα εναντίον των δημίων τους. Αλλά οπωσδήποτε μπορείς να βρεις μερικές αλήθειες σ’ αυτούς. Την ηρωϊκή ιστορία του Σπάρτακου δεν τη γράψανε δούλοι. Εκεί που δεν θα βρεις ούτε ίχνος αλήθειας είναι η ιστορία του εργατικού κινήματος από το 1917 και ύστερα. Εκεί δεν υπάρχει τίποτε άλλο από πλαστογραφία και παραποίηση, από μύθους και απάτη. Ένα από τα πιο βασικά και πιο άμεσα αλλά και τα πιο δύσκολα καθήκοντα των επαναστατών σήμερα είναι η αποκατάσταση της αλήθειας για την ιστορία του εργατικού κινήματος, για την ιστορία δηλαδή των μαχομένων για τη χειραφέτησή τους προλεταριακών μαζών.
Αυτή η κοινωνική, οικονομική, πολιτική, πνευματική χειραφέτησή τους, αυτά ήταν για αυτές, όπως και για τούς επαναστάτες ο Σοσιαλισμός. Και αυτή η χειραφέτηση δεν συμβιβάζεται με κανενός είδους κηδεμονία και χειραγώγηση και δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά από τις ίδιες τις μάζες και από κανέναν άλλον που ενεργεί δήθεν για λογαρισμό τους. Το πρώτο άμεσο έργο μιας νικηφόρου σοσιαλιστικής επανάσταση είναι η ολοκληρωτική καταστοφή του κράτους και η ανάληψη όλων των εξουσιών από τις επαναστατημένες μάζες μέσω των εργατικών συμβουλίων, οργάνων δηλαδή που εκλέγονται απ’ αυτές στα εργοστάσια, στα ορυχεία, στα λιμάνια, στα ιδρύματα, στα καράβια, στις σχολές, στις στρατιωτικές μονάδες, στα χωριά, που βρίσκονται κάτω από την άμεση εξάρτησή τους, που είναι υπεύθυνα απέναντί τους, που λογοδοτούν σ’ αυτές και που ανακαλούνται οποτεδήποτε απ’ αυτές. «Η ύπαρξη αυτών των αυτόνομων οργάνων των μαζών (Συμβούλια, Επιτροπές, Κομμούνες) δεν είναι απλώς μια μορφή εξουσίας αλλά αυτή η ίδια η Επανάσταση».
Η ελευθερία του λόγου, του τύπου, της οργάνωσης, της συγκέντρωσης, της διαδήλωσης, της απεργίας είναι απεριόριστη. Είναι δίχως νόημα η ουσιαστική κυριαρχία των μαζών δίχως αυτή την χωρίς όρια καίφραγμούς ελευθερία. Αυτή ακριβώς «η φυσική, ελεύθερη, ανεμπόδιστη εκτύλιξη της αυτόνομης δημιουργικής δραστηριότητας των μαζών που εγκαθιστούν νέες μορφές συλλογικής ζωής αυτή είναι η ουσία της σοσιαλιστικής αλλαγής».
«Οι επαναστατημένες μάζες δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν τον αντικειμενικό σκοπό της επανάστασής τους, παρά εάν οικοδομήσουν την ίδια τους την εξουσία σ’ όλους τούς τομείς της κοινωνικής τους δραστηριότητας». Εαν οι δυσκολίες κλονίσουν την εμπιστοσύνη τους στον εαυτό τους, εάν εμπιστευθούν την υπόθεσή τους στούς «αρχηγούς», στούς «ειδικούς», στο «κόμμα», η εκμετάλλευση και η καταπίεση μοιραία θα ξαναγεννηθούν. Η ανάληψη της εξουσίας από το «κόμμα» αυτόματα αναπαράγει και με οξύτερη ακόμα μορφή, εκείνο που η επανάσταση κατάργησε και εκείνο που προκάλεσε την επανάσταση: την διαίρεση των ανθρώπων στούς λίγους που διευθύνουν και αποφασίζουν και στις λαϊκές μάζες που απλώς εκτελούν έκείνα που αποφάσισαν άλλοι για λογαριασμό τους. Αναπαράγεται δηλαδή το θεμέλιο πάνω στο οποίο μόνο μία εκμεταλλευτική κοινωνία είναι δυνατό να οικοδομηθεί. Οι δήθεν «ιστορικές κατακτήσεις» (κρατικοποιήσεις, σχέδιο) που υπερασπίζουν οι νέοι κύριοι της κοινωνίας αφού εκτοπίσανε τις μάζες από την εξουσία και αφού τις ξαναβάλαν στο ζυγό, δεν είναι παρά ο τύπος της εκμεταλλευτικής κονωνίας στο σημερινό της στάδιο: στον γραφειοκρατικό καπιταλισμό. Και σ’ αυτή τη μετατροπή δεν υπάρχει τίποτε το αντίθετο με τη λογική της πάλης των τάξεων και τίποτε το ιστορικά παράδοξο.
«Η σύγχρονη κοινωνία είναι κοινωνία γραφειοκρατικού καπιταλσιμού. Στη ρωσία, στην Κινα και στις άλλες χώρες που περνιούνται για «σοσιαλιστικές» πραγματώνεται η πιο καθαρή και η πιο ακραία μορφή του γραφειοκρατικού καπιταλισμού...
... η γραφειοκρατία είναι μία νέα εκμεταλλευτική και καταπιεστική τάξη με αυτόνομες και αυτοφυείς ιστορικές βάσεις ... Η εθνικοποίηση των μέσων παραγωγής και η σχεδιοποίηση της οικονομίας δεν έχουν σαν τίποτα, και από μόνες τους, καμία σχέση με το σοσιαλισμό, αντίθετα αποτελούν την πλήρη και ιδεώδη μορφή που επιτρέπει την απόλυτη συγκέντρωση της κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής, ιδεολογικής εξουσίας στα χέρια μιας κυρίαρχης μειοψηφίας, που φυσικά δεν ασκεί την εξουσία αυτή παρά για τα δικά της συμφέροντα, για να αυξήσει τα προνόμιά της και να επεκτείνει τη δύναμή της». «πρώτη μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο σοσιαλιστική επανάσταση πνίγηκε στο αίμα. Στην απόφαση του ουγγρικού λαού να διευθύνει ο ίδιος δίχως ανεξέλεγκτους κηδεμόνες την συλλογική του ζωη, το Κρεμλίνο εξαπέλυσε εναντίον του 2.500 τανκς και 200.000 στρατό. Κι αυτός ο στρατός, με μία δίχως προηγούμενο λύσσα, γκρεμίζει, καταστρέφει, πυρπολεί, σκοτώνει και σφάζει δίχως διάκριση φύλου και ηλικίας. 30.000 νεκροί, 200.000 πρόσφυγες σε άλλες χώρες και αρκετές χιλιάδες - προ πάντος νέοι - φορτώνονται αλυσσοδεμένοι στα βαγόνια για τα βάθη της Σιβηρίας. Η Βουδαπέστη γίνεται ερείπια και νεκροταφείο. Αυτός είναι ο απολογισμός του έργου των σφαγέων του ουγγρικού λαού.
Απ’ όλες τις άρχουσες τάξεις, από όλους τούς εκμεταλλευτές και από όλους τούς δήμιους της ιστορίας, η πιο θηριώδης, η πιο κτηνώδης, η πιο αδίστακτη και η πιο κυνική είναι η «σοσιαλιστική» γραφειοκρατία. Αυτή υποδουλώνει λαούς και έθνη, αλλά αυτό πρέπει να πιστεύουν ότι το κάνει εν ονόματι του Σοσιαλισμού. Κι αυτός ο μύθος του Σοσιαλισμού πρέπει να διατηρείται. Της είναι τόσο αναγκαίος για τούς ιμπεριαλιστικούς της σκοπούς, όσο είναι για τούς αμερικάνους η «υπεράσπιση της δημοκρατίας, και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των λαών». κάθε θαρραλέα πρωτοβουλία από το μέρος των λαών στη Ρωσική αυτοκρατορία για την απελευθέρωσή τους η ακόμα για τα πιο στοιχειώδη τους οικονομικά συμφέροντα είναι και μία απειλή για την αποκάλυψη του μύθου του Σοσιαλισμού, για την αποκάλυψη δηλαδή της πιο μεγάλης και της πιο τερατώδους απάτης της Ιστορίας· της απάτης του «Εργατικού» Κράτους και του Σοσιαλισμού με τις εργαζόμενες μάζες αποξενωμένες από τα μέσα παραγωγής και το προϊόν εργασίας τους, στερημένες από κάθε δυνατότητα συμμετοχής στην πολιτική ζωη, στερημένες από τα πολιτικά και δημοκρατικά δικαιώματα που με ποτάμια αίμα είχαν κατακτήσει, σκλάβοι και άβουλα εκτελεστικά όργανα στα χέρια των εκμεταλλευτών τους, της «σοσιαλιστικής» γραφειοκρατίας. Αυτό το μύθο απεκάλυψε η εξέγερση του ουγγρικού λαού τον Οκτώβρη του ‘56. «Αποδείξανε με τις πράξεις του ότι η διαφορά μεταξύ των εργατών και του «εργατικού κράτους» είναι η διαφορά μεταξύ ζωής και θανάτου και ότι προτίμησαν να πεθάνουν πολεμώντας το «εργατικό κράτος», παρά να ζούνε σαν εργάτες κάτω από το «εργατικό κράτος».
Φεβρουάριος 1980
A. Στίνας
