Κανένας δεν επαναστατεί επειδή έτσι του κάπνισε, επειδή δεν είχε τίποτα καλύτερο να κάνει, επειδή βαριόταν αφόρητα μια κάποια μέρα της ζωής του. Κανένας δεν εξεγείρεται επειδή το διάβασε σε κάποια βιβλίο, επειδή πέρασε χρόνια να αναρωτιέται γι’ αυτό. Κανένας δεν μπαίνει στη φωτιά ρισκάροντας τη ζωή του επειδή ένα θεωρητικό σχήμα του είπε πως πρέπει να ρισκάρει τη ζωή του. Κανένας· ο άνθρωπος γίνεται επαναστάτης γιατί δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά, γιατί είναι α π ε λ π ι σ μ έ ν ο ς.
Η επανάσταση του 1821 έγινε από τους απελπισμένους. Μπορεί να την οραματιστήκαν κάποιοι έμποροι από την Οδησσό, μπορεί να την σκέφτηκαν κάποιοι εμιγκρέδες αστοί στο Παρίσι, μπορεί να την στήριξαν κάποιοι προύχοντες ντόπιοι φεουδάρχες και καλαμαράδες, μπορεί να την σιγόνταραν κάποιες ξένες κυβερνήσεις, μπορεί να την πόθησαν ρομαντικοί διανοούμενοι και ποιητές· όλοι αυτοί είχαν —βέβαια— τους λόγους τους. Όμως η επανάσταση δεν θα γινόταν ποτέ αν η οργή της απελπισίας δεν σάρωνε τις ψυχές των καταπιεσμένων, αν ο κόμπος από την συσσωρευμένη αδικία δεν έπνιγε το λαιμό εκατοντάδων χιλιάδων απλών ανθρώπων, αν σε μια κρίσιμη στιγμή, ικανή να σπάσει το καταπιεστικό συνεχές του χρόνου, το πάθος για το οριστικό σπάσιμο των αλυσίδων δεν γινόταν η ηχώ ενός μαζικού «ως εδώ».
Ελευθερία ή θάνατος, λοιπόν. Γιατί η επανάσταση που σπάει τη τζαμαρία της ιστορίας, γίνεται συλλογική πράξη όταν αυτοί που δεν αντέχουν πια το βάρος των αλυσίδων, αποφασίζουν να παλέψουν με μόνο όπλο της ζωή τους —το μόνο πράγμα που έχουν, άλλωστε— για το μόνο πράγμα που αξίζει να παλεύει κανείς: για την ελευθερία.
Η ελευθερία έρχεται με το μαχαίρι στα δόντια —έλεγε μια παλαιά προκήρυξη— με την ανειρήνευτη μανία να σπάσει τις αλυσίδες, όλες τις αλυσίδες. Γι’ αυτό και καμία επανάσταση, όσες ένδοξες σελίδες και αν έγραψε, όσες μάχες και να έδωσε, δεν δικαιώθηκε ποτέ οριστικά. Όσο η αδικία επιμένει, όσο η παλαιά τάξη επιστρέφει παίρνοντας διαρκώς νέες μορφές, όσο η καταπίεση, ο αποκλεισμός, η βία, ο πόνος και η εξαθλίωση γίνονται το υστερόγραφο της εξουσίας, τόσο συνεχίζει να είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι· να είναι δίκαιο να επαναστατείς.
Σήμερα —δυστυχώς— ξέρουμε την παραδοξότητα του αγώνα, τον αντεστραμμένο μύθο της επανάστασης. Ξέρουμε πως η επανάσταση που ηττάται γίνεται μνήμη — παρακαταθήκη για το αύριο, η επανάσταση που «κερδίζει» γίνεται κράτος· μια νέα μορφή της παλαιάς αδικίας. Μετά την επανάσταση έρχονται οι ειδικοί να μας μιλήσουν για το “νόημά” της, να μας “διαφωτίσουν” για τα ποίος, τα πού και τα γιατί της ιστορίας, να μας νομοθετήσουν για τα αγαθά της ελευθερίας που κέρδισαν οι αγώνες και να μας υπενθυμίσουν πως «σήμερα …δεν είναι καιρός για επαναστάσεις», πως «σήμερα ζούμε στον καλύτερο δυνατό (θαμαστό καινούργιο) κόσμο».
Ας μην είμαστε αφελείς. Το ποια θα είναι η έκβαση μιας επανάστασης, το αν «θα γίνει μνήμη ή θα γίνει κράτος», το αν θα παγιώσει έστω κάποιες κατακτήσεις για τους ανέλπιδους που έβαλαν το κεφάλι τους στο ντορβά ή αν απλά η αδικία θα πάρει νέες, πιο σκληρές μορφές, είναι κάτι που κρίνεται στο εσωτερικό της επανάστασης. Αυτό έγινε και στην επανάσταση του 21’. Γιατί οι επαναστάτες έχουν τη δυστυχία να μην πολεμούν μόνο τους εχθρούς τους, έχουν και τους “φίλους” τους να αντιμετωπίσουν. Κολαούζους που τρέχουν σαν τους χρηματιστές του λονδρέζικου Σίτι να κεφαλαιοποιήσουν τα κέρδη της νέας εξουσίας, όταν το αίμα τρέχει στους δρόμους, όταν επικρατεί γι’ αυτούς αυτή η υπέροχη “μεγάλη αναταραχή”.
Κι όμως αυτοί οι κολαούζοι θα οικοδομήσουν το νεοελληνικό κράτος και την ιδεολογία του: τον εθνικισμό. Αυτοί οι κολαούζοι θα οικοδομήσουν τη μυθολογία της επανάστασης, μια κατασκευασμένη αφήγηση γεμάτη ψέματα, στρεβλώσεις και παραμύθια. Αυτοί οι κολαούζοι, που αφού πρώτα φίμωσαν, εκτέλεσαν, φυλάκισαν ή καταδίκασαν στην εξαθλίωση τους επαναστάτες, μετά τους έστησαν ανδριάντες και μας είπαν τι δήθεν οραματιστήκαν αυτοί που κάποτε βγάλανε τα σπαθιά απ’ τα θηκάρια. Γιατί οι κολαούζοι έπνιξαν την επανάσταση μέσα στα σπλάχνα του νεοελληνικού κράτους όπως ο πρωτομάστορας τη γυναίκα του στα θεμέλια του γεφυριού της Άρτας.
*
Στο σχήμα που εισηγούμαστε στο βιβλίο αυτό βλέπουμε την Επανάσταση όχι μόνο σαν τη μεγάλη αναταραχή, που σπάζει το καταπιεστικό συνεχές του χρόνου –και υπόσχεται να φέρει τον κόσμο ανάποδα–, αλλά και ως έναν διαρκή εμφύλιο πόλεμο. Έναν πόλεμο που στις περισσότερες επαναστάσεις τον κερδίζουν, δυστυχώς, οι πιο ισχυροί, οι πιο αμοραλιστές, μηχανορράφοι και γραφειοκράτες, δηλαδή συνήθως αυτοί που ονομάζουμε «αντεπαναστάτες».
Μια επανάσταση ηττάται πρώτα στο εσωτερικό της. Ηττάται ακόμα και όταν θριαμβεύει. Το δίλημμα της εξέγερσης «θα γίνει μνήμη ή θα γίνει κράτος;» παραμένει μια διαχρονική πραγματικότητα των επαναστάσεων. Η Ελληνική Επανάσταση απέτυχε όχι μόνο να απελευθερώσει τους σκλάβους, αλλά ακόμα και να πραγματώσει τα αστικά της αιτήματα.
Αλλά η οπτική που προτείνουμε εδώ μας δίνει την δυνατότητα να υπερασπιστούμε την Επανάσταση και το πνεύμα της, χωρίς να είμαστε υποχρεωμένοι να πανηγυρίσουμε την έκβασή της. Μας δίνει τη δυνατότητα να μιλήσουμε για μια επανάσταση που έμεινε ανολοκλήρωτη, για τους ανεκπλήρωτους πόθους των «από τα κάτω» για γη και ελευθερία και για εκείνη την πρώτη κραυγή-υπόσχεση της Επανάστασης για λύτρωση.
Και αν τιμάμε σήμερα κάτι, δεν είναι τίποτα περισσότερο από τη μνήμη εκείνης της παλαιάς υπόσχεσης που έχει μείνει για την ώρα μια αδικαίωτη δυνατότητα: το «ποθούμενο», στο οποίο συμπίπτει η προσδοκία της λύτρωσης με την επιθυμία της ελευθερίας. Γιατί κάθε επανάσταση οραματίζεται τη λυτρωτική απελευθέρωση από τις κάθε λογής αλυσίδες.
Και αυτό, 204 χρόνια μετά, παραμένει το διαχρονικό μήνυμα και εκείνης της γενικευμένης ανταρσίας καθώς και ο λόγος για να γράφουμε σήμερα για εκείνους τους απλούς αγωνιστές που κατεξοχήν τη σήκωσαν στις πλάτες τους, περνώντας
τη σκυτάλη των αγώνων ελευθερίας στους επόμενους…
*
Για αυτούς τους απλούς ανθρώπους που συγκροτούν την αδιαμόρφωτη κουρελαρία της λαϊκής παράταξης του 1821, γι’ αυτούς που πολέμησαν κόντρα στους Οθωμανούς, αλλά συγκρούστηκαν και με τους ντόπιους άρχοντες για τη γη και την ελευθερία, γι’ αυτούς τους λαϊκούς αγωνιστές, τους κλέφτες, τους άτακτους και τους ναύτες, τους χωρικούς και τους βοσκούς που πήραν τα καριοφίλια και που το ελληνικό κράτος φυλάκισε, εξαπάτησε, καταδίκασε στη φτώχεια, λεηλάτησε τη ζωή και τη γη τους, για να τους αφήσει τελικά πένητες-πληβείους στις νέες του ερημιές, γι’ αυτούς που ήταν η ψυχή και η καρδιά της Επανάστασης και που οι μετέπειτα ιθύνοντες του νεοελληνικού κράτους έκτισαν ζωντανούς μέσα στα σπλάχνα του, γι’ αυτούς που κράταγαν για αιώνες ζεστά τα κούτσουρα της ζωντανής κοινότητας, ώσπου να τα σβήσουν άτσαλα οι υποτιθέμενοι θιασώτες της προόδου, γι’ αυτούς γράψαμε τις σελίδες αυτού του σύντομου βιβλίου.
Μια πολεμική υπεράσπιση και μια αφιέρωση στον «λαό των αρμάτων».
