Σκέψεις για την Αρχή του Αναρχισμού

: Paul Goodman; Γενικά Άρθρα; 20 Μαρτίου 2022

Paul Goodman*

Ο αναρχισμός γειώνεται σε μια μάλλον σαφή πρόταση: αυτή την πολύτιμη συμπεριφορά που επέρχεται από την ελεύθερη και άμεση αντίδραση των ατόμων ή των ομάδων στις συνθήκες που παρουσιάζονται μέσα στο ιστορικό τους περιβάλλον. Ισχυρίζεται πως στις περισσότερες ανθρώπινες σχέσεις, είτε είναι πολιτικές, οικονομικές, στρατιωτικές, θρησκευτικές, ηθικές, παιδαγωγικές, ή πολιτισμικές, είναι περισσότερο βλαβερά παρά ωφέλιμα τα αποτελέσματα του εξαναγκασμού, του σχεδιασμού «από πάνω προς τα κάτω», της κεντρικής εξουσίας, της γραφειοκρατίας, των φυλακών, της στρατολογίας, των Κρατών, της προκαθορισμένης τυποποίησης, του υπέρμετρου προγραμματισμού κλπ.

Οι αναρχικοί/ες θέλουν να αυξήσουν τη φυσική λειτουργία και να μειώσουν τις εξωτερικές εξουσίες. Αυτή είναι μια κοινωνικό-ψυχολογική υπόθεση με προφανείς πολιτικές προεκτάσεις. Εξαρτώμενοι από τις ποικίλες ιστορικές συνθήκες που παρουσιάζουν διάφορες απειλές για τις αναρχικές αξίες, οι αναρχικοί επικέντρωσαν σε διάφορα πεδία: άλλοτε αγροτικά, άλλοτε στις ελεύθερες πόλεις και στον συντεχνιακό προσανατολισμό, άλλοτε τεχνολογικά, άλλοτε αντί τεχνολογικά, άλλοτε κομμουνιστικά, άλλοτε επιβεβαιώνοντας την ιδιοκτησία, άλλοτε ατομικά, άλλοτε συλλογικά, άλλοτε μιλώντας για την Ελευθερία σαν το σχεδόν υπέρτατο αγαθό, άλλοτε βασιζόμενοι στη συνήθεια και στη «φύση».

Ωστόσο, παρά τις διαφορές αυτές, οι αναρχικοί/ες σπανίως αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλο και δε θεωρούν αυτές τις διαφορές ασύμβατες. Σκεφτείτε ένα κρίσιμο σύγχρονο πρόβλημα, τη βια. Το ένοπλο αντάρτικο ήταν πάντα μια κλασική αναρχική τεχνική. Αλλά εκεί, ειδικά στις παρούσες συνθήκες ,όπου οποιοδήποτε βίαιο μέσο τείνει να ενισχύει τον συγκεντρωτισμό και τον απολυταρχισμό, οι αναρχικοί τείνουν να βλέπουν την ομορφιά της μια βίας. Τώρα η αναρχική αρχή είναι σε μεγάλο βαθμό αλήθεια. Και μακριά από το να είναι «ουτοπική» ή μια «ένδοξη αποτυχία», επιβεβαιώθηκε και κέρδισε σε πολλές θεαματικές ιστορικές κρίσεις.

Στην περίοδο του μερκαντιλισμού και της μεγαλειώδους ευρεσιτεχνίας, οι ελεύθερες επιχειρήσεις από ανώνυμες συντεχνίες ήταν αναρχικές. Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Jefferson ήταν αναρχική. Οι προτεσταντικές εκκλησίες (!) ήταν αναρχικές. Η προοδευτική εκπαίδευση ήταν αναρχική. Οι ελεύθερες πόλεις και το συντεχνιακό δίκαιο στο φεουδαρχικό σύστημα ήταν αναρχικά. Στο παρόν, το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα στις Η.Π.Α. ήταν εξ αρχής και κλασικά αποκεντρωμένο και αναρχικό. Και πάει λέγοντας, ακόμη και μπαίνοντας σε λεπτομέρειες όπως η ελεύθερη πρόσβαση στις δημοτικές βιβλιοθήκες. Βέβαια, στους σύγχρονους ιστορικούς, αυτά τα πράγματα δε φαίνονται και πολύ αναρχικά, αλλά, όταν συνέβησαν, όλα θεωρούνταν ως τέτοια και συχνά αποκαλούνταν αναρχικά, υπό τη συνήθη τρομοκρατική απειλή του χάους.

Αλλά αυτή η σχέση των αναρχικών αξιών με την πραγματική κατάσταση είναι η ουσία του αναρχισμού. Δεν μπορεί να υπάρξει μια ιστορία του αναρχισμού με την έννοια της εδραίωσης μιας μόνιμης κατάστασης των πραγμάτων που θα ονομαζόταν « αναρχία». Είναι μια συνεχής αντιμετώπιση της επόμενης κατάστασης, και μια επαγρύπνηση ώστε να διασφαλιστεί πως δε θα χαθούν οι ελευθερίες του παρελθόντος ή πως δε θα μεταλλαχθούν στο εντελώς αντίθετο τους, όπως η ελεύθερες συντεχνίες εξελίχθηκαν σε μισθωτή σκλαβιά και μονοπωλιακό καπιταλισμό, ή η διακήρυξη της ανεξαρτησίας εξελίχθηκε σε μονοπώλιο των δικαστηρίων, των μπάτσων και των δικηγόρων, ή όπως η ελεύθερη εκπαίδευση εξελίχθηκε σε Σχολικό Σύστημα.

Γράμμα προς τους αποφοίτους του γυμνασίου

Αγαπητέ απόφοιτε:
Το Κογκρέσο ακόμη στριφογυρίζει προσπαθώντας να αποφασίσει να επεκτείνει το σχέδιο πράξης, αντιμέτωπο με την αντίθεση των εργατικών συνδικάτων, των αγροτών, των θρησκευτικών οργανώσεων και άλλων μερών του εκλογικού σώματος που φαίνεται πως διατηρούν ακόμη λίγη λογική σε αυτό το άμεσα προσωπικό ζήτημα αν και συναίνεσαν στον πόλεμο μέσω των κατασκευαστικών έργων, των φόρων, των ανέντιμων κηρυγμάτων και τη γενική συμμόρφωση. Η απειθαρχία του κοινού και ο φόβος των μελών του Κογκρέσου πως θα χάσουν τις θέσεις τους, ανέθεσαν στο Στρατό να προσφέρει επιπλέον κίνητρα σε εθελοντές, σε περίπτωση που το σχέδιο αποτύχει.
Δηλαδή, επειδή δεν μπορεί να πείσει τους ενήλικες εγκεφάλους, ο Στρατός στρέφει τα θέλγητρα του σε ανώριμους αποφοίτους γυμνασίου, οι οποίοι στο σχολείο δεν έμαθαν τίποτα από τα γεγονότα της κοινωνικής μας πραγματικότητας και οι οποίοι, βυθισμένοι στα σπίτια και στα σχολεία τους, δεν είχαν την ευκαιρία να μάθουν τίποτα μέσα από το βίωμα.
Η αλήθεια είναι πως τα κίνητρα για ένα νέο να καταταγεί στο στρατό είναι όντως πειστικά: ο στρατός είναι μια καλή περίπτωση. Ένα καλό δέλεαρ για έναν νέο ώστε να ξοδέψει με τον πιο αντιπαραγωγικό τρόπο τα χρόνια του, υποτακτικός αδαών αξιωματικών, αφιερωμένος σε έναν σκοπό παγκοσμίως καταστροφικό, και σε ένα κοινωνικό status που μέχρι τώρα στην ειρηνική ιστορία της Αμερικής αντιμετωπιζόταν πάντα με περιφρόνηση από τους πολίτες. Παρόλα αυτά ο Στρατός είναι μια καλή περίπτωση! Τι βαριά κατηγορία για την κατάσταση των ιδρυμάτων μας αν ακόμη και ο Στρατός είναι μια καλή περίπτωση!

Τρεις Βασικοί Λόγοι

Παραλείποντας την προοπτική να στρατολογηθεί θέλοντας και μη, υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι, αλληλεξαρτώμενοι, που ωθούν έναν νεαρό αγόρι να καταταγεί εθελοντικά:
Α. Η πίεση του να βγάζει τα προς το ζην και να βρει μια δουλειά.
Β. Ο φόβος της υπεύθυνης ανεξαρτησίας.
Γ. Η ανάγκη να αποδράσει από το σπίτι
Και στις τρεις αυτές κατηγορίες ο Στρατός φαίνεται να παρέχει την καλύτερη λύση, διαθέσιμη θεσμικά- εκτός και αν ο νεαρός ανοίξει τα μάτια του, απελευθερωθεί από το φόβο της εξουσίας, και εργαστεί με διάθεση ώστε να αλλάξει αυτούς τους θεσμούς.
(α) Έχω μπροστά μου μια άτεχνη πολυγραφημένη εγκύκλιο που διανέμεται από το γραφείο στρατολογίας, 29 East Fordham Road, The Bronx, New York. Ξεκινά:
«Αγαπητέ απόφοιτε, συγχαρητήρια για την επιτυχή ολοκλήρωση των σπουδών σου. Στέκεσαι τώρα στο σταυροδρόμι του κόσμου.»
Και έπειτα η εγκύκλιος παρουσιάζει ένα διάγραμμα με τρεις δρόμους:
1. Ο δρόμος της καριέρας: Προς την Ασφάλεια! Καριέρα! Συνταξιοδότηση είκοσι ετών με το Στρατό.
2. Λεωφόρος της Εκπαίδευσης: Στο πανεπιστήμιο! Πέντε χρόνια ελεύθερος και έπειτα τρία χρόνια στον τακτικό στρατό.
3. Λωρίδα της Αμφιβολίας; Πολιτική εργασία. Μηδενική ασφάλιση. Αμφισβητήσιμη καριέρα. Σύνταξη- Πότε; Εκπαίδευση- Ίσως.
Λωρίδα της Αμφιβολίας; Τέτοια είναι η κατάρρευση του συστήματος της ελεύθερης αγοράς που μέχρι τώρα αποτελούσε τη βασική δικαιολογία για τον Αμερικάνικο καπιταλισμό!
«Ας δούμε τα γεγονότα», συνεχίζει η εγκύκλιος.
«Εκατομμύρια βετεράνοι επιστρέφουν στην πολιτική ζωή. Χρειάζονται δουλειά και έχουν πρώτη προτεραιότητα, κ.λπ.»

Τι θράσος! Να τολμάς να υποστηρίζεις αυτά τα «γεγονότα»! Είναι ακριβώς η κορυφή της ιεραρχίας αυτού του Στρατού που σθεναρά αντέκρουσε κάθε αγώνα για βελτίωση των οικονομικών συνθηκών. Αυτός ο Στρατός είναι που κατέπνιξε απεργίες όταν οι απεργίες δεν ήταν ακόμα αντικείμενα ελέγχου των εργατικών- γραφειοκρατιών και θα το κάνει ξανά. Αυτός ο Στρατός που πρέπει να επανδρωθεί πλήρως ώστε να προστατεύσει τις Αμερικάνικες δεσμεύσεις στο εξωτερικό, και οι δεσμεύσεις αυτές δεν είναι τίποτα άλλο από τα συμφέροντα αυτής ακριβώς της τάξης και αυτού ακριβώς του Κράτους που συντηρούν τις συνθήκες «επισφάλεια, καριέρα αμφισβητήσιμη, εκπαίδευση ίσως». Ο Στρατός βοηθά να δημιουργηθούν και να συντηρηθούν αυτά τα γεγονότα και έπειτα μας λέει να αντιμετωπίσουμε τα γεγονότα. Δεν είναι αυτή η τεχνική πειθούς , η επονομαζόμενη «εκβιασμός»;

Εγώ προσωπικά έχω ακαδημαϊκή εκπαίδευση, μένω έκπληκτος και συνάμα ντρέπομαι βλέποντας πώς τα κολέγια και τα πανεπιστήμια έχουν αγκιστρωθεί στις επιχορηγήσεις και τα δίδακτρα αυτού του Στρατού.

Είναι το τέλος της ελεύθερης έρευνας και της νεοφιλελεύθερης εκπαίδευσης, γιατί αυτός που παίζει δίνει και το ρυθμό. Η τεχνική κατάρτιση για την οποία καυχιέται ο Στρατός , για λίγο καιρό, θα εφευρίσκει καινούρια όπλα αλλά δε θα προωθεί την εξέλιξη της επιστήμης.

(β) Ακόμη κι έτσι, αυτό το οικονομικό επιχείρημα της Στρατιωτικής εγκυκλίου δεν θα έπειθε αν δεν ήταν οι δειλοί, αυτοί που δεν έχουν αυτοπεποίθηση, και γενικά αυτοί που δεν έχουν κουλτούρα και κοινωνικά ενδιαφέροντα, αυτοί οι νέοι στους οποίους απευθύνεται. Γιατί κανένα ανεξάρτητο και σκεπτόμενο νέο άτομο δε θα θυσίαζε σε αυτά τα συναρπαστικά χρόνια της ζωής του την ελευθερία να εξερευνά και να πειραματίζεται με τις πιθανότητες. Αλλά το γονικό άγχος για οικονομική επιβίωση έχει εδώ και καιρό γεννήσει στο μυαλό του παιδιού την αίσθηση πως είναι ακατόρθωτο να επιβιώσεις σε αυτόν τον κόσμο. Ο νέος, τρομοκρατημένος και βιασμένος από το σπίτι, κρυφά πιστεύει πως δεν αξίζει τίποτα και πως ποτέ δε θα μπορούσε να κάνει κάτι για αυτό. Επιπλέον, ενδόμυχα φοβάται να ανεξαρτητοποιηθεί οικονομικά, γιατί μια τέτοια αυτονομία υπονοεί επίσης σεξουαλική ανεξαρτησία και ίσως γάμο, αλλά η μακρά στέρηση και τα καταναγκαστικά ταμπού έχουν επενδύσει αυτή την ιδέα με τρομερό άγχος και ενοχές. Βασικά, να αυτονομηθείς σημαίνει να τολμήσεις να πάρεις τη θέση του πατέρα και ίσως ακόμη και να γίνεις πατέρας. Αλλά ως παιδί έχεις ήδη παρατηρήσει πως ο πατέρας μονάχος του δε μπορεί να ανταποκριθεί στις κοινωνικές του ευθύνες. Πόσο λοιπόν λιγότερο μπορείς εσύ, που ο πατέρας, τόσο συχνά, σε χτυπούσε και σε αποκαλούσε ανόητο; Επιπλέον, τόσα χρόνια στη δυσεκπαίδευση έχουν ήδη καταπνίξει κάθε παρόρμηση της περιέργειας, του πολιτισμικού ενδιαφέροντος, και της δημιουργικής φιλοδοξίας που συνήθως υπάρχει στα μικρά αγόρια. Στην εκπαίδευση τους καμιά φυσική κλίση δεν ενθαρρύνεται. Τώρα, συνεπώς, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα μοιάζει αδιαπέραστα μυστηριώδης- η νεολαία είναι πεισμένη πως ότι κι αν κάνει θα γελοιοποιηθεί. Το Εγώ αντιστέκεται σε αυτήν την πρόκληση με όλη του τη δύναμη.

Αλλά ιδού! Ο Στρατός λύνει όλα τα προβλήματα. Επιβάλει ένα περιβάλλον ακόμη πιο αυστηρό από την πειθαρχία στους γονείς και την τιμωρία που ποθεί η ψυχή Και σε καλύτερη μορφή, γιατί τουλάχιστον δεν υπάρχει η πρόσμιξη της αγάπης. Ταυτόχρονα, απαλλάσσει από μια ευθύνη: ο Στρατός παρέχει κάθε ασφάλεια καθώς προετοιμάζει τα μέλη του για τη στιγμή του μέγιστου κινδύνου. Στο Στρατό ο νέος έχει μια πειθαρχημένη ανευθυνότητα. Στην ατέλειωτη ιεραρχία του Στρατού θα είναι πιθανό για το νέο ακόμη και να εκφοβίσει κάποιον κατώτερο, γιατί πάντα υπάρχει ένας καινούριος με ένα λιγότερο αστέρι στην επωμίδα.

(γ) Και για να φύγεις από το σπίτι! Αλήθεια, να φύγεις και να πας πολύ μακριά! Ο Στρατός παρέχει κι αυτό επίσης. Αλλά εκτός από το Στρατό, όπως έχουν τα πράματα στην κοινωνία μας, ακόμη και αν βρει δουλειά ο νέος, πάλι θα χρειάζεται να παραμείνει για πολλά χρόνια εντός των αναθεματισμένων γονικών τειχών, με τη νέα συμβολή του να δημιουργεί απλώς μια νέα τριβή. Εάν η οικογένεια του είναι αυτό που βλέπουμε να είναι οι εννέα στις δέκα οικογένειες, θα είναι για πάντα αδύνατο τα παιδιά να μεγαλώσουν θεωρώντας τους γονείς τους ισότιμα πλάσματα για τα οποία τρέφουν πολύ ιδιαίτερα και στοργικά συναισθήματα. Οι σχέσεις είναι τεταμένες. Είναι εντελώς αδύνατον για τον νέο να εκφράσει την αγάπη που βρίσκεται στα βάθη της καρδιάς του, είναι το ίδιο αδύνατο να εκφράσει την οργή που σιγοβράζει από «τον πάτο» προς τα πάνω και να γκρεμίσει το γέρο. Συνεπώς, το καλύτερο είναι να φύγεις γρήγορα, γιατί η επόμενη μάχη θα είναι χειρότερη από την τελευταία- αλλά στο Στρατό ο καθένας μπορεί να μάχεται χωρίς ενοχές ενάντια στους ξένους και στους αναρχικούς.

Αυτοί είναι, νομίζω, οι κύριοι λόγοι που οδηγούν έναν νέο να καταταγεί. Φυσικά υπάρχουν πολλά επακόλουθα που πηγάζουν από τον ένα ή τον άλλο λόγο: η υπερηφάνεια της στολής, η συντροφικότητα των συμπολεμιστών στην ίδια βάρκα, τα ταξίδια, η πυρετώδεις σεξουαλικές φαντασιώσεις σε εξωτικές πόλεις κ.λπ, κ.λπ. Θα έμενα έκπληκτος, πάντως, εάν ανάμεσα σε αυτά τα κίνητρα βρίσκαμε ένα πλαστό πατριωτικό αίσθημα. Οι Αμερικάνοι δε έχουν συντονιστεί ακόμη τόσο ώστε να φαντάζονται ότι χρειάζονται έναν τέτοιο Στρατό.

Τι τότε; Ελπίζω πως έχω ολοκληρώσει την υπόθεση της Στρατιωτικής εγκυκλίου ώστε να παρουσιάσω την προσφορά τους με όλα τα θέλγητρα της. Ελπίζω πως οι λίγοι νέοι που θα τύχει να τη δουν θα έχουν ένα μικρό αίσθημα ντροπής από τη δεινή τους θέση, και έπειτα θα ξεσπάσουν σε τρομερά γέλια.

Νέοι! Βρισκόσαστε όντως στο σταυροδρόμι – η εγκύκλιος έχει δίκιο. Στη μια πλευρά βρίσκονται τα προσχήματα, τα ψέματα και τα όχι αναλλοίωτα γεγονότα που σας παρουσιάζουν και που ίσως εσωτερικά φοβάστε. Από την άλλη βρίσκεται η απλή αλήθεια: πως δεν είσαστε άχρηστοι, πως έχετε μεγάλη δύναμη μέσα σας. Πως ο κόσμος είναι γεμάτος από ενδιαφέρουσες πιθανότητες, δημιουργικές εργασίες, τέχνες, τεχνικές, και επιστήμες που δεν είναι αδιαπέραστα μυστήρια. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο, την αμοιβαία βοήθεια και κάνεις δεν υποτιμάται ή δεν περιθωριοποιείται. Η σεξουαλική αγάπη είναι χωρίς ενοχές και ως εκ τούτου δε βρίσκεται πολύ μακριά. Χρειάζεστε λεφτά για υγεία και ευτυχία, όχι για να αγοράζεται ότι απεικονίζεται στις διαφημίσεις και στις ταινίες, και εάν στην πλούσια γη μας δε μπορείτε να βγάλετε αρκετά χωρίς να πάτε στο Στρατό, οφείλετε να αναζητήσετε ποιος σας εμποδίζει.

Τα θέλγητρα του Στρατού δε διαφέρουν από τον εκβιασμό. Βοηθήστε μας να αλλάξουμε τα «γεγονότα», για να απελευθερώσετε τους εαυτούς σας και ο ένας τον άλλο!

Paul Goodman, April 1946

*Το παραπάνω κείμενο πρωτοεμφανίστηκε στο αναρχικό περιοδικό «Why?», που έπειτα κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Resistance», μια περιοδική έκδοση που έδωσε χώρο έκφρασης στις νέες κατευθύνσεις της αναρχικής θεωρίας που διαμορφώθηκαν από τους αναρχικούς σαν απάντηση στις κοινωνικές αλλαγές που ακολούθησαν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Βιβλιογραφία

Anarchy A journal of anarchist ideas, τεύχη 11-18-27-37-62-107
Γκούντμαν Πωλ, Κριτική της κατεστημένης παιδείας- Υποχρεωτική δυσεκπαίδευση, Καστανιώτη 1977
Γκούντμαν-Ντάννισον, Εκπαιδευτικός ζουρλομανδύας - Σχολεία του δρόμου, Αυτόνομες εκδόσεις 1982
Ευτοπία #19, Συνέντευξη του Δημήτρη Ρουσσόπουλου στην Ευτοπία, 2010
Haworth H. Robert, Anarchist Pedagogies, PM Press 2012
Houssaye Jean, Δεκαπέντε παιδαγωγοί, Μεταίχμιο 2000
Ίλλιτς Ιβάν, Κοινωνία χωρίς σχολεία, Νεφέλη 1976
Ντιούι Τζων, Εμπειρία και εκπαίδευση, Γλάρος 1980
Ρέιμερ Έβερετ , Το σχολείο είναι νεκρό, Βέργος 1976
Roszak Theodore, Η γέννηση της αντι-κουλτούρας, futura 2008
Suissa Judith, Anarchism and education: A philosophical perspective, Pm Press 2010 Stoehr Taylor, The Paul Goodman Reader, PM Press 2011
Standing Ε. Μ., Her life and work of Maria Montessori, Plume 1998
Στο νησί της αλφαβήτου, 3η και 4η επίσκεψη, 1996-1998
Συλλογικό, Τέχνη και μαζική κουλτούρα, Ύψιλον 1984 46
Συλλογικό, Σαμμερχιλ: Υπέρ και κατά, Μπουκουμάνης 1975
Το Μικρό Δέντρο, Παιδαγωγικό πλαίσιο, 2014
Φάρσον Ρίτσαρντ, Για την απελευθέρωση των παιδιών, Γλάρος 1980

*Πηγή: Το Μικρό Δέντρο, 2016.