Costantino Paonessa
Τον 20ό αιώνα μεγάλο μέρος του ιταλόφωνου αναρχικού κινήματος, οι αγωνιστές και οι ομάδες του μετανάστευσαν στις πέντε ηπείρους. Από τα μέσα του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα, ο ιταλικός αναρχισμός είχε σημαντική παρουσία στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο.
Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, η ροή Ευρωπαίων μεταναστών, ανδρών και γυναικών εργαζομένων στις χώρες του Μαγκρέμπ και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βοήθησε στη διάδοση του διεθνισμού και του αντι-αυταρχικού σοσιαλισμού, παράλληλα με άλλες πολιτικές πεποιθήσεις. Ωστόσο, για διάφορους λόγους που εντοπίζονται σε θέματα όπως η «μη αποικιοκρατία του αναρχισμού» ή ο ανατολισμός οριενταλισμός (Orientalism) καθώς και η ηγεμονία που ασκείται από ορισμένες σχολές ιστοριογραφίας, η ιστορία τους απασχολεί τους ιστορικούς και τους ακτιβιστές και έχει περάσει στη λήθη όπως μαρτυρά η υπόθεση της Αιγύπτου, περισσοτερα για την οποία ακολουθούν πιο κάτω.
Αναρχική ζύμωση, 1860-1882
Ενώ η παρουσία ευρωπαϊκών αποικιών στο αιγυπτιακό έδαφος χρονολογείται από τον Μεσαίωνα, μόνο μετά την άνοδο στην εξουσία του Muhammad Ali, η πλημμυρίδα μεταναστών από την Ευρώπη (και από πιο μακριά) υπήρξε εντυπωσιακή. Οι ηγέτες της Αιγύπτου ξεκίνησαν μια έντονη διαδικασία για τον εκσυγχρονισμό ορισμένων θεσμών και οργανισμών στην αιγυπτιακή κοινωνία. Στην πραγματικότητα, αυτή η διαδικασία, άνοιξε τις πόρτες στη μετανάστευση Ευρωπαίων τεχνικών και ενός ευρωπαϊκού εργατικού δυναμικού. Επιπλέον, μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, ο αντιβασιλέας της Αιγύπτου παραχώρησε εύκολα φιλοξενία σε Ευρωπαίους πολιτικούς εξόριστους, οι οποίοι αλλού θα κινδύνευαν να φυλακιστούν ή να απελαθούν. Ταυτόχρονα, το σύστημα της «παραχώρησης» (το δικαίωμα των αλλοδαπών να είναι υπόλογοι στους νόμους της χώρας τους και να κρίνονται από προξενικούς δικαστές) χρησιμοποιείτο συχνά από τα κράτη της Ευρώπης για να διατηρηθούν τα άτομα κατηγοριοποιημένα ως «σοβαρά επικίνδυνα» αν και μακριά από τις πατρίδες τους.
Σε αυτό το πλαίσιο, στις αρχές της δεκαετίας του 1860 είχαμε τη δημιουργία ομάδων καρμπονάρων, δημοκρατών και οπαδών του Mazzini μεταξύ του μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού και των πολιτικών εξόριστων, κυρίως στην Αλεξάνδρεια -τη βασική πόλη και λιμάνι επικοινωνιών στη Μεσόγειο- και στη συνέχεια στο Κάιρο. Περίπου δέκα χρόνια αργότερα, αυτές οι ομάδες ενισχύθηκαν από τον διεθνισμό με την άφιξη επιζώντων της Κομμούνας του Παρισιού και είναι περίπου αυτή τη στιγμή που ένας Ugo Icilio Parrini (πέθανε το 1906) γνωστός και ως «L'Orso» («Η Αρκούδα») είχε ήδη από το 1870 ταξινομηθεί από την αστυνομία του Καΐρου ως διεθνιστής. Το όνομά του θα συνδεθεί με τριάντα χρόνια αναρχικού επαναστατικού ακτιβισμού. Ο ίδιος ο Parrini τη δεκαετία του 1880, έγινε η κινητήρια δύναμη πίσω από την ενοποίηση των ιταλόφωνων αναρχικών ομάδων που είχαν παρουσία σε κάθε μεγάλη αιγυπτιακή πόλη και είχαν πολλά τμήματα, συμπεριλαμβανομένου και τμήματος γυναικών. Ως εκ τούτου, η Αίγυπτος προσχώρησε στον παγκόσμιο διεθνιστικό ιστό, «εμπορευόμενη» ακτιβιστές, ιδέες και εκδόσεις.
Το 1878 αρκετοί διεθνιστές που διέφυγαν από την καταστολή μετά την εξέγερση του Benevento, έφτασαν στην Αλεξάνδρεια: ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο νεαρός τότε Ερρίκο Μαλατέστα, που επανενώθηκε εκεί με τον αδελφό του, Aniello. Ο Errico Malatesta παρέμεινε στην Αλεξάνδρεια για λίγο, αλλά επέστρεψε στην Αίγυπτο το 1882 όταν οι αναρχικοί προσπάθησαν, ανεπιτυχώς, να υποστηρίξουν την εθνικοαπελευθερωτική αναταραχή του Ahmad Orubi. Την καταστολή αυτής της αναταραχής ακολούθησε η βρετανική κατοχή της Αιγύπτου.
Από το θάρρος σε μια νέα ώθηση για τον επαναστατικό ακτιβισμό
Οι ιδεολογικές και προσωπικές ρήξεις, η αστυνομική καταστολή και, πάνω απ’ όλα, η συνεχής απογοήτευση και απομάκρυνση των αγωνιστών οδήγησε την επόμενη δεκαετία σε παράλυση του κινήματος, αν και ποτέ δεν είχε εξαντληθεί πλήρως. Όμως μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, οι αναρχικοί αναδιοργανώθηκαν και έπαιξαν ηγετικό ρόλο στην εισαγωγή ριζοσπαστικών ιδεών και πρακτικών στις κύριες πόλεις της Αιγύπτου. Ο Ugo Icilio Parrini και ο Luigi Losi στο Κάιρο και ο Pietro Vasai, ο Francesco Cini και ο Roberto d'Angio στην Αλεξάνδρεια, καθώς και δεκάδες άλλοι αγωνιστές, έδωσαν σημαντική ώθηση στον επαναστατικό ακτιβισμό, ο οποίος ανησυχούσε ιδιαίτερα τις ιταλικές, βρετανικές και αιγυπτιακές αρχές.
Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Γερμανού Kaiser στην Κωνσταντινούπολη και την Ιερουσαλήμ, ένας πράκτορας του ιταλικού προξενείου στην Αλεξάνδρεια είχε κατασκευάσει βόμβες που τοποθετήθηκαν στην επιχειρηματική-πολιτική λέσχη του Parrini, για να ανακαλυφθούν γρήγορα από την αστυνομία. Αυτό παρείχε το πρόσχημα για τη σύλληψη τριάντα αγωνιστών, συμπεριλαμβανομένων των Parrini και Vasai. Στο τέλος, αθωώθηκαν όλοι από όλες τις κατηγορίες, αλλά μόνο αφού είχαν περάσει ένα χρόνο στη φυλακή του Muharram Bay. Με την απελευθέρωσή τους και με τη βοήθεια δεκάδων αγωνιστών που έφτασαν από το εξωτερικό -συμπεριλαμβανομένων πολλών που επέστρεψαν από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897- οι αναρχικοί ξεκίνησαν μια εντυπωσιακή προπαγάνδα, μια δυνατή πολιτική δραστηριότητα ανάμεσα στην εργατική τάξη. Υπήρχε ένας νέος δυναμισμός σε αυτό. Το 1900, ο Luigi Galleani έφτασε στην Αλεξάνδρεια. Συνελήφθη αμέσως όταν βρισκόταν στο κρεβάτι του στο νοσοκομείο, αλλά απελευθερώθηκε μετά από ένα μήνα με αμνηστία. Φαίνεται ότι ήταν αυτός που συνέταξε τον χάρτη του Ελεύθερου Πανεπιστημίου της Αλεξάνδρειας που ξεκίνησε, κυρίως λόγω των αναρχικών προσπαθειών, το 1901. Το πανεπιστήμιο που χαρακτηριζόταν από «αδελφότητα και αμοιβαία ανοχή» ήταν ανοιχτό σε όλους, ανεξαρτήτως εθνικότητας, γλώσσας, θρησκείας ή φύλου.
Ταυτόχρονα, οι δραστηριότητες των αναρχικών επικεντρώθηκαν στο σχεδιασμό μιας νέας μορφής οργάνωσης, αγώνα και πάλης της εργατικής τάξης σχεδόν άνευ προηγουμένου στην Αίγυπτο εκείνης της εποχής. Νέα συνδικάτα και «αντιστασιακές ενώσεις» ενορχήστρωσαν απεργίες και οργάνωσαν ορείες και συγκεντρώσεις. Η αναρχική προπαγάνδα ενισχύθηκε μέσω της έναρξης κύκλων μελέτης και της δημοσίευσης φυλλαδίων, προκηρύξεων και εφημερίδων. Η 1η Μάη, η επέτειος της Κομμούνας του Παρισιού και η 20ή Σεπτέμβρη χρησιμοποιήθηκαν με συνέπεια ως ευκαιρίες οργάνωσης συναντήσεων και συγκεντρώσεων των αναρχικών.
Στην Αλεξάνδρεια κυκλοφόρησε το έργο του συγγραφέα Enrico Pea, Barracca Rossa. Αυτό ήταν ένα περιοδικό που ήταν επίσης σημείο συγκέντρωσης αναρχικών ανδρών και γυναικών, και αργότερα έγινε διάσημο για την προσέλκυση του Giuseppe Ungaretti και της νέας τότε Leda Rafanelli.
Διαμάχες και εσωτερικές διαφωνίες
Ωστόσο, το κίνημα είχε πληγεί από τον διχασμό και τις αρκετά τοξικές εσωτερικές διαφορές. Το ξεκίνημα στην Αλεξάνδρεια της συνδικαλιστικών τάσεων εφημερίδας Tribuna Libera, δημιουργία του Pietro Vasai και του Joseph Rosenthal, διεύρυνε το χάσμα με το ατομικιστικό αντιοργανωτικό ρεύμα του Parrini και τους συντρόφους του στο Κάιρο. Ο τελευταίος, στην πραγματικότητα, αρνήθηκε να συλλέξει χρήματα για την Tribuna Libera και αντίθετα επέλεξε να συγκεντρώσει χρήματα για την εφημερίδα Era Nuova που είχε ξεκινήσει ο Raffaele Valente στη Νάπολη. Αργότερα, όταν ελήφθη η απόφαση στην Αλεξάνδρεια να κυκλοφορήσει η εφημερίδα L'Operaio, η ομάδα του Καΐρου απάντησε με την Il Domani. Periodico libertario. Οι διαφορές διανθίστηκαν από ιδεολογικές μέχρι και περιστασιακές προσωπικές επιθέσεις. Ακόμη και ένας «ακαδημαϊκός» κύκλος διαλέξεων από τον Pietro Gori στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας το 1904 δεν κατάφερε να το αλλάξει. Οι διαμάχες και οι εσωτερικές διαφωνίες ήταν εμπόδια στην πολιτική και προπαγάνδα.
Για να περιπλεχθεί περαιτέρω το ζήτημα, το 1906 ο Parrini («ο μεγάλος σπορέας», όπως τον περιέγραψε ο Enrico Pea) πέθανε απροσδόκητα. Ο Parrini ζούσε στη φτώχεια για αρκετό καιρό. Μαζί του χάθηκε αναμφίβολα η έμπνευση πίσω από τον ιταλόφωνο αναρχισμό στην Αίγυπτο.
Νέος αναρχικός ακτιβισμός και ενότητα που επιτεύχθηκε μετά το 1908
Έπρεπε να έρθει το 1908 για να υπάρξει μια αναβίωση της αναρχικής δράσης. Τον Γενάρη του ίδιου έτους, ο Vasai έφτασε στο Κάιρο ως εκπρόσωπος της Alexandria Resistance League για να συγκεντρώσει χρήματα για απεργούς εργαζομένους. Τον Νοέμβρη του 1908, ο Vasai κάλεσε μια συνάντηση στο Πολιτικό Νεκροταφείο του Καΐρου, στην οποία δόθηκε έγκριση για την κυκλοφορία μιας ολοκαίνουργιας αναρχικής προπαγανδιστικής έκδοσης, της L'Idea, που είχε το πρώτη του τεύχος τον Μάρτη του 1909. Μέχρι εκείνο το σημείο, ο Vasai είχε μετακομίσει στην αιγυπτιακή πρωτεύουσα. Δεν ήταν τυχαίο ότι ο Ιταλός πρόξενος ανέφερε στο Υπουργείο Εσωτερικών στη Ρώμη «έναν βαθμό αναβίωσης στο σοσιαλιστικό και αναρχικό στρατόπεδο».
Την άνοιξη του 1909 έγινε η έναρξη ενός αθεϊστικού κύκλου στο Κάιρο, τα μέλη του οποίου (σύμφωνα με τον καταστατικό του χάρτη) «σκοπεύουν να μελετήσουν, να αναπτύξουν και να διαδώσουν όλες τις αλήθειες που επιδεικνύει η επιστήμη και έρχονται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές και deist αρχές». Ταυτόχρονα, ξεκίνησε στην Αλεξάνδρεια ένας κύκλος ελεύθερων στοχαστών (Κύκλος Ελευθεροσκεπτικιστών) μεταξύ των ιδρυτών του ήταν ένας άλλος γνωστός αναρχικός, ο Umberto Bambini.
Στις 4 Ιούλη 1909, στο θέατρο Eden του Καΐρου, οι σοσιαλιστές και οι αναρχικοί εγκαινίασαν τη Διεθνή Ομοσπονδία Αντίστασης Μεταξύ των Εργαζομένων. Ο στόχος της, όπως αναφέρεται στο μανιφέστο που συντάχθηκε επίσης στα ελληνικά και στα αραβικά ήταν «η χειραφέτηση των εργατών και η άμεση βελτίωση των συνθηκών τους».
Δήλωνε η οργάνωση στο μανιφέστο της: «Θα σταθούμε έξω από οποιοδήποτε πολιτικό, εθνικό ή θρησκευτικό στρατόπεδο». Λίγο μετά από αυτό, στις 25 Ιούλη 1909, οι αναρχικοί του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας, που συναντήθηκαν σε ένα εργοστάσιο μπουκαλιών, αποφάσισαν να συγκαλέσουν μια συνάντηση «για να θέσουν τα θεμέλια για μια τελική συμφωνία εντός του αναρχικού κινήματος στην Αίγυπτο». Η συνάντηση αυτή πραγματοποιήθηκε την 1η Αυγούστου 1909 στον Αθεϊστικό Κύκλο της Αλεξάνδρειας. Μετά από χρόνια διαίρεσης, είχε επιτευχθεί ένα είδος συμφωνημένου προγράμματος. Τρεις ώρες διαδικασιών οδήγησαν στη σύνταξη του τελικού εγγράφου, με τίτλο Why We Are Anarchists - What We Want. Το κείμενο παρείχε «λογική ελευθερία δράσης τόσο στους οργανωμένους αναρχικούς όσο και σε εκείνους τους άλλους που θέλουν να συμμετάσχουν σε ατομικιστική προπαγάνδα». Ταυτόχρονα, έδωσε «τη δυνατότητα στους αναρχικούς να προσχωρήσουν σε εργατικές οργανώσεις»
Αν και βραχυπρόθεσμα, η ενότητα έδωσε επίσης αντίκτυπο μέσω της «πρακτικής προπαγάνδας». Όταν συνελήφθη ο Francisco Ferrer, ιδρύθηκε μια επιτροπή Pro-Ferrer στην Αλεξάνδρεια. Περιελάμβανε αναρχικούς, σοσιαλιστές από τον κύκλο «Pisacane», μέλη του αθεϊστικού κύκλου και του κύκλου των ελεύθερων σκεπτικιστών. Όταν στη συνέχεια ο Ισπανός αναρχικός στάλθηκε στο εκτελεστικλο απόσπασμα, εκδόθηκε μια ειδική έκδοση του Pro-Ferrer, πραγματοποιήθηκαν πολλές δημόσιες διαδηλώσεις και ανεγέρθηκε ένα μνημείο στο πολιτικό νεκροταφείο.
Οι αναρχικοί άρχισαν επίσης να οργανώνουν και να εμπλέκονται σε εργατικούς αγώνες. Τα συνδικάτα ανέκαμψαν, ειδικά εκείνα που σχηματίστηκαν από τους τυπογράφους και τους καπνεργάτες. Υπήρξε μια νέα έμφαση στον εορτασμό των επετείων ως τρόπο ενίσχυσης της προπαγάνδας. Διοργανώθηκαν δημόσιες εκδηλώσεις για τον εορτασμό της Πρωτομαγιάς το 1909 και το 1910. Στην Αλεξάνδρεια, το 1910, μια πομπή για την επέτειο της εκτέλεσης του Ferrer αψήφισε την απαγόρευση που επέβαλε η αστυνομία, αν και η ισχυρή αστυνομική παρουσία κατάφερε να αλλάξει το δρομολόγιό της.
Πτώση
Αλλά μέσα σε ένα χρόνο, το κίνημα άρχισε να χωλαίνει ξανά. Για να παραθέσω τα λόγια του Vasai «η διαφωνία και ο εσωτερικός πόλεμος, μια πληγή που μολύνει ιδιαίτερα το αναρχικό στρατόπεδο της Ιταλίας» είναι αυτό που φταίει.
Το 1913 είχαμε την κυκλοφορία μιας τελευταίας εφημερίδας, της L’Unione, η οποία δημιούργησε μεγάλη συναίνεση: Η L'Unione ήταν αναρχοσυνδικαλιστική και αντι-μιλιταριστική. Μέχρι εκείνο το σημείο ο ακτιβισμός των αναρχικών αγωνιστών κατευθύνθηκε στο εργατικό κίνημα και την προώθηση της ενότητας «το πρώτο βήμα προς την ελευθερία και την ευημερία» και στη δημιουργία μιας ενιαίας εργατικής οργάνωσης.
Πιθανότατα λόγω του πολέμου, η εφημερίδα έκλεισε το 1914. Ο Vasai οδηγήθηκε ξανά ενώπιον των δικαστηρίων μαζί με τον αναρχικό Macri, για «υπεράσπιση της βασιλοκτονίας», κατηγορία για την οποία αθωώθηκε πριν εγκαταλείψει την Αίγυπτο, πάσχοντας από φυματίωση, στις 7 Ιούλη 1916. Με την αναχώρησή του μπορεί να υποστηριχθεί ότι η ιστορία του ιταλόφωνου αναρχικού κινήματος στην Αίγυπτο είχε τελειώσει. Υπήρχαν πολλοί λόγοι γι’ αυτό.
Ο πόλεμος οδήγησε σε αυστηρότερη επιτήρηση εκ μέρους της Βρετανίας. Η άνοδος του αιγυπτιακού εθνικισμού (ο οποίος ήταν πάντοτε ασύμφορος με τον ριζοσπαστισμό, ειδικά με την ταξική ριζοσπαστικότητα), η εμφάνιση του Σοσιαλιστικού Κόμματος (δημιουργία του Joseph Rosenthal) ή, μετά τη Ρωσική Επανάσταση, ενός Κομμουνιστικού Κόμματος, καθώς και η άνοδος του φασισμού στην εξουσία στην Ιταλία, ήτραν λόγοι πτώσης του αναρχικού κινήματος. Τη δεκαετία του 1920 οι αναρχικοί αποχώρησαν σταδιακά από την πολιτική δραστηριότητα. Πολλοί από αυτούς επέστρεψαν στις πατρίδες τους. Μερικοί εκδιώχθηκαν, όπως ο συνδικαλιστής Giuseppe Pizzuto. Άλλοι, χωρίς να προδώσουν τα ιδανικά τους, υποχώρησαν στην ιδιωτική ζωή.
* Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην “A Rivista Anarchica” (Μιλάνο) Έτος 46, No 405, Μάρτης 2016. Αγγλική μετάφραση: Paul Sharkey. Ελληνική μετάφραση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.
**Δες το ενδιαφέρον έργο της I K Makdisi, The Eastern Mediterranean and the Making of Global Radicalism, 1860-1914 (University of California Press, 2010).
