Το πρώτο σύμπτωμα των επαναστατικών κινημάτων, των παραγαγόντων την επί Αλεξάνδρου του Β' εσωτερικήν κατάστασιν της Ρωσίας, δύναται να θεωρηθή η περί Συντάγματος απόπειρα των δεκεμβριανών εν έτει 1825. Εις το ατυχές και αδέξιον εκείνο κίνημα είχε μέρος το άνθος της ρωσικής αριστοκρατίας. Μολονότι δε η υπό της κρατησάσης αυτοκρατορίας επιβληθείσα τιμωρία εγένετο αγρία και απάνθρωπος, διότι διεμελίσθησαν και απηγχονίσθησαν και ετουφεκίσθησαν συγγραφείς και ποιηταί επιφανείς και στρατιωτικοί και πολιτικοί προέχοντες, ενέμεινεν ούχ ήττον ο σπόρος των φιλελευθέρων ιδεών εν τοις κόλποις πασών των κοινωνικών τάξεων. Δια τούτο η επανάστασις του 1825 είναι η ανοίξασα τας πύλας της αντιδράσεως εν Ρωσία.
Σκοπών ενταύθα να παράξω μικράς τινας βιογραφικάς σημειώσεις της περιέργου υπάρξεως της Σοφίας Περόφσκαγια λυπούμαι ότι δεν δύναμαι να ενδιατρίψω εις την ιστορικήν πορείαν της αντιδράσεως ταύτης. Ως προς τούτο παραπέμπω εις τα άξια λόγου έργα του Αλφόνσου Thun (1) του Γρηγορίου Kupczanko (2) και εις τας σπουδιαοτάτας πληροφορίας τας δημοσιευθείσας υπό του Stepniak διευθυντού της επαναστατικής εφημερίδος Γη και Ελευθερία. (3) Σημειούμαι μόνον ενταύθα ότι το παθολογικόν φαινόμενο του μηδενισμού, ως επεκλήθη εσχάτως η επαναστατική προπαγάνδα, ενεφανίσθη κατ΄αρχάς υπό την αθώαν μορφήν φιλολογικών συλλόγων, εν οις ανεπτύσσοντο συζητήσεις κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων. Η άπληστος δ' ανάγνωσις των εκ της δύσεως βιβλίων, προϊόντων του προοδεύοντος εκπολιτιστικού πνεύματος, και ιδίως των Saint-Simon, Fourier, Louis Blanc, Proudhon, Owen και άλλων, ουκ ολίγον συνεπέδραμεν εις την ανάπτυξιν των αισθημάτων της ελευθερίας, αγνώστους κόσμους αποκαλύπτουσα εις τας ψυχάς της ρωσίδος νεότητος. Δια να συλλάβη τις αμυδράν ιδέαν της αναπτύξεως ταύτης, αρκεί να μάθη ότι κατά το έτος 1875 είχον κατηγορηθή επί επαναστατικοίς κινήμασιν 612 άνδρες και 158 γυναίκες (4), μεταξύ δ' αυτών ηδύνατό τις να διακρίνη την χοντροειδή όψιν του χειρώνακτος παρά τη ευγενή μοφή των αριστοκρατικών αιθουσών, τον πλουσιώτατο γαιοκτήμονα και ειρηνοδίκη του διαμερίσματος Pensa (…) (δυσανάγνωστη λέξη) ως παρέχοντα άσυλον και χρήματα τοις εταίροις, την σύζυγον του αρχηγού της χωροφυλακής Γλουσέφ, παροτρύνουσαν τον υιόν της εις επαναστατικάς επιχειρήσεις, τον καθηγητή Δοχόβσκην προστατεύοντα τον μαθητήν Κοβάλεκ, δραστηριώτατον μηδενιστήν, τον διακεκριμένον ιατρόν Πορτουγαλώφ ως προστατεύοντα τους φιλελευθέρους, την ζάπλουτην Σοφίαν Στοβοτίνη ποσά μυθώδη προσενεγκούσαν εις ευόδωσιν του έργου της προπαγάνδας των χωρικών της διοικήσεως Kursk, τον ταμίαν Πλέτιεφ παρέχοντα τω υιώ του άφθονον ύλην αναγνώσεως επαναστατικών βιβλίων και καυχώμενον ότι παρεσκεύαζε αυτόν δια τον λαόν.
Επικίνδυνον όμως φάσιν έλαβον τα πράγματα δια της ιδρύσεως του εκτελεστικού του κομητάτου, ένεκα της αυστηράς στάσης ην έλαβεν η Κυβέρνησις κατά το παρά Βολταίρω αξίωμα “gouverne qui peut, et quand on est parvenu a etre le maitre, on gouverne comme on peut”. Κατα τον Χρόνο του Λονδίνου (5) “ ο λαός διετέλει εν καθημερινη συγκρούσει προς την διεφθαρμένην γραφειοκρατίαν, προς το ωργανωμένο συστημα της αστυνομικής κατασκοπείας, προς τας μυστηριώδεις συλλήψεις, προς τα παθήματα των αθώων και τη ατιμωρησίαν των ενόχων”. Η ιδέα ότι ο αυτοκράτωρ συγκεντροί εν εαυτώ πάσαν εξουσίαν επόμενον ήτο να συνεπισύρη την ευθύνην της οικτράς καταστάσεως και τας επιθέσεις της αντεκδικήσεως των τυραννουμένων. Δια ταύτα και ο ατυχής Βρούτος της Ρωσίας Ζελιάμπωφ εν τη περιβοήτω αγορεύσει του απολογούμενος επί τη δολοφονία του αυτοκράτορος έλεγεν, “εν αρχή είμεθα ειρηνικοί απόστολοι, αλλ’ η καταπίεσις και η καταδίωξις ηνάγκασε ημάς ν’ ανακηρυξωμεν την Κυβέρνησιν εχθρόν άσπονδον ημών. Εν τη πράξει μετεβλήθησαν αι ιδέαι ημών”.
Η επικίνδυνος δε τω όντι αύτη φάσις εσημειώθη κατ΄ αρχάς δια της αποπείρας φόνου κατά του φρουράρχου Πετρουπόλεως Τρεπώφ υπό της γυναικός Βέρας Σάσσουλιτς.
Το εκτελεστικόν κομητάτον εν τούτοις είχεν εν συμβουλίω αποφασίση και την ίδρυσιν δημοσιογραφικού οργάνου, όπερ ωνομάσθη “Θέλησις του Λαού”. Ο Μοροσώφ διωρίσθη αρχισυντάκτης, έτεροι δ’ επτά, εν οις και τρεις γυναίκες, συντάκται. Δια των πρώτων φύλλων εδημοσιεύθη το πρόγραμμα αυτού, εν ω εφέροντο αρχαί πολλήν την ομοιότητα έχουσαι προς εκείνας, αι οποίαι εγεννήθησαν εκ των ερειοίων της Βαστίλλης.
“Πεποίθαμεν, εκήρυττε το κομητάτον, ότι η ανθρωπότης μόνο επί τη βάσει των κοινωνικών αρχών δύναται να συνενώση αδιαρρήκτως την ύπαρξίν της τη ελευθερία, τη ισότητι και τη αδεφότητι ότι μόνο τοιούτω τρόπω η κοινή υλική ευημερία και η πλήρης και τελεία ανάπτυξις της προσωπικότητας και δη η πρόοδος αυτής δυνατα να εξασφαλίζηται. Πεποίθαμεν ότι μόνον η θέλησις των λαών δύναται να οργανώση τους κοινωνικούς τύπους, και ότι η πρόοδος του λαού τότε μόνον είναι διαρκής, όταν ούτος αυθύπαρκτοςκαι ελεύθερος διενεργεί αυτήν και όταν εκάστη ιδέα ήτις πρέπει να εφαρμοσθή εν των βίω τη επιγνώσει και τη θελήσει του λαού προάγηται. Το καλόν του λαού και η θέλησις του λαού εισίν αι ιερώτεραι και απ’ αλλήλων αδιάσπασται αρχαί ημών”. Μεταξύ δε των αιτημάτων του λαού, α διετυπώθησαν εν τοις φύλλοις της ρηθείσης εφημερίδος υπήρξαν και αι εξής. Σταθερά προστασία και ασφάλεια του λαού, ανεξαρτηία των αγροτικών κοινοτήτων, κυριότης εδάφους, πλήρης ελευθερία της συνειδήσεως, ελευθερία του λόγου, ελευθερία του τύπου, δικαίωμα του συνέρχεσθαι, δικαίωμα ψήφου άνευ διακρίσεως περιουσίας και τάξεως.
Αι αρχαί αύται αι υποστηρίζουσαι το οικοδόμημα του αληθούς πολιτισμού, υπήρξαν και θα υπάρξωσιν επί πολύ το αντικείμενον της έριδος μεταξύ λαού και αυτοκρατορίας, εις τον βωμόν δ’ αυτών πολύτιμαι υπάρξεις εθυσιάσθησαν εξ αμφοτέρων των στρατοπέδων, ιδίως όμως πλείστοι μεγάλοι άνδρες εκ των φιλελευθέρων, οίτινες, κατά την έκφρασιν του Stepniak, εν άλλη μεν χώρα θ’ απετέλουν την τιμήν και την εθνικήν δόξαν, εν Ρωσία όμως εσβέσθησαν εν ταις φυλακαίς και εις τα στέππας της Σιβηρίας. Εν τω περί των αρχών τούτων αγώνι έπεσε θύμα και ο αυτοκράτωρ Αλέξανδρος ΙΙ κατά τας καλένδας του μηνός Μαρτίου 1881, κριθείς υπεύθυνος ως έγραψεν ο Times, επί γεγονόσιν, άτινα ίσως ουδ’ εις γνώσιν αυτού εγένοντο, περικυκλούμενος εν τη απομονώσει του αυτοκρατορικού αξιώματος υπό υπαλλήλων ενδιαφερομένων συνήθως ν’ αποπλανώσιν αυτόν, ζήσας βίον φέροντα τον τύπον της βαθείας λύπης και του φόβου. Επί τη δολοφονία αυτού κατηγορήθη η Σοφία Περόφσκαγια.
Η Σοφία Περόφσκαγια εγεννήθη εν Πετρουπόλει έτει 1854 και ως ο Κροπότκιν, είλκε και αύτη το γένος εξ υψηλής και ευγενεστάτης οικογενείας, διότι οι Perowski είνε κλάδος της οικογενείας του Rascmowski, συζύγου ανεπιδήμου της αυτοκρατείρας Ελισάβετ βασιλευσάσης κατά τον παρελθόντα αιώνα. Ο πατήρ της Σοφίας υπήρξε γενικός διοικητής Πετρουπόλεως, ο δε εκ πατρός θείος κατέκτησεν επί Νικολάου σπουδαιότατον μέρος της κεντρώας Ασίας, και ο πάππος εχρημάτισεν υπουργός της δημοσίας εκπαιδεύσεως. Εύκολον εκ τούτων να νοήση τις ότι αρίστης ανατροφής και μορφώσεως έτυχεν. Η μήτηρ της Βαρβάρα Σεργιεγιέβνα ήτο αγαθωτάτη γυνή υπεραγαπούσα την θυγατέρα της, ήτις επίσης άκραν στοργήν προς την μητέρα ησθάνετο. Ο πατήρ της όμως ήτο τύπος υπαλλήλου χαρακτήρος μικρού και φιλαύτου, δεσπότης τύραννος εν τη οικογενεία. (6) Από της ηλικίας οκτώ ετών εδίδαξεν αυτήν η μήτηρ της ανάγνωσιν, όταν δε κατά το έτος 1869 ήλθεν η οικογένειά της εις Πετρούπολιν εκ Krim, διότι επόκειτο να πωληθή το μητρικόν κτήμα, ένθα διέμενεν, η Σοφία εισήχθη εις Γυμνάσιον, ενώ εγνώρισε τας Wilberg, Kornilowa και Lorsebern, αίτινες βραδύτερον επεδόθησαν εις επαναστατικά έργα. Η ανάγνωσις δ’ εν νεαρωτάτη ηλικία συγγραφέων, οίοι ο Τσερνιζέσκης και ο Δοβρολιουβώφ, οίτινες κατά τινας υπήρξαν και δάσκαλοί της, ενέπνευσαν τη απαλή και ευγενεί ψυχή της νεάνιδος ζωηρά αισθήματα και μυστηριώδη πάθη, εξ εκείνων τα οποία άγουσιν ή εις την δόξαν ή εις την αγχόνην.
Εν τω διαστήματι τούτω ο πατήρ της διέμενε μακράν της οικογενείας. Όταν επανήλθεν εις Πετρούπολιν έτει 1870 απηγόρευσε στη Σοφία πάσα σχέσιν και ιδίως μετά των μνηθεισών φίλων, κατά δεν τον Stepniak και πάσαν σπουδήν. Τοιαύτην τυραννίαν δεν ηδυνήθη να υπενέγκη η ζωηρά κόρη και προέβη εις το πρώτον επαναστατικόν κίνημά της, εγκατέλειψε δήλα την παρικήν στέγην μόλις άγουσα το 16 έτος της ηλικίας της. Ο πατήρ, ως εικός, μανιωδώς ανεζήτησεν αυτήν δια της αστυνομίας, καταφυγούσιν ει φιλικάς οικογενείας ανεύρεν αυτήν, αλλ’ απελπισθείς να μετατρέψη τον χαλύβδινον χαρακτήρ της, την εγκατέλειπεν. Η μήτηρ όμως ούσα παρεχώρει αυτή χρηματικάς βοηθείας.
Μείνασα η Σοφία ελευθέρα, ως ο αήρ, παρεδόθη εις τας ορμάς των φρονημάτων της, κατετάχθη εις τον φιλανθρωπικόν σύλλογον τον λεγόμενον του ΤσαΪκόβτζη (7) μετά τινα δε χρόνον κατήλθεν εις τον λαόν (8) και εγένετο λοιπόν αρίστη διδασκάλισσα. Έτει 1872 ευρίσκομεν αυτήν εν Κάμα ως εμβολιάστριαν, από χωρίου εις χωρίον πλανωμένην και ως οι μάρτυρες του χριστιανισμού υφισταμένην πάσαν στέρησιν. Εν συρμώ υπήρχε τότε το μυθιστόρημα του Τσερνιζέβσκη “Τι ποιητέον”. Κατά τας εν αυτώ θεωρίας έζησε και η Σοφία δια μέλιτος και σικάλεως, εκοιμήθη επί αχυρίνου προσκεφαλαίου, και εν ταις κακουχίαις κατ΄ ουδέν ηλαττώθη η υγεία της νεάνιδος. Εκείθεν ελθούσα εις Jedimmovo της επαρχίας Twer εγένετο βοηθός του διδασκάλου του λαϊκού σχολείου και μετά της νεολαίας εκαλλιέργει επαναστατικά κινήματα. Κατά τον 7βριον του 1873 συνελήφθη, αλλ’ επί εγγυοδοσία 5000 ρουβλίων αφέθη πάλιν ελευθέρα. Απεφάσισε κατόπιν να εκμάθη την χειρουργικήν (εν εκστρατεία) και έλαβεν όντως μαθήματα υπό ιατρού τινος εν των διοικητηρίω Twer, είτα όμως ετελειοποιήθη εν τη σχολή Συμφερουπόλεως λαβούσα και δίπλωμα.
Η φιλανθρωπία, ης ένεκεν εγένετο θύμα, καθίστη αυτήν νοσοκόμον αμίλητον. Αν τις των φίλων της ησθένει, πρώτη η Σοφία έσπευδε παρά τη κίνη του και παρείχεν ευεργετικάς περιποιήσεις, μετά τοιούτου δε ζήλου και υπομονής επεδεψιλευεν αθυτάς ώστε των ασθενών της πάντων κατέκτα την καρδίαν. (8)
Κατά την γνωστήν και διαβόητον δίκην των 193 (9) ήν εις εκ των κατηγορουμένων, ο Myschkin, διαματυρόμενος κατά του αποκλεισμού πάσης δημοσιότητος απεκάλεσε μωράν κωμωδίαν, ηπήρξε κατηγορουμένη και η Σοφία και ηθωώθη μεν δικαστικώς, αλλά διοικητικώ μέτρω (!) εξωρίσθη εις τη επαρχίαν Ολονέζ (έτει 1879). Εν τω σιδηροδρομιώ σταθμώ Ζούντοβον υποσκέλισε τον χωροφύλακα, όστις εκοιμάτο εις το κατώφλιον της θύρας του κοιτώνος, ένθα εφυλάσσετο η εξόριστος, και απέδρα κατραφυγούσα και εισδύσασα εν τω πλησίω θέσει, κατώρθωσε δε να διαφύγη τους όνυχας της εξουσίας … θέσα εν αυτώ έξ ώρας μακράν τους σταθμού. Εν άκρα μυστικότητι επανήλθε κατόπιν εις Πετρούπολιν.
Εν τούτοις είχεν έλθει εις συνεννόησιν και ειργάσθη μετά του συλλόγου “γη και ελευθερία” προς απελευθέρωσιν ή βοήθεια των εν Χαρκόβω ξκρατουμένων εταίρων, τεθείσα επί κεφαλής ενόπλων συμμοριών. Μεταμφιεσθείσα δε αύτη και οι οπαδοί της εις χωροφύλακας επεχείρησε βία ν’ απαλλάξη τους Stogatscheff, Kowalik, Wolnaralsky και Murawsky των χειρών της εξουσίας μεταγομένους εις τας κεντρικάς φυλακάς Χαρκόβου (10). Ο ρηθείς σύλλογος είχεν ιδρυθή κατά το 1879, άκμαζε δε κυρίως εν τη βορείω Ρωσσία. (11)
Εν τη μεγάλη συνελεύσει των φιλελευθέρων και των μελών παντοίων συλλόγων εν Βορονέζ, η ημετέρα ηρωίς κατετάχθη εν εκείνοις, οίτινες εκ παντός τρόπου επεθύμουν την επιτυχίαν της ενώσεως. Εν τη ενώσει διέβλεπε την δύναμιν τη αντιδράσεως.
Εκ πνεύματος αντιδράσεως δια την απηνή και αγρίαν καταδίωξιν και θανάτωσιν των συνεταίρων εκηρύχθη και η Σοφία υπέρ της ανάγκης του θανάτου του Αυτοκράτορος, όν, ως ανωτέρω είρηται, εθεώρουν των κακών πάντων υπεύθυνον. Είχεν όμως την ιδέαν ότι ο θάνατος αυτού δεν έπρεπε να παραστή ως κοινόν και μεμονωμένον κακούργημα, αλλά παρασκευασμένον πολιτικόν πραξικόπημα ως ο του Καίσαρος, συνοδευόμενος υπό επαναστάσεως των λαών. Ενόει λιπόν σύμπραξιν των λαϊκών συλλόγων. Καθόσον όμως “το κόμμα της μαύρης αποφάσεως” (12) αν είχεν έτι στενάς σχέσεις μετά του λαού, απεφάσισε να συμπράξη μετά των τρομοκρατικών, εργαζομένη συγχρόνως και μετά των λαϊκών. Και ευρίσκομεν λοιπόν αυτήν εις την υπό το όνομα Σουχορουσώβ εκμισθωθείσαν οικίαν εν Μόσχα μετά του Χάρτμαν και άλλων αρχηγών. Δεν ήτο άρα ξένη εις την τρομεράν εκείνη επιχείρησιν τη δ’ υπονόμου και δυναμίτιδος ανατινάξεως της σιδηροδρομικής γραμμής και του συρμού κατά το θέρος του 1879, όταν ως εκ θαύματος διεσώθη η ζωή του αυτοκράτορος επιστρέφοντος εκ Λεβαδείας εις Πετρούπολιν δια Μόσχας. (13)
Τέλος εις την δολοφονίαν του Αλεξάνδρου συνήργησεν ουκ ολίγον. Δια μολυβδίδος εσημείου επι τινός γραμματοκιβωτίου (14) το σχέδιον της μάχης, τας θέσεις δηλαδή ας όφειλον να καταλάβωσιν οι συνομώται, την δε πρωίαν του πραξικοπήματος ίστατο επί του πεδίου λαμβάνουσα πληροφορίας παρά των σκοπών περί της πορείας του αυτοκράτορος και διαβιβάζουσα αυτάς δια κινημάτων σάκκου, εκ των κινημάτων δε ούτων οδηγηθέντες και οι Ρισσακώβ και Γρινεβίκη συνεπλήρωσαν το φοβερόν έργον.
Μίαν εβδομάδα κατόπιν συνελήφθη και μετά των συνενόχων Ρισσακώφ, Κίβαλτσιτς, Μιχαηλώφ, της Έσσης Χέλφμαν και του Ζελιάμπωφ ήχθη ενώπιον του δικαστηρίου. Παρέστη ενώπιον αυτού ατάραχος, και όταν εκλήθη εις απολογίαν ωμολόγησε μετά θάρρους τας πράξεις της, παρακαλέσασα μάλιστα να μη λάβωσιν την αδυναμίαν του φύλου, αλλ’ ως άνδρα να θεωρήσωσιν αυτήν (!) (15) ως να εφοβείτο η γενναία κόρη μήπως εκληφθή ότι εν τω στήθει εκρύπτετο γυναικός καρδία. Κατεδικάσθη εις τον δι’ αγχόνης θάνατον άγουσα μόλις το 26 της νεότητος έτος.
Η Σοφία Περόφσκαγια ήτο ωραία, non di quella belta, ως λέγει ο Stepniak, che abbaglia a prima vista, ma di quell ache piu si guarda piu affascina. Μικρά κεφαλή, ξανθή κόμη, ζεύγος γαλανών οφθαλμών μυστηριώδους λάμψεως ευφυεστάτων και ζωηροτάτων υπό μέτωπον ευρύ και υψηλόν, ρις μικρά, στόμα δροσερόν εστολισμένο δια διπλής σειράς ωραιοτάτων οδόντων, απετέλουν την χαριεστάτην φυσιογνωμίαν αυτής. Η φωνή αυτής ήτο γλυκεία και συμπαθικωτάτη, ήτο φιλόγελος ως πάσαι αι νεάνιδες, αλλά δεν ηγάπα την πολυτέλειαν, δια τούτο η περιβολή αυτής εκτάκτως απλη υπήρχεν, ελάτρευεν ως υπερβαλλόντως την καθαριότητα και διετήρει αυτήν ως ελβετός κόρη. Υπερεφίλει τα μικρά παιδία. (16)
Περί δε των ερώτων της; Ως προς το αντικείμενον τούτο δεν υπάρχουσιν ασφαλείς πληροφορίαι, ει μη ότι μόνο κατά το τελευταίον έτος της ζωής της ο μόνος ανήρ όστις επεβλήθη τη … (δυσανάγνωστη λέξη) της υπήρξεν ο Ζελιάμπωφ μετα του οποίου και… (δυσανάγνωστη λέξη)
Λέγεται ότι κατ’ ουδέν εθεώρει τους άνδρας ανωτέρους των γυναικών, έκρινεν όμως εξ εαυτής. Ο Stepniak περιγράφων ον χαρακτήρα της ανακράζει εκ θαυμασμού: che forza titanica ascondeva sotto quell sembiante cosi sereno! Che qualita una questa donna straordinaria!
Ολίγας ημέρας προ της καταδίκης της, ήτις εκ του προτέρου ήτο γνωστή, έγραψεν επιστολήν προς την εν Κριμ διαμένουσαν μητέρα της. Η επιστολή αύτη πλήρης πάθους και χάριτος και τρυφερού αισθήματος ε΄κινε αξία να μνημονυεθή ενταύθα. (17)
Ακριβή και ανεκτίμητος μήτερ μου:
Με καταθλίβει και βασανίζει ακαταπαύστως η σκέψις, τι τάχα εν τη ψυή σου να συμβαίνη; Σε ικετεύω, ακριβή μου, μη ανυσήχει, μη θλίβου, φείσθητι σεαυτής χάριν της οικογενείας μας και προς χάριν εμού. Παντάπασι δεν λυπούμαι δια την τύχην μου, αντιμετωπίζω αυτήν εν άκρα ηρεμία, διότι προ αλλού εγίνωσκον και θάτον ή βράδιον ανέμενον αυτήν ίνα έλθη. Και όμως, αγαπητή μου μήτερ, η τύχη αύτη δεν είνε τόσον πολύ μαύρη. Έζων ως αι πεποιθήσεις μου … (δυσανάγνωστη λέξη) Εναντία αυτών να πράξω αδύνατον εις εμέ υπήρχε. Αυτού ένεκα εν ησύχω συνειδήσει περιέμενον ό,τι μοι πέπρωται. Το μόνο πράγμα, όπερ βαρέως πιέζει την ψυχήν μου, είνε η λύπη σου, ανεκτίμητπ μήτερ μου. Τούτο είνε το μόνο όπερ με καταθλίβει και δεν γνωρίζω τι θα ηδυνάμην να δώσω δια να ανακουφίσω αυτήν. Γλυκεία μου μήτερ, συλλογίσθητι ότι έχεις ακόμη πολυμελή οικογένειαν, ότι μικρά και μεγαλείτερα τέκνα σε περιστοιχίζουσι, και όλων αυτών αναγκαίον υπόδειγμα ηθικής δυνάμεως υπάρχεις. Ελυπήθη πάντοτε ενδομύχως η ψυχή μου ότι δεν ηδυνήθην να φθάσω εις το ηθικόν εκείνο ύψος εν ω υφίστασαι. Εν τούτοις εν ταις στιγμαίς της αμφιβολίας διετήρης πάντοτε την εικόνα σου. Δεν θέλω να βεβαιώσω τα προς σε αισθήματά μου, διότι συ γνωρίζεις ότι αδιαλείπτως ήσο η σταθεροτάτη και μεγίστη αγάπη μου. Η ανυσηχία μου δια σε ήτο διαρκώς δι’ εμέ η μεγαλειτέρα λύπη. Ελπίζω όμως, ακριβή μου, ότι θα ησυχάσης και ότι εν μέρει τουλάχιστον θα με συγχωρήσης δι’ όλην την λύπην, ην σοι προξενώ. Ελπίζω ότι δεν θα με μαλώσης πολύ. Η επίπληξίς σου είνε το μόνο όπερ με στεναχωρεί.
Πολύ, πολύ φιλώ τα χεράκια σου και γονατιστή σε ικετεύω να μη μου θυμώσεις. Τα θερμά μου χαιρετίσματα προς άπαντας τους συγγενείς. Έχω όμως ακόμη μίαν παράκλησιν προς σε, ακριβή μου μητερίτσα. Αγόρασόν μοι εν περιλέμιον και χειρόκτια φέροντα κομβία, διότι με περόνας απαγορεύεται ενταύθα, το δε περιλέμιον να είνε στενόν, πρέπει να ευπρεπίση τις την ενδυμασίαν του δια το δικαστήριον, διότι ενταύθα παντελώς εφθάρη.
Καλήν αντάμωσιν λοιπόν, ακριβή μου. Επαναλαμβάνω και πάλιν την παράκλησίν μου, μη λυπήσαι, μη φροντίζης δι’ εμέ. Η τύχη μου δεν είνε τόσον θλιβερά, και επιτέλους δεν είνε δίκαιον να με πικραίνης.
13/2 Μαρτίου 1881.
Η Σοφία σου.
Την επιστολήν ταύτην έγραψεν εκ της φυλακής. Άμα τη αναλήψει αυτής η μήτηρ έσπευσεν εις Πετρούπολιν. Δεν τη απαγόρευσαν τη εν η φυλακή είσοδον, αλλ’ ανέβαλον την επίσκεψιν από ημέρας εις ημέραν, μόλις δε κατά την 3/15 Απριλίου επέστρεψαν αυτή να ίδη την Σοφίαν της, ακριβώς καθ’ ην ώραν επρόκειτο να απαχθή εις τον τόπον της εκτελέσεως τιθεμέη επί μαύρου κάρρου, δεδεμένη επί δοκού, το πρόσωπον έχουσα εστραμμένον προς τα όπισθεν και φέρουσα επί στήθους κρεμάμενη πινακίδα μετά της επιγραφής “προδότης της πατρίδος”.
Οία φρικτή συνάντησις μητρός και θυγατρός! Φρικτοτάτη δια την ταλαίπωρον μητέρα υπήρξεν η στιγμή, καθ’ ην ίδον οι οφθαλμοί της την Σοφίαν επί της αγχόνης.
Κατά την μαρτυριν αυτόπτου μάρτυρος (18) πριν ή αποθάνη απέσπασεν εν άνθος, όπερ έφερεν επί του στήθους της και προσήνεγκεν αυτό μειδιώσα εις τον αξιωματικόιν τον συνοδεύοντα αυτήν. Όταν δε το σώμα αυτής ερρίφθη εις το κενόν ο παριστάμενος λαός εγονάτισεν ως να εξέφραζε σεβασμόν και ευγνωμοσύνην.
Αθήνησι, τη 2 Αυγούστου 1881.
Α. ΜΟΜΦΕΡΡΑΤΟΣ
Σημειώσεις
1) Geschichte der Revolutionaren Bewegungen in Russische (Leipsig 1883).
2) Kupczanko σελ. 11.
3) Der Russische Nihilismus (Leipsig 1884).
4) La Russia sotteranea (Milano 1882).
5) Εν τοις φύλλοις του Μαρτίου 1881.
6) Πρβ. La Russia sotteranea.
7) Ίδ. Περί αυτού Thun σελ. 90.
8) Περί της Ρωσία εννοίας “πηγαίνειν εις τον λαόν” πρβ. Thun αυτόθι.
9) Russia sotter.
10) Ιδ. Περί αυτής Thun σελ. 149 ένθα και τας πικροτάτας αποστροφάς του Myschkin.
11) Ίδ. Kupczanko σελ. 67.
12) Ίδ. Περί αυτού Thun σελ. 188.
13) Thun σελ. 207.
14) Kupczanko, κατά δε τον Stepniak in un vecchio busto.
15) Παρ. La Russia sotteranea και Kupczanko.
16) Παρ. Kupczanko και La Russia sotteranea.
17) Εδημοσιεύθη το πρώτον, εν τω δημοσιογραφικώ επαναστατικώ οργάνω “Θέλησις του Λαού” και μετεφράσθη υπό του Kupczanko.
18) Ούτος είνε ο φίλος μου κ. Βελιανίτης.
* Δημοσιεύτηκε στο “Ετήσιον Ημερολόγιον 1888” του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου, σελ. 201-211.
