Οι διαφορετικές ιστορικές συνθήκες εξέλιξης της ιταλικής κοινωνίας και κράτους, εν σχέση με εκείνες της Ελλάδας, την καθιστούν παράγοντα επιρροής προς τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα, ιδίως στον τομέα ανάπτυξης των ιδεών. Από την έναρξη των νεωτερικών χρόνων η Ιταλία μετέχει της παγκόσμιας ιστορίας ως οικονομική και στρατιωτική υπερδύναμη, πλεονεκτήματα που φαίνεται να παίζουν ρόλο αποφασιστικό για την ανέλιξη των ιδεών σε κάθε τόπο που τα απολαμβάνει. Η γεωγραφική, δε, γειτνίαση με άλλες χώρες διευκολύνει σε υπερθετικό βαθμό όχι μόνο τον εμπλουτισμό των ιδεών, που αναπτύσσονται σε χώρες με πλεονεκτήματα όπως εκείνα της Ιταλίας, με στοιχεία των ομόρων της, αλλά και την μεταλαμπάδευσή τους προς εκείνες όταν οι καταστάσεις το επιτρέπουν και το επιβάλλουν.
Οι παραπάνω αρχές δεν εξαιρούνται, βέβαια, όταν πρόκειται για την εξέλιξη των σοσιαλιστικών, γενικότερα και των αναρχικών, ειδικότερα ιδεών στην γείτονα, καθώς και την επίδραση που είχαν και έχουν αυτές σε πρόσωπα και γεγονότα ιστορικά στην Ελλάδα. Αυτές οι εξελίξεις, μάλιστα, μας ενδιαφέρουν ακόμη περισσότερο όταν συνοδεύονται και από πολιτικές κινήσεις κι ενέργειες των προσώπων που εμπλέκονται στην ανταλλαγή!
Ενώ η Ιστορία του επαναστατικού, αταξικού και ακρατικού κινήματος στην Ιταλία είναι σε μεγάλο βαθμό γνωστή στο ελληνικό κοινό μέχρι και την έκρηξη του Δεύτερου Πόλεμου, οι γνώσεις μας για τις ζυμώσεις μέσα στο κίνημα αυτό εξασθενούν δραματικά όσον αφορά στα κατοπινά χρόνια. Εξαιρέσει κάποιων ελάχιστων περιπτώσεων, οι περισσότεροι αναρχικοί στην Ελλάδα δεν γνωρίζουν σημαντικές διαστάσεις στην ανάπτυξη των ιδεών που συνέβη εντός του ιταλικού αναρχικού κινήματος μετά την δεκαετία του ’40. Άλλωστε, οι αρνητικές, στο σύνολό τους, συνθήκες ανάπτυξης του αντίστοιχου κινήματος στην Ελλάδα, διατήρησαν και διατηρούν υποτονική την ανάγκη παρέμβασης, προς την κατεύθυνση της πληροφόρησης, των λίγων εκείνων ανθρώπων που έχουν γνώση των ιταλικών εξελίξεων…
Κι αν κανείς θεωρεί μακρινές τις δεκαετίες του ’40, του ’50 ή του ’60, υποστηρίζοντας ότι έχουν πάψει να ενδιαφέρουν με τρόπο άμεσο τους έλληνες αναρχικούς, κάτι τέτοιο είναι αδύνατον να το ισχυριστεί όταν το ενδιαφέρον στρέφεται σε όλη εκείνη την περίοδο που, για την Ιταλία, ξεκινά το 1965: είναι το χρονικό διάστημα κατά το οποίο το ιταλικό κίνημα παίρνει τα οριστικά χαρακτηριστικά που, κατά τη γνώμη μας, το καθορίζουν ως και σήμερα!
Η διεύρυνση της γνώσης που έχουμε για το ιταλικό αναρχικό κίνημα -τουλάχιστον για την περίοδο μέχρι το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία το 1917- είναι ένα απαραίτητο στοιχείο -εκτός των άλλων- και για τη μελέτη της σοσιαλιστικής και ειδικότερα της αναρχικής κίνησης και σκέψης στην Ελλάδα την αντίστοιχη περίοδο.
Αναφερόμαστε κυρίως στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και μέχρι το 1918 -χρονιά ίδρυσης της Γ.Σ.Ε.Ε. και του Σ.Ε.Κ.Ε. (μετέπειτα Κ.Κ.Ε.), την περίοδο δηλαδή που όσον αφορά το σοσιαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως ελευθεριακή, αφού πέρα από τις κινήσεις που αυτοπροσδιορίζονταν ως αναρχικές, η πλειοψηφία και των υπολοίπων εκφάνσεων της σοσιαλιστικής κίνησης είναι σαφώς σημαντικά επηρεασμένη από τις ιδέες του Proudhon, του Bakounin, του Kropotkin, της Παρισινής Κομμούνας, της αντιεξουσιαστικής πτέρυγας της Α′ Διεθνούς.
Στη διαμόρφωση αυτής της κίνησης, οι ιταλοί αναρχικοί που βρέθηκαν στην Ελλάδα με ιδιότητες όπως αυτή του πολιτικού πρόσφυγα μετά από εξεγέρσεις και αναταραχές στην Ιταλία, του ειδικευμένου τεχνίτη σε μεγάλα δημόσια έργα της εποχής και του εθελοντή πολεμιστή στους εθνικοαπελευθερωτικούς πολέμους της Κρήτης και της Μακεδονίας, φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο, είτε ως αγωγοί των επαναστατικών ιδεών, είτε ως σύνδεσμοι με τις ομάδες, τα έντυπα και τα συνέδρια της Ευρώπης.
Η σοσιαλιστική γενικότερα και αναρχική ειδικότερα κίνηση στην Ελλάδα σημειώνει τα πρώτα της βήματα στα τέλη περίπου της δεκαετίας του 1850 ενώ την αρχή του τέλους για την πρώτη -ελευθεριακή όπως ειπώθηκε- περίοδο της κίνησης αυτής, σφραγίζει μισό αιώνα αργότερα η δολοφονία του Μαρίνου Αντύπα, το Μάρτιο του 1907 στη Θεσσαλία.
Η αναρχική αυτή κίνηση εκδηλώνεται και κορυφώνεται σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας και χαρακτηρίζεται ως ένα σημείο από τις τοπικές ιδιαιτερότητες, ωστόσο υπήρξε ενιαία, καθώς απ’ ότι φαίνεται, είτε δι’ αλληλογραφίας και ανταλλαγής εντύπων είτε με μετακινήσεις κάποιων προσώπων, οι κατά τόπους κινήσεις διατηρούσαν μεταξύ τους χαλαρούς ή πιο στενούς δεσμούς.
Κάνοντας μια επιγραμματική κατά τόπους αναφορά, στην Αθήνα και τον Πειραιά, στις αρχές της δεκαετίας του 1860 εμφανίζονται δημοσιεύματα όπως το «Σκέψεις ενός Ληστού ή Η Καταδίκη της Κοινωνίας» του Δημητρίου Παπαρηγόπουλου και η «Αναρχία» του οπαδού του Proudhon Δημοσθένη Παπαθανασίου, ο οποίος θα υπερασπιστεί αργότερα με σθένος την Παρισινή Κομμούνα και τις αρχές της. Τη δεκαετία αυτή λειτουργεί στην Αθήνα η Δημοκρατική Λέσχη ιδρυμένη από τον σμυρνιό αναρχικό Εμμανουήλ Δαούδογλου και τον ιταλό πολιτικό πρόσφυγα Amilcare Cipriani. Κατά τις δεκαετίες του 1880 και ’90 δραστηριοποιούνται στην πρωτεύουσα μια σειρά από σοσιαλιστικές και αναρχικές ομάδες που προπαγανδίζουν τις ιδέες τους μέσα από εφημερίδες και μπροσούρες αλλά και συμμετέχοντας σε λαϊκούς αγώνες όπως οι απεργίες των μεταλλωρύχων του Λαυρίου.
Στη Δυτική Πελοπόννησο, σημειώνεται η σημαντικότερη αναρχική κίνηση καθ’ όλο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Κορυφώσεις αυτής της κίνησης αποτελεί κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1870 η δράση του αναρχικού Δημοκρατικού Συλλόγου της Πάτρας, ενώ κατά την τελευταία δεκαετία του αιώνα, η έντονη παρουσία αναρχικών ομίλων στην Πάτρα, τον Πύργο και αλλού, οι οποίοι πέρα από μια σειρά σημαντικών εκδόσεων, εμπλέκονται και στις λαϊκές εξεγέρσεις που σημειώθηκαν τα χρόνια της σταφιδικής κρίσης.
Στην αυγή του νέου αιώνα η αναρχική κίνηση της Αθήνας και της Πελοποννήσου αποκρυσταλλώνεται στον Εργατικό Αναρχικό Σύνδεσμο της Αθήνας.
Στα Επτάνησα -σημαντική γέφυρα στις σχέσεις ιταλών και ελλήνων σοσιαλιστών- υπάρχουν πληροφορίες για τη δράση σοσιαλιστικών ομάδων, ενώ αξιοσημείωτες είναι οι περιπτώσεις του αναρχικού ποιητή Μικέλη Άβλιχου και του ριζοσπάστη δημοσιογράφου Παναγιώτη Πανά. Τα χρόνια επίσης 1900-1907 γύρω από το Λαϊκό Αναγνωστήριο Η Ισότης και την εφημερίδα Ανάστασις που δημιουργεί ο Μαρίνος Αντύπας, σημειώνεται σοσιαλιστική κίνηση με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που συνεχίζεται και μετά το θάνατο του Αντύπα.
Στη Θεσσαλία επίκεντρο της αναρχικής κίνησης είναι ο Βόλος από τα τέλη του 1890. Γύρω από το Εργατικό Κέντρο του Βόλου (το πρώτο στην Ελλάδα) δημιουργημένο το 1908 και το Εργατικό Κέντρο της Λάρισας δημιουργημένο δύο χρόνια αργότερα, δραστηριοποιείται ένας ευρύ κύκλος αναρχικών, στην πλειοψηφία τους καπνεργατών και τσιγαράδων, που αναπτύσσει αξιόλογη δράση την περίοδο αυτή.
Τέλος, πληροφορίες για κάποια σοσιαλιστική και αναρχική κίνηση υπάρχουν και τις υπόλοιπες πόλεις του νεοελληνικού κράτους, καθώς και για σημαντικές πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Αιγύπτου.
Στην εκδήλωση της Αθήνας ο Franco Bertolucci θα ασχοληθεί με το αναρχικό κίνημα στην Ιταλία από τις απαρχές του μέχρι και το Μεσοπόλεμο. Ξεκινώντας με τη διερεύνηση της μεγάλης γαριβαλδινής και εθελοντικής παράδοσης θα ακολουθήσει την πορεία του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος με τα βήματα της ιταλικής συνιστώσας του. Η σημαντικότερη μορφή του ιταλικού -ίσως και διεθνούς- αναρχικού κινήματος, αυτή του Errico Malatesta θα απασχολήσει ιδιαίτερα τον εισηγητή, αφού η πορεία του μεγάλου αναρχικού επαναστάτη ταυτίζεται με την πορεία του ιταλικού αναρχικού κινήματος από την διάσπαση των σοσιαλιστικών τάσεων μέχρι και την επικράτηση του φασισμού: τα έντυπα, οι εξεγέρσεις, τα επαναστατικά συνέδρια και οι ζυμώσεις αυτής της περιόδου θα μας οδηγήσουν στα χρόνια του Α′ Παγκόσμιου Πολέμου, στην κρίση της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου και στην «επανάσταση που δεν ήρθε». Η εισήγηση της Αθήνας θα κλείσει με τη συμμετοχή των ιταλών αναρχικών στην Ισπανική Επανάσταση των ετών 1936-1939 και θα αφήσει την πορεία του ιταλικού αναρχικού κινήματος στην «πόρτα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου».
Ως παρένθεση, εξειδικευμένη θεματικά και με ιδιαίτερη τοπική αναφορά, η εκδήλωση του Βόλου έχει ως θέμα της την παρουσία των ιταλών αναρχικών εθελοντών στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, ένα θέμα με διπλό ενδιαφέρον, αφενός γιατί αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο στην παρουσία των αναρχικών ιδεών στην Ελλάδα, και αφετέρου γιατί μέσα από τη σύγκρουση των απόψεων για τη συμμετοχή ή όχι των αναρχικών στον συγκεκριμένο πόλεμο, αποκαλύπτονται ιδιαίτερες πτυχές του ιταλικού αναρχικού κινήματος που έχουν να κάνουν με τη γαριβαλδινή κληρονομιά, το εθνικό ζήτημα κ.α.
Στην εκδήλωση της Θεσσαλονίκης, ο ομιλητής, πιάνοντας το νήμα από εκεί που το άφησε στην Αθήνα θα ακολουθήσει την πορεία του ιταλικού αναρχικού κινήματος από το Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο φτάνοντας ως και τις μέρες μας, θα καλύψει δηλαδή τη λιγότερο έως ελάχιστα γνωστή περίοδο του κινήματος. Ξεκινώντας από τη συμμετοχή των αναρχικών στην Αντίσταση ενάντια στους φασίστες θα περιγράψει την κρίση που γνώρισε το κίνημα μετά την πτώση του φασισμού και ιδιαίτερα κατά τα χρόνια του ’50, μια παρακμή από την οποία θα ανακάμψει την επόμενη δεκαετία χάρη στη νεανική αμφισβήτηση και την αναγέννηση της πολιτικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Εξετάζοντας στη συνέχεια τη θέση των αναρχικών στα χρόνια της ανάπτυξης της Εργατικής Αυτονομίας και της ένοπλης πάλης, θα φτάσει στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980 και στην ανάδυση των νέων πολιτικών τάσεων, για να κλείσει τον κύκλο των εισηγήσεων ρίχνοντας μια ματιά στην τελευταία δεκαπενταετία και τις κατευθύνσεις που έχει πάρει το σύγχρονο αναρχικό κίνημα της Ιταλίας.
περιοδικό ΕΥΤΟΠΙΑ
