Στη φωτογραφία η Έμμα Γκόλντμαν εκφωνεί τον επικήδειο του Κροπότκιν. Απέναντί της ο σύντροφός της Αλέξανδρος Μπέρκμαν (βλ και φωτ. 2). Η κηδεία ήταν η τελευταία νόμιμη διαδήλωση των αναρχικών στη Ρωσία. Δεκάδες χιλιάδες ξεχύθηκαν στους δρόμους για να τιμήσουν τον αναρχικό πρίγκηπα
Το που θα κατέληγε το καθεστώς των Μπολσεβίκων στη Ρωσία είχε προδιαγραφεί ήδη από τα πρώτα βήματα της Επανάστασης. Ο αναρχικός Ρώσος πρίγκηπας Πέτρος Κροπότκιν (1842-1921) και η αναρχοκομμουνίστρια Έμα Γκόλντμαν (1869-1940), Εβραία προερχόμενη από τη Λιθουανία και από την Αμερική, δυο πολυσχιδείς και ηθικά ολοκληρωμένες προσωπικότητες, που αφοσιώθηκαν στις πιο αγνές ιδέες της Επανάστασης, είχαν από πολύ νωρίς διαχωρίσει τη θέση τους από τον αυταρχισμό του Λένιν, που οδήγησε μετά σαν φυσικό επακόλουθο στην τυραννία του Στάλιν και στη γνωστή κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος. Αυτές οι δυο αδελφικές φιγούρες της Επανάστασης, έβλεπαν με τα ευαίσθητα μάτια τους και κατήγγειλαν το σαθρό οικοδόμημα που χτιζόταν, έβλεπαν αυτό που άλλοι αριστεροί διανοούμενοι έκαναν χρόνια να το δουν. Είχαν κάνει τρόπο ζωής τους τη διαθεσιμότητά τους για το καλό της ανθρωπότητας. H κοινωνική δράση τους δεν τους φαινόταν θυσία ή βαρύ χρέος. Η ανιδιοτέλεια δεν ήταν γι’αυτούς αυταπάρνηση, ήταν ευτυχία και απόλαυση γιατί αγαπούσαν όλα όσα έκαναν. Όπως εξηγεί ο Κροπότκιν στην «Αναρχική Ηθική», αυτός είναι ο φυσιολογικός τρόπος να ζεις μέσα στην κοινωνία γιατί κάνοντας το καλό ζεις μέσα σε φίλους και ευτυχείς και ο ίδιος. Αλλά και ο σύντροφος της Γκόλντμαν ο Μπέρκμαν έγραψε πως «….η κοινωνική Επανάσταση σημαίνει …μια διαφορετική συμπεριφορά από άνθρωπο σε άνθρωπο, όπως αυτή του ελεύθερου και ανεξάρτητου πάνω στον ίσο του…» (‘Τι είναι ο Αναρχισμός’-1929). Στο παρακάτω κείμενο «Θάνατος και κηδεία του Πέτρου Κροπότκιν» (Κεφ. 26), από το έργο της Γκόλντμαν «Η ψυχρολουσία μου στη Ρωσία» (1925), η μαχητική φεμινίστρια περιγράφει την κηδεία και τις τελευταίες ημέρες του Κροπότκιν (στη σπάνια φωτ. 3 τον βλέπουμε νέο).
—Στο κείμενο επισυνάπτω σαν υστερόγραφο, όχι όσο αυθαίρετα φαίνεται, σαν υστερόγραφο μιας πολιτικής κηδείας ή σαν επιμύθιο της ζωής ενός άθεου και μικρό απόσπασμα από εκτεταμένο άρθρο της ίδιας, που με τον τίτλο «Η αποτυχία του Χριστιανισμού», δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 1913 στην περιοδική έκδοσή της Γκόλντμαν «Μάννα Γη». (φωτ. εξώφυλλο με τον Billy Sunday- δημοφιλέστατο ευαγγελικό ιεροκήρυκα των αρχών του 20 αι. στις ΗΠΑ-που χορεύει ταγκό με το Χριστό). Νομίζω πως τα δυο διαχρονικά αυτά κείμενα, συνδέονται όχι μόνο επειδή τα έγραψε το ίδιο πρόσωπο, αλλά γιατί αναφέρονται στην αποτυχία δυο «μεσσιανικών» συστημάτων ιδεών, τον Μπολσεβικισμό και τον Χριστιανισμό, τόσο αντίθετων και τόσο συγγενικών, που διαψεύστηκαν παταγωδώς, παρά τις καλές προθέσεις των θεωρητικών τους, γιατί έπεσαν αναπόφευκτα και προδιαγραμμένα από τη «θρησκευτική» φύση τους, σε χέρια βέβηλα που τα χρησιμοποίησαν όχι για την απελευθέρωση και για τον εξευγενισμό του ανθρώπου, αλλά για την υποδούλωσή του σε εξουσιαστές. Νομίζω πως σήμερα στη χώρα μας ζούμε την αδυναμία των πολιτικών κληρονόμων του Μπολσεβικισμού να δώσουν αριστερή διέξοδο στην τραγωδία του ελληνικού καπιταλιστικού μοντέλου και την αδυναμία του ορθόδοξου χριστιανισμού να καταδικάσει με τον πιο επίσημο τρόπο, όπως ασυζητητί οφείλει, την επέλαση των οπαδών του Διαβόλου, στις τάξεις των πιστών, με τη μορφή του Νεοναζισμού.
—Εξιστορεί λοιπόν η Γκόλντμαν: «Όταν έφτασα Μόσχα τον Ιανουάριο του 1921, έμαθα ότι ο Πέτρος Κροπότκιν είχε χτυπηθεί από πνευμονία. Αμέσως προσφέρθηκα να κάνω χρέη νοσοκόμας, αλλά μια ήταν ήδη παρούσα και το εξοχικό σπίτι του Κροπότκιν ήταν πολύ μικρό για να φιλοξενήσει επιπλέον επισκέπτες. Συμφωνήθηκε ότι ο Σάσα Κροπότκιν που ήταν τότε στη Μόσχα, θα πρέπει να πάει στο Ντμιτρόφ για να μάθει αν ήμουν χρειαζούμενη. Είχα ήδη ετοιμαστεί να φύγω για Πετρούπολη την επομένη και μέχρι τη στιγμή την αναχώρησή μου περίμενα μια κλήση από το χωριό. Τίποτα δεν συνέβη κι έτσι κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ο Κροπότκιν είχε βελτίωση. Δύο ημέρες αργότερα, στην Πετρούπολη, πληροφορήθηκα από το Ravitch ότι ο Κροπότκιν είχε χειροτερεύσει και ότι μου ζητήθηκε να πάω άμεσα στη Μόσχα. Έφυγα αμέσως, αλλά δυστυχώς το τρένο μου είχε δέκα ώρες καθυστέρηση, έτσι ώστε έφθασε πολύ στη Μόσχα για να προλάβω την ανταπόκριση με το Ντμιτρόφ. Δεν υπήρχαν τότε πρωϊνά τραίνα για το χωριό και ήταν την παραμονή της επτά του Φλεβάρη που επιτέλους κάθησα σε τραίνο που πήγαινε στο μέρος. Τότε όμως η μηχανή έμεινε από καύσιμο και δεν γύρισε πριν τη μια το πρωϊ της επομένης.
Όταν τελικά έφτασα στο εξοχικό του Κροπότκιν, στις 8 Φεβρουαρίου, έμαθα την τρομερή είδηση ότι ο Πέτρος είχε πεθάνει περίπου μία ώρα πριν. Με είχε ζητήσει επανειλημμένα, αλλά δεν ήμουν εκεί για να προσφέρω την τελευταία υπηρεσία στον αγαπημένο δάσκαλο και σύντροφο, ένα από τα μεγαλύτερα και ευγενέστερα πνεύματα του κόσμου. Δεν μου δόθηκε η χάρη να είμαι κοντά του τις τελευταίες του ώρες. Θα παραμείνω τουλάχιστον έως ότου μεταφερθεί στο μέρος της τελικής του ανάπαυσης.
Δύο πράγματα μου είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα στις δύο προηγούμενες επισκέψεις μου στο Κροπότκιν: η απουσία πικρίας προς τους Μπολσεβίκους, και το γεγονός ότι ποτέ δεν υπαινίχθηκε ούτε για μια φορά τις κακουχίες και τις στερήσεις του. Ήταν μόλις τώρα, ενώ η οικογένεια ετοιμαζόταν για την κηδεία, που έμαθα κάποιες λεπτομέρειες της ζωής του κάτω από το μπολσεβίκικο καθεστώς. Στις αρχές του 1918 ο Κροπότκιν είχε μαζέψει γύρω του σε ομάδα μερικούς από τους ικανότερους στα Οικονομικά. Σκοπός του ήταν να κάνει μια προσεκτική μελέτη των πόρων της Ρωσίας, να συγκεντρώσει τα συμπεράσματα σε μονογραφίες και να τις μεταφράσει σε πρακτικές λύσεις για λογαριασμό της βιομηχανικής ανασυγκρότησης της χώρας. Ο Κροπότκιν ήταν ο καθοδηγητής αυτής της επιχείρησης. Ένας τόμος παρασκευάσθηκε, αλλά ποτέ δεν δημοσιεύθηκε. Η ‘Ομοσπονδιακή Λίγκα’, όπως ήταν γνωστή αυτή η επιστημονική ομάδα, διαλύθηκε από την κυβέρνηση και όλο το υλικό κατασχέθηκε.
Σε δύο περιπτώσεις τα διαμερίσματα Κροπότκιν επιτάχθηκαν και η οικογένεια αναγκάστηκε να αναζητήσει άλλη στέγη. Ήταν μετά από αυτές τις εμπειρίες που οι Κροπότκιν μετακόμισαν στο Ντμιτρόφ, όπου ο γερασμένος πια Πέτρος έγινε ένας ακούσιος εξόριστος. Ο Κροπότκιν, στο σπίτι του οποίου στο παρελθόν είχε συγκεντρωθεί, από όλη τη γη, ότι καλύτερο στη σκέψη και στις ιδέες, τώρα αναγκάστηκε να ζήσει τη ζωή ενός ερημίτη. Μόνοι επισκέπτες του ήταν αγρότες και οι εργάτες του χωριού και ορισμένα μέλη της διανόησης, που επιθυμία τους ήταν να έρχονται σ’αυτόν με τα προβλήματα και τις ατυχίες τους. Διατηρούσε πάντα επαφή με τον κόσμο μέσα από πολυάριθμες δημοσιεύσεις, αλλά στο Ντμιτρόφ δεν είχε καμία πρόσβαση σε πηγές. Μόνο κανάλια πληροφόρησής του ήταν τα δύο κυβερνητικά φύλλα, Πράβντα και Ισβέστια. Ήταν επίσης πολύ μειονεκτική η θέση του για τη συγγραφή του έργου του σχετικά με τις “νέες ηθικές” ενώ ζούσε στο χωριό. Ήταν διανοητικά πεινασμένος, πράγμα που σ ‘αυτόν ήταν χειρότερο από ότι το βασανιστήριο του φυσικού υποσιτισμού. Είναι αλήθεια ότι του δόθηκε καλύτερο κατάλυμα από ό, τι στο μέσο άνθρωπο, αλλά ακόμη και αυτό δεν ήταν αρκετό για να κρατήσει τη δύναμη που έχανε. Ευτυχώς που κατά καιρούς έπαιρνε από διάφορες πηγές βοήθεια με τη μορφή προμηθειών. Σύντροφοί του από το εξωτερικό, καθώς και οι αναρχικοί της Ουκρανίας, συχνά του στέλνανε συσκευασίες τροφίμων. Πήρε επίσης και κάποια δώρα από τον Μάχνο (σημ.Λασκ. Νέστωρ. Διάσημος Ουκρανός αναρχικός), εκείνη την εποχή που προαναγγέλθηκε από τους Μπολσεβίκους ως περίοδο Τρόμου κατά της αντεπανάστασης στη Νότια Ρωσία. Ιδιαίτερα αισθάνονταν οι Κροπότκινς την έλλειψη του φωτός. Όταν τους επισκέφθηκα το 1920 θεωρούσαν τους εαυτούς τους τυχερούς που ήταν σε θέση να έχουν ακόμη και ένα δωμάτιο φωτισμένο. Τον περισσότερο καιρό ο Κροπότκιν δούλευε κάτω από το τρεμόπαιγμα μιας αδύναμης λαδολάμπας, που σχεδόν τον έκανε να τυφλώνεται. Κατά τις σύντομες ώρες της ημέρας μετέγραφε σημειώσεις του σε μια γραφομηχανή, χτυπώντας αργά και οδυνηρά κάθε τους γράμμα.
Ωστόσο, δεν ήταν το δικό του ξεβόλεμα που υπέσκαψε τη δύναμή του. Ήταν η σκέψη της Επανάστασης που είχαν αποτύχει, οι δυσκολίες της Ρωσίας, οι διωγμοί, οι ατέλειωτες τριβές, που έκαναν τα δυο τελευταία χρόνια της ζωής του μια βαθιά τραγωδία. Σε δύο περιπτώσεις προσπάθησε να φέρει τους ηγέτες της Ρωσίας στα λογικά τους: Μία φορά σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την καταστολή όλων των μη-κομμουνιστικών δημοσιεύσεων. Την άλλη φορά κατά της βάρβαρης πρακτική της λήψης ομήρων. Από τότε που η Τσεκά είχε αρχίσει τις δραστηριότητές της, η μπολσεβίκικη κυβέρνηση είχε θεσπίσει κυρώσεις για την απαγωγή ομήρων. Γέροι και νέοι, μητέρες, πατέρες, αδερφές, αδέρφια, ακόμα και παιδιά, κρατήθηκαν ως όμηροι για την υποτιθέμενη παράβαση ενός από τους συγγενείς τους, για την οποία συχνά δεν γνώριζαν τίποτα συχνά. Ο Κροπότκιν θεωρούσαι τέτοιες μεθόδους ασυγχώρητες κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες.
Το φθινόπωρο του 1920, μέλη του Σοσιαλδημοκρατικού Eπαναστατικού Κόμματος που είχε καταφέρει να φύγουν στο εξωτερικό, απείλησαν αντίποινα εάν οι κομμουνιστικές διώξεις των συντρόφων τους συνεχίζονταν. Η μπολσεβίκικη κυβέρνηση ανακοίνωσε στον επίσημο Τύπο της ότι για κάθε κομμουνιστή θύμα θα εκτελέσει δέκα Σοσιαλιστές Επαναστάτες. Ήταν τότε που η διάσημη επαναστάτρια Βέρα Figner και ο Πέτρος Κροπότκιν έστειλαν τη διαμαρτυρία τους. Τόνισαν ότι οι πρακτικές αυτές ήταν η χειρότερη κηλίδα για τη Ρωσική Επανάσταση και ένα κακό που είχε ήδη τρομερά αποτελέσματα στο πέρασμά του, η ιστορία δεν θα συγχωρήσει ποτέ τέτοιες μεθόδους. Η άλλη διαμαρτυρία έγινε σε απάντηση στο σχέδιο της κυβέρνησης να “εκκαθαρίσει” όλα τα ιδιωτικά εκδοτικά ιδρύματα, συμπεριλαμβανομένων ακόμη και των συνεργατικών. Η διαμαρτυρία κατευθύνθηκε προς το Προεδρείο του Πανρωσικού Συνεδρίου των Σοβιέτ, στη συνέχεια και στη σύνοδο. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι ο Γκόρκι, αξιωματούχος του Επιτροπάτου της Παιδείας, είχε στείλει μια παρόμοια διαμαρτυρία. Σε αυτή τη δήλωση ο Κροπότκιν επέστησε την προσοχή στον κίνδυνο μιας τέτοιας πολιτικής σε ολόκληρη την πρόοδο, στην πραγματικότητα, σε όλη τη Σκέψη, και τόνισε ότι ένα τέτοιο κρατικό μονοπώλιο θα κάνει τη δημιουργική εργασία εντελώς αδύνατη. Αλλά οι διαμαρτυρίες δεν είχε καμία επίδραση. Στη συνέχεια, ο Κροπότκιν έκρινε ότι ήταν ανώφελο να απευθύνει έκκληση προς μια κυβέρνηση που είχε τρελαθεί με την Εξουσία.
Κατά τη διάρκεια των δύο ημερών που πέρασα στο νοικοκυριό των Κροπότκιν έμαθα περισσότερα από την προσωπική του ζωή από ό, τι κατά τη διάρκεια όλων των ετών που τον είχα γνωρίσει. Ακόμα και οι στενότεροι φίλοι του δεν γνώριζαν ότι ο Πέτρος Κροπότκιν ήταν ένας καλλιτέχνης και ένας μουσικός με πολύ ταλέντο. Μεταξύ των δημιουργιών του ανακάλυψα μια συλλογή από σχέδια μεγάλης αξίας. Αγάπησε με πάθος τη μουσική και ήταν ο ίδιος μουσικός ασυνήθιστης ικανότητας. Ένα μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου του, το περνούσε στο πιάνο. Και τώρα κείτεται στον καναπέ του, στο μικρό δωμάτιο εργασίας του, σαν να κοιμάται ειρηνικά, το πρόσωπό του, είναι ευγενικό στο θάνατο, όπως ήταν και στη ζωή. Χιλιάδες άνθρωποι έκαναν προσκυνήματα στο εξοχικό σπίτι του Κροπότκιν για να αποτίσουν φόρο τιμής στο μεγάλο γιο της Ρωσίας. Όταν τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στο σταθμό για να μεταφερθούν στη Μόσχα, το σύνολο του πληθυσμού του χωριού παρακολούθησε την εντυπωσιακή νεκρική πομπή, για να εκφράσει τον τελευταίο στοργικό χαιρετισμό του προς τον άνθρωπο που είχε ζήσει ανάμεσά τους ως φίλος και σύντροφος.Οι φίλοι και οι σύντροφοί του Κροπότκιν αποφάσισαν ότι οι αναρχικές οργανώσεις πρέπει να έχουν αποκλειστικό έλεγχο της κηδείας, και μια «Επιτροπή Κηδείας Πέτρου Κροπότκιν» ιδρύθηκε στη Μόσχα, αποτελούμενη από εκπροσώπους των διαφόρων ομάδων Αναρχικών. Η επιτροπή τηλεγράφησε στο Λένιν, ζητώντας του να διατάξει την απελευθέρωση όλων των φυλακισμένων Αναρχικών στην πρωτεύουσα, προκειμένου να τους δώσει την ευκαιρία να συμμετάσχουν στην κηδεία. Λόγω της εθνικοποίησης όλων των δημόσιων μεταφορικών μέσων, εκτυπωτικών ιδρυμάτων, κ.λπ., η “Αναρχική Επιτροπή Κηδείας” αναγκάστηκε να ζητήσει από το Σοβιέτ της Μόσχας να τη βοηθήσει για μπορέσει να φέρει σε πέρας με επιτυχία το πρόγραμμα της για την κηδεία. Οι αναρχικοί ήταν στερημένοι από τον Τύπο τους και η Επιτροπή έπρεπε να ζητήσει από τις Αρχές τη δημοσιοποίηση του θέματος, για να γίνουν οι απαραίτητες ρυθμίσεις. Μετά από μεγάλη συζήτηση εξασφαλίστηκε άδεια για να εκτυπώσει δύο φυλλάδια και να εκδώσει ένα τετρασέλιδο δελτίο στη μνήμη του Πέτρου Κροπότκιν. Η Επιτροπή ζήτησε να γίνει αυτό χωρίς λογοκρισία και δήλωσε ότι το κείμενο θα περιέχει εκτιμήσεις για την αξία του νεκρού συντρόφου χωρίς να θίγει επίμαχες αμφισβητήσεις. Το αίτημα αυτό απορρίφθηκε κατηγορηματικά. Μη έχοντας άλλη επιλογή, η Επιτροπή αναγκάστηκε να υποβάλει τα κείμενα και έτσι τα χειρόγραφα στάλθηκαν για λογοκρισία. Για να αποφευχθεί η πιθανότητα να παραμείνουν χωρίς οποιοδήποτε κείμενο λόγω της παρελκυστικής τακτικής της κυβέρνησης να καθυστερεί, η Επιτροπή της Κηδείας αποφάσισε να ανοίξει, με δική της ευθύνη, ένα συγκεκριμένο αναρχικό τυπογραφείο που είχε σφραγιστεί από την κυβέρνηση. Το ενημερωτικό δελτίο και τα δύο φυλλάδια τυπώθηκαν σ’αυτήν τη εγκατάσταση.
Σε απάντηση στο μήνυμα που είχε σταλεί στο Λένιν, η Πανρωσική Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή αποφάσισε να προτείνει στην Πανρωσική Έκτακτη Επιτροπή (Veh-Tcheka) την απελευθέρωση, κατά την κρίση της, των φυλακισμένων αναρχικών για να συμμετάσχουν στην κηδεία του Κροπότκιν. Οι αντιπρόσωποι που στάλθηκαν στην Tcheka ρωτήθηκαν εάν η Επιτροπή κηδείας μπορούσε να εγγυηθεί την επιστροφή των κρατουμένων. Απάντησαν ότι το ζήτημα δεν είχε συζητηθεί. Η Tcheka πατώντας σε αυτό αρνήθηκε να απελευθερώσει τους αναρχικούς. Η Επιτροπή της κηδείας, ενημερούμενη για την νέα εξέλιξη της κατάστασης, εγγυήθηκε αμέσως την επιστροφή των κρατουμένων μετά την κηδεία. Τότε η Tcheka απάντησε ότι «δεν υπάρχουν αναρχικοί στη φυλακή, που, κατά την κρίση του Προέδρου της Έκτακτης Επιτροπής, θα μπορούσαν να απελευθερωθούν για την κηδεία”.
Τα υπολείμματα των νεκρών εναποτίθενται από την Πολιτεία στην αίθουσα των Κιόνων στο Ναό της Εργασίας στη Μόσχα. Από το πρωί της κηδείας, η Επιτροπή κηδείας του Κροπότκιν αποφάσισε να ενημερώσει τους συγκεντρωμένους ανθρώπους για το σπάσιμο της υπόσχεσης από την πλευρά των αρχών και επιδεικτικά να βγάλει από το «Ναό» όλα τα στεφάνια που στάλθηκαν από τους επίσημους φορείς κομμουνιστικών οργανώσεων. Φοβούμενοι τη δημόσια κατακραυγή, οι εκπρόσωποι του Σοβιέτ της Μόσχας υποσχέθηκαν κατηγορηματικά ότι όλοι οι φυλακισμένοι αναρχικοί της Μόσχας θα απελευθερωθούν άμεσα για να ακολουθήσουν την κηδεία. Αλλά και αυτή η υπόσχεση έσπασε και μόνο επτά από τους αναρχικούς απελευθερώθηκαν από την “εσωτερική φυλακή» της «Έκτακτης Επιτροπής». Κανένας από τους αναρχικούς φυλακισμένους στη Butyrka (σημ.Λ.: περιβόητη τσαρική φυλακή της Μόσχας, που χρησιμοποιήθηκε και από την κομμουνιστική εξουσία) δεν παρακολούθησε την κηδεία. Η επίσημη εξήγηση ήταν ότι οι είκοσι αναρχικοί φυλακισμένοι της αρνήθηκαν να αποδεχθούν την προσφορά των αρχών. Αργότερα επισκέφθηκα τους κρατούμενους για να διαπιστώσω τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης. Με ενημέρωσαν ότι ένας εκπρόσωπος της «Έκτακτης Επιτροπής» επέμεινε στην ατομική συμμετοχή, κάνοντας εξαιρέσεις σε ορισμένες περιπτώσεις. Οι αναρχικοί γνώριζαν ότι η υπόσχεση της προσωρινής απελευθέρωσης ήταν συλλογική και απαίτησαν την τήρηση των διαταγών. Ο εκπρόσωπος της Τσεκά πήγε στο τηλέφωνο για να συμβουλευτείτε τις ανώτερες αρχές, έτσι είπε. Δεν επέστρεψε.
Η κηδεία ήταν το πιο εντυπωσιακό θέαμα. Ήταν μια μοναδική επίδειξη που ποτέ δεν είδε κανείς σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Μακρές γραμμές μελών των αναρχικών οργανώσεων, εργατικών συνδικάτων, επιστημονικών και λογοτεχνικών ομάδων και φοιτητικών συλλόγων πορεύτηκαν για πάνω από δύο ώρες από το «Ναό των Εργατών» στον τόπο ταφής, επτά βέρστια (σχεδόν πέντε μίλια) απόσταση. Η πομπή είχε επικεφαλής της φοιτητές και παιδιά που μετέφεραν στεφάνια σταλμένα από διάφορες οργανώσεις. Αναρχικές παντιέρες μαύρες και κόκκινες, σοσιαλιστικά εμβλήματα έπλεαν πάνω από το πλήθος. Η πολλών μιλίων πομπή ήταν εξ ολοκλήρου μοιρασμένη στη φροντίδα των επίσημα εντεταλμένων της περιφρούρησης. Τέλεια τάξη κρατήθηκε από τον ίδιο το πλήθος αυθόρμητα διατεταγμένο σε αρκετές σειρές, ενώ οι μαθητές και οι εργαζόμενοι οργάνωσαν μια ζωντανή αλυσίδα και στις δύο πλευρές των διαδηλωτών. Περνώντας το Μουσείο Τολστόι η νεκρική πομπή σταμάτησε, και οι σημαίες χαμήλωσαν τιμώντας άλλο ένα μεγάλο τέκνο της Ρωσίας. Μια ομάδα Τολοστοϊανών στα σκαλιά του Μουσείου έπαιξαν το πένθιμο εμβατήριο του Chopin ως έκφραση της αγάπης και του σεβασμού τους για τον Κροπότκιν. Ο λαμπρός χειμωνιάτικος ήλιος βυθιζόταν πίσω από τον ορίζοντα, όταν ο νεκρός κατέβηκε στον τάφο, ακολουθώντας ομιλίες πολλών πολιτικών τάσεων, που είχαν αποτίσει τον τελευταίο φόρο τιμής στον μεγάλο δάσκαλο και σύντροφό τους».
Bίντεο με την κηδεία του Κροπότκιν
http://www.youtube.com/watch?v=9KDvxYiwd-8&feature=player_embedded
Βίντεο συνέντευξης της Έμμας Γκόλντμαν το 1934
http://www.youtube.com/watch?v=FQDqLpeNZJg&feature=player_embedded
*Αναδημοσίευση από το http://roides.wordpress.com/2012/11/10/10nov12/
