Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Π. ΓΙΑΤΙ ΣΤΟΝ ΠΥΡΓΟ;
ΠΙ. Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥΣ:
Α. ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
Β. ΠΟΛΓΠΚΗ
IV. Ο ΑΝΑΡΧΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΠΥΡΓΟΥ: ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
V. Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ
VI. Η ΑΠΗΧΗΣΗ ΤΟΥ
1. Από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στο χώρο της Βορειοδυτικής Πελοποννήσου, και σποραδικά και σε άλλες πόλεις της ελληνικής επικράτειας (Αθήνα, Σύρος, Βόλος) εμφανίζονται μέσα από νέα σχήματα κοινωνικού ριζοσπαστισμού και οι αναρχικές ιδέες. Ιδιαίτερη για τα δεδομένα της εποχής έξαρση θα γνωρίσουν αυτές την τελευταία δεκαετία του αιώνα. Κέντρο τους σ’ αυτό το χώρο η πόλη της Πάτρας: το δεύτερο μεγαλύτερο, μετά τη Σύρο, αστικό κέντρο της χώρας, το μεγαλύτερο εξαγωγικό λιμάνι του τόπου που η άμεση επαφή του με την προηγμένη Ευρώπη είναι επόμενο ν’ αντανακλά σ’ αυτό την ιδεολογική της ακτινοβολία και τις ριζοσπαστικές - ιδίως εξ Ιταλίας - ιδέες. Εδώ λοιπόν θα πρωτοεμφανισθούν και θα σημειώσουν την πιο δυναμική και παρατεταμένη, αν και όχι σταθερά διαρκή, παρουσία τους οι έλληνες αναρχικοί:
Στην Πάτρα στα 1877 θα βλαστήσει η πρώτη αναρχοσοσιαλιστική οργάνωση, ο «Δημοκρατικός Σύλλογος Πατρών» που θα εκδώσει, τον Μάιο του 1877, τη μηνιαία εφημερίδα «Ελληνική Δημοκρατία» που δεν θα ‘χει όμως μεγάλη «διάρκεια ζωής. Στα 1893 ιδρύεται ο όμιλος της «Σοσιαλιστικής Αδελφότητας» που θα στεγάσει και αναρχικά στοιχεία, όπως μέρος της θα είναι και η χριστιανοκοινωνική πτέρυγα που θα εκδώσει τον «Αρμαγεδώνα». Κι όταν η «Αδελφότητα» διαλύεται, απ’ αυτήν ξεπηδάει μια ισχυρή αναρχοσοσιαλιστική ομάδα που θα μετατρέψει την - ήδη υπάρχουσα - εφημερίδα «Επί τα Πρόσω», σε ιδεολογικό όργανο των «φιλελευθέρων σοσιαλιστών, δηλαδή των ομόφρονων αναρχοσοσιαλιστών» και στήριγμα της πεντάχρονης έντονης δράσης της στη περιοχή.
2. ΠΥΡΓΟΣ & ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΕΣ
Ανάλογη αναρχοσιαλιστική δραστηριότητα παρατηρείται τη τελευταία δεκαετία του 19011 αιώνα - που μάλιστα κορυφώνεται προς το τέλος της - και στο Πύργο: Ο Πύργος είναι τότε μια πόλη 12.500 κατοίκων (1), πρωτεύουσα της επαρχίας Ηλείας του ενιαίου ακόμη νομού Αχαιοήλιδας (2), βασικά αγροτική και μάλιστα μονοδιάστατα προσανατολισμένη στη σταφιδοκαλλιέργεια.
Οι κοινωνιστικές ιδέες πρωτοστεριώνουν στην Ηλεία στα 1892, όταν ο Σταύρος Καλλέργης συγκροτεί στο Πύργο τμήμα του «Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου», της οργάνωσης που έχει ήδη ιδρύσει με μια μικρή ομάδα οπαδών του στην Αθήνα το 1889 (3). Δείγμα της διάδοσής τους οι τρεις εκατοντάδες συνδρομητών που αριθμεί στην Ηλεία η εφημερίδα που εκδίδει ο Σ. Καλλέργης, ο «Σοσιαλιστής». Στην Ηλεία όμως κυκλοφορεί και ο «Μεταρρυθμιστής», που εκδίδεται από τον πρώην γραμματέα του «Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου», Γεώργιο Δημόπουλο το 1893 και που επιμένει ιδιαίτερα στη προβολή και ανάλυση του προβλήματος των σταφιδοφόρων περιοχών. Ιδιαίτερα αυξημένη θα είναι η κυκλοφορία του στις νότιες περιοχές της Ηλείας. Στις εκλογές του 1895 υποψήφιος στο Νομό, όπως και στην Αττική, θα είναι η άλλη μεγάλη φυσιογνωμία του σοσιαλιστικού ελληνικού κινήματος στα χρόνια τούτα, ο Πλάτων Δρακούλης. Για χάρη μάλιστα του προεκλογικού αγώνα θα εκδώσει την εφημερίδα «Φως», αλλά τα αποτελέσματα των εκλογών θα τον κατατάξουν ανάμεσα στους τελευταίους επιλαχόντες (4).
ΓΙΑΤΙ ΑΝΑΡΧΟΣΟΣΙΑΛΙΣΤΕΣ ΣΤΟΝ ΠΥΡΓΟ;
Με το κλείσιμο της τελευταίας δεκαετίας του αιώνα οι αναρχοσοσιαλιστές του Πύργου διαθέτουν αυτοδύναμη και σχετικά δυναμική παρουσία και δράση. Η εμφάνιση και η όποια εξάπλωση των ριζοσπαστικών κοινωνιστικών αντιλήψεων τους στη πόλη του Πύργου και την ευρύτερη περιοχή μπορεί να φωτιστεί, αν πάρουμε υπόψη μας τα εξής:
Α. ΟΙ ΙΤΑΛΟΙ ΑΝΑΡΧΙΚΟΙ
Η Πάτρα, το πρώτο εξαγωγικό λιμάνι της χώρας στα χρόνια τούτα δεν είναι μόνο ο πόλος σύνδεσής της με τα επαναστατικά γεγονότα και τις ανακαινιστικές ιδέες της όμορης Ευρώπης που στη συνέχεια τις διαχέει στην ευρύτερη ενδοχώρα της. Είναι συνάμα το «λιμάνι που θα βρουν αραξοβόλι τα κύματα των ιταλών πολιτικών προσφύγων που από τα 1849 μέχρι τα 1880 καταφεύγουν και εγκαθίστανται εδώ, μεταφυτεύοντας ταυτόχρονα τις προμαρξιστικές αναρχικές ιδέες στη πόλη και το χώρο της Δυτικής Πελοποννήσου.
«Μέσα στη κοινωνία της Πάτρας σημαντική θέση κατέχει η μεγάλη ιταλική παροικία. - τα 10-15% του πληθυσμού της πόλης ως τον τελευταίο πόλεμο - παροικία συγκροτημένη από τους πρόσφυγες ιταλούς επαναστάτες του 1848, που διατηρεί στενούς πάντα δεσμούς με την οικονομική και πολιτιστική ζωή της πατρίδας της. Δικηγόροι, δάσκαλοι, σαράφηδες, ναυτικοί πράκτορες, τεχνίτες και μικρέμποροι τα μέλη της, στην ιδεολογία τους εθνικιστές, ριζοσπάστες, Οπαδοί του Γαριβάλδη και του Manzini, αναρχικοί, ουτοπικοί σοσιαλιστές, όλα τα ρεύματα της γειτονικής Ευρώπης συγκρούονται εδώ μες τη μιζέρια και τη φθορά που προκαλεί η ανία του πικραμένου κόσμου κάθε προσφυγιάς - πρυτανεύει όμως μες τη μεσογειακή του οξύτητα ο αναρχισμός. Γιατί στο φιλελεύθερο υπόβαθρο της πατρινής κοινωνίας ο αναρχισμός βρίσκει γόνιμο έδαφος - γίνεται αισθητός από τα πιο προωθημένα άτομα της φιλελεύθερης μάζας σαν μια έξαρση της φυσικής ιδεολογίας της, μια ανάπτυξη της συνεπής ως το τέλος, βγαλμένη από τα ίδια εμπορευματικά και μικροαστικά πλαίσια· όχι μια άρνηση του κοινωνικού συστήματος, αλλά μια προσπάθεια εκλογίκευσης αυτής της κοινωνίας με τη κατάργηση μιας εξουσίας «παράλογης». Μες τη φιλελεύθερη αυτή ουτοπία οι οικονομικές αντιθέσεις αντικειμενικά δεν θίγονται. Σε ένα τέτοιο συγγενικό υπόβαθρο ο αναρχισμός θα αναπτυχθεί δίχως εμπόδια στη λαϊκή αίσθηση· θα εγκατασταθεί στέρεα στην αχαϊκή πρωτεύουσα και από εκεί στα λιμάνια της σταφίδας από το Αίγιο ως την Καλαμάτα, σε όλο τον εμπορευματικό Μωριά» (5). Μάλιστα οι πρόσφυγες δεν θα αναδειχθούν μόνο σε φορέα μεταφύτευσης του ιταλικού ριζοσπαστισμού και των αναρχικών ιδεών στα Αχαϊκά εδάφη, αλλά θα αποτελέσουν και το νήμα σύνδεσης των Πατρινών αναρχικών με τους μπακουνιστές ομοϊδεάτες τους στο Μιλάνο και τη Μπολόνια.
Πέρα όμως από την Πάτρα Ιταλοί πρόσφυγες έχουν καταφύγει και στα μικρά λιμάνια και τα χωριά της Ηλείας, οι περισσότεροι πάμφτωχοι ως χειρώνακτες εργάτες, μάγειροι, θεληματάρηδες, γυρολόγοι και ψαράδες. Αυτήν την εγκατάσταση προδίδει η μαρτυρούμενη αντίδραση των κατοίκων του Ηλειακού χωριού Ψάρι, που ξεσηκώνονται ενάντια στους Ιταλούς που οδηγούνται εκεί λόγω της εργασιακής στενότητας, αλλά και των θρησκευτικών προκαταλήψεων (6).
Έτσι η ουτοπική σοσιαλιστική ιδεολογία διαβιβάζεται στον Ηλειακό χώρο είτε μέσω των νησίδων των Ιταλών εξόριστων που εγκαθίστανται σ’ αυτόν είτε από την Πατρινή πρωτεύουσα, όπου οι ομοεθνείς ομοϊδεάτες τους έχουν πάλι ρίξει τον σπόρο τους. Η Πάτρα είναι για τους Ηλείους το μεγάλο διοικητικό - διαμετακομιστικό - εξαγωγικό, αλλά και ταυτόχρονα πολιτικό και πολιτιστικό τους κέντρο. Αυτές τις άμεσες επαφές και διασυνδέσεις μαρτυρά η κυκλοφορία των Πατρινών έντυπων εκδόσεων στην Ηλεία: Η Εφημερίδα «Επί τα Πρόσω» που εκδίδει η «Σοσιαλιστική Αδελφότητα» των Πατρών το 1896, όργανο «των κοινοκτημονιστικών κοσμοπολίτικων αρχών», θα διακινείται ευρέως στον «πλέον φιλελεύθερον και φιλοπρόοδον λαόν της Ηλείας» (7). Το ίδιο επιβεβαιώνει και η δραστηριοποίηση των Πυργιωτών Βασίλειου Θεοδωρίδη και Δημήτριου Αρνέλλου στην πολιτική και εκδοτική κίνηση της Πάτρας, αλλά και η επάνοδος και των δύο στα πατρογονικά εδάφη, όταν οι διώξεις σε βάρος τους, όπως και των Πατρινών ομοϊδεατών τους θα ενταθούν.
«Στην περιοχή της Αχαιοήλιδας» γράφει ο Τάσος Βουρνάς, «τις αναρχικές ιδέες εισήγαγαν Ιταλοί εργάτες, που δούλεψαν στα έργα της σιδηροδρομικής γραμμής και είχαν κάποια απήχηση, πρόσκαιρη ωστόσο, μεταξύ των εξαθλιωμένων σταφιδοπαραγωγών», κυρίως την εποχή της σταφιδικής κρίσης (8).
Ενώ ο Γ.Β.Λεονταρίτης σημειώνει: «Μερικοί από αυτούς τους Ιταλούς πρόσφυγες του 1848 ήταν φορείς ουτοπικών, σοσιαλιστικών και αναρχικών ιδεών. Κυρίως ήταν ο αναρχισμός του είδους εκείνου του αγροτικού ιταλικού αναρχισμού που φαίνεται να είχε ριζώσει στις παράλιες πόλεις Πάτρα, Πύργο, Αίγιο και Καλαμάτα» (9).
Β. Η ΣΤΑΦΙΔΙΚΉ ΚΡΙΣΗ
Από το 1892 αρχίζει η περίοδος της μεγάλης κρίσης για τις σταφιδοφόρες περιοχές που θα διαρκέσει μέχρι το 1905. Η υπερπαραγωγή που αύξανε διαρκώς και θεαματικά τα τελευταία χρόνια, ευνοημένη από τη διεθνή συγκυρία (φυλλοξήρα στην αμπελουργία της Γαλλίας και άλλων σταφιδοπαραγωγών χωρών) και ζήτηση, θα προκαλέσει σταθερό ετήσιο πλεόνασμα και θα οδηγήσει σε συνεχή πτώση των τιμών της σταφίδας στις διεθνείς αγορές. Η σταφιδική οικονομία στροβιλίζεται σε μια καταστροφική δίνη. Οι σταφιδοπαραγωγοί ζητούν την κρατική παρέμβαση, για να στηριχθεί οικονομικά η σύσταση ενός συνεταιριστικού οργανισμού που θα αναλάβει την αποθήκευση των σταφιδικών πλεονασμάτων, αλλά και την εμπορία της σταφίδας. Απ’ την άλλη πλευρά οι σταφιδέμποροι επιδιώκουν με την αφαίρεση ενός ποσοστού της παραγωγής να εξισορροπείται η προσφορά με την ζήτηση και το σταφιδεμπόριο να μένει σταθερά στα χέρια των ειδικευμένων εμπόρων και όχι των παραγωγών. Το «παρακράτημα» που τελικά θα επιβληθεί θα οδηγεί στην απόσυρση ενός ποσοστού (10-24%) της σταφίδας που προορίζεται για εξαγωγή και θα κατευθύνεται στην οινοποίηση και οινοπνευματοποίηση. Η κρίση της σταφιδικής οικονομίας συγκλόνισε την ελληνική κοινωνία και επέφερε σημαντικές τομές σε αυτήν: αναδιάρθρωσε καλλιέργειες, επιτάχυνε τον άμεσο κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία, προλεταριοποίησε αγροτικά στρώματα, δείχνοντας τους το δρόμο της εσωτερικής ή εξωτερικής μετανάστευσης.
Στο πολιτικό πεδίο η αδυναμία ελεύθερης πολιτικής δράσης έξω από τα όρια του εγκατεστημένου «δικομματισμού» και η απουσία εργατικών σωματείων και αγροτικού κινήματος αναδείκνυε τον αναρχισμό ως την μόνη διέξοδο για δυναμική δράση και διεκδίκηση:
«Η σταφιδική κρίση κινητοποίησε τους αγρότες προς νέες κατευθύνσεις πέρα από την σκιάν των σταφιδαμπέλων και κοινωνικά κινήματα (σοσιαλισμός, αναρχισμός κ.α.) έκαναν την εμφάνιση τους στη Δυτική Πελοπόννησο, πρώτα απ’ όλα μεταξύ των σταφιδοπαραγωγών και διαδόθηκαν και σε άλλους χώρους της ελληνικής κοινωνίας (10).
Στην Ηλεία της σταφιδικής μονοκαλλιέργειας η οξύτητα της κρίσης προκαλεί ένα ποικιλόμορφο κύκλο αντιδράσεων και διεκδικήσεων - των απελπισμένων αγροτών: συνεχείς συγκεντρώσεις και συλλαλητήρια, μαύρες σημαίες και αιματηρές εξεγέρσεις, ανταρσίες και αρνήσεις πληρωμών, φυγοδικίες και συμπλοκές. Η κρίση των καλλιεργειών οδηγεί τα λαϊκά στρώματα προς την αναρχική δράση, τη τυφλή ρήξη με την εξουσία και τους μηχανισμούς της.
Σ’ αυτό το πεδίο των έντονων κοινωνικών αντιθέσεων θα πυροδοτηθεί η σκέψη των ανήσυχων πνευμάτων του χώρου που θα γονιμοποιηθεί με τις εξ Ιταλίας εισαχθείσες ριζοσπαστικές ιδέες, για να γεννήσει μια ξεχωριστή σελίδα στην πολιτική ιστορία της περιοχής.
3. Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΟΜΙΛΟΥ
Η διαδικασία της πρόσληψης και της ανάπτυξης των νέων ιδεών πραγματοποιείται από μια μικρή ομάδα διανοουμένων: μόλις ξεπερνάει την δεκάδα ο αριθμός των μελών του Αναρχικού ομίλου του Πύργου και ανάμεσα σε αυτούς ένας μόνο αναφέρεται ως εργάτης. Αυτοί επιδιώκουν να συνταιριάξουν την ανατρεπτική ιδεολογία τους με μια αρθρωμένη και εμπεριστατωμένη κριτική που ασκούν στα χρονίζοντα προβλήματα της τοπικής και ευρύτερης ελληνικής κοινωνίας, για να επιταχύνουν την καρποφορία τους μέσα σε αυτήν. Το καινοφανές του εγχειρήματος, το γενικότερο επίπεδο (μη) ωρίμανσης της ριζοσπαστικής ιδεολογίας στον ελληνικό χώρο, τα πενιχρά μέσα και οι γενικότερες δυσκολίες που συνθέτουν η πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα της περιόδου προσδιορίζουν την αξία της απόπειρα τους και δικαιολογούν τις συγχύσεις και τις αντιφάσεις τους. Την σκιαγράφηση της πολιτικής και ιδεολογικής τους φυσιογνωμίας - αναμφισβήτητα ελλιπή και αδρό μέρη και αποσπασματική - θα επιχειρήσουμε να συνθέσουμε. Αποκλειστικό μας μέσο σ’ αυτή την απόπειρα τα όποια δημοσιεύματα τους καταφέραμε να συγκεντρώσουμε από τα φύλλα του οργάνου τους, του «Νέου Φωτός» (11).
Β. Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ
Το στίγμα της ταυτότητας τους προσδιορίζεται από τους ίδιους ως σύζευξη του κοινωνικού σοσιαλισμού και της πολιτικής αναρχίας:
«Το νέον πνεύμα είνε, οικονομικώς μεν: Σοσιαλισμός των κεφαλαίων και κοινωνική ισότης, πολιτικώς δε: Αναρχία, δηλαδή κοινωνική οργάνωσις άνευ προσώπων αντιπροσωπευόντων την κοινωνίαν εν τη εξασκήσει της κοινωνικής εξουσίας» (12).
Στην σοσιαλιστική κοινωνία βλέπουν την διασφάλιση της ανθρώπινης ευτυχίας. Η κοινωνία αυτή θα βασίζεται σύμφωνα με την ουτοπική αντίληψη της σε αυτόνομες και αλληλέγγυες συνεταιριστικές «δομές», που θα χειρίζονται τον κοινωνικοποιημένο υλικό πλούτο:
«...Ο Έλλην δεν είναι κουτός, δύναται να εννοήσει - το αντελήφθην εξ ιδίας πείρας - τας μάλλον πολύπλοκους και τα μάλλον υψηλάς ιδέας, εν τη ιδέα του σοσιαλισμού εννοεί καλώς ότι έγκειται η εξασφάλισις της ευημερίας αυτού και της ελευθερίας. Η πεποίθησις αυτού επί της ιδιοκτησίας εκλονίσθη πλέον, διότι επείσθην εκ πείρας ότι ο θεσμός ούτος χρησιμεύει εις αυτόν ως σταυρός επί του οποίου καθηλωμένος χέει αίμα και ιδρώτα προς όφελος του κράτους και του κεφαλαίου, αυτός δε παραμένει ελεεινός ως και πρότερον...
Σαν το λαγωνικόν παίρνει μυρουδιά ο Λαός σήμερον, ότι εν Ευρώπη και Αμερική γίνεται μία εργασία μεγάλη των εκατομμυρίων των εργατών και των. φίλων αυτών, ίνα τα κεφάλαια γίνουν, από ατομικά, από ιδιόκτητα, κοινωνικά δηλαδή σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά, κολλεκτιβιστικά, όλες αι λέξεις αυταί σημαίνουν ένα και το αυτό πράγμα ότι τα κεφάλαια θα ανήκουν εις ούλον τον κόσμον...
Όταν ακούη δια σοσιαλισμό ο χωρικός και ο εργάτης, αισθάνεται ότι θα εργάζεται σαν αδελφός με τους άλλους ανθρώπους εις τους αγρούς και εις τα εργοστάσια χωρίς να έχη άλλον τσεκούρι του κεφαλιού του και χωρίς να ήναι μίζερος, να ξεσυνερίζεται αν άλλος εργασθή δύο ώραις ή άλλος δύο και μισή· όταν τα ακούει αυτά τα θεωρεί παλαβομάραις και δεν ανέχετα να του ομιλεί περί κράτους ή εξουσίας η οποία θα τον επιτηρή και θα τον διευθύνει...
Πολύ καλά εννοεί ότι ο κόσμος θα αποτελεί συνεταιρισμούς, συντεχνίας μεγάλαις με αλληλοβοήθειαν και ελευθερίαν και ευτυχία... Καταλαβαίνει ότι ζωή δεν θα πη σκλαβιά αλλά καλοπέραση, συναναστροφή μάθησις κ.τλ. και πείθεται τώρα με της μηχαναίς που η εργασία γίνεται τόσω εύκολα, ότι θέλουμεν και δεν θέλουμεν θα γίνουμε σοσιαλισταί, δήλα δη συγκύριοι των κεφαλαίων...» (13).
Η αναρχική κοινωνία για τους οραματιστές του Πύργου είναι προϊόν της ελεύθερης συνένωσης των ανθρώπων, πολυμορφική, αλλά χωρίς το βάρος της καθεστηκυίας εξουσίας, συνταίριασμα ισορροπίας και ελευθερίας που οδηγεί στην πρόοδο και την ανάπτυξη:
«....Αναγνωρίζουσα (η κοινωνία), ότι πάντα τα μέλη της έχουσιν πραγματικών ίσα δικαιώματα εις όλους τους θησαυρούς τους συσσωρευθέντας υπό του παρελθόντος, δεν γνωρίζει πλέον την διαίρεσιν εις εκμεταλλευόμενους και εκμεταλλευτάς, εις κυβερνώμενους και εις κυβερνώντας, εις καταδυναστευομένφυς και καταδυναστεύοντας, ζητεί να ίδρυση αρμονικήν συμπάθειαν εν τω κόλπω αυτής ουχί υποτάσσουσα τα μέλη της εις εξουσίαν, ήτις κατά πλάσμα, θα εθεωρείτο ως αντιπροσωπεύουσα την κοινωνίαν, ουχί ζητούσα να ίδρυση το ομοιόμορφον, αλλά καλούσα πάντας τους ανθρώπους εις την ελεύθερον ανάπτυξιν εις την ελεύθερον πρωτοβουλίαν, εις την ελεύθερον ενέργειαν και εις τον ελεύθερον συνεταιρισμόν.
Η κοινωνία αυτή ζητεί την πληρεστέραν ανάπτυξιν των ατόμων συνδυαζομένην μετά της ανωτέρω αναπτύξεως του εκουσίου συνεταιρισμού δι οιονδήποτε σκοπόν, συνεταιρισμού αείποτε μεταβαλλόμενου, φέροντος εν εαυτώ τα στοιχεία της διαρκείας του και προσλαμβάνοντος τας μορφάς εκείνος, αίτινες εις εκάστην στιγμήν κάλλιον ανταποκρίνονται εις τους πολλαπλούς πόθους πάντων. Η κοινωνία αυτή απεχθανομένη τας καθεστηκυίας μορφάς και τας αποκρυσταλλωμένος υπό του νόμου, ζητεί την αρμονίαν εν τη ισορροπία, εσαεί μεταβαλλόμενη και φυγαλέα, μεταξύ του πλήθους των διαφόρων δυνάμεων και των πάσης φύσεως επιδράσεων, αίτινες ακολουθούσαι τον δρόμον των, ακριβώς ένεκεν της ελευθερίας, ην έχουσι να παράγωνται αναφανδόν και να ισσοροπώνται αμοιβαίως, δύνανται να προκαλέσωσι, τας ενεργείας, αίτινες τοις είνε ευνοϊκοί, όταν βαδίζουν προς την πρόοδον» (14).
Πλουραλιστές και φιλελεύθεροι, όχι μόνο είναι ανεκτικοί απέναντι στις διαφορετικές και αντίθετες απόψεις και θεωρίες, αλλά επιζητούν την συνάντηση και το διάλογο με αυτές, προκειμένου να αναζητηθεί και πιστοποιηθεί η αλήθεια:
«Το φως δε γεννά η ελευθέρα συζήτησις. Δια τούτο εν ταις στήλαις της ημετέρας εφημερίδος θέλομεν καταχωρεί πάσαν ιδέαν κοινωνιολογικήν οιασδήποτε σχολής, είτε ως βάσιν την ύπαρξιν υπέρτατου όντος έχουσαν, είτε την ανυπαρξίαν τοιούτου, ίνα οι ημέτεροι αναγνώσται δύνανται ελευθέρως να εκλέγωσι το αληθές και ασπάζονται αυτό. Η αλήθεια ελευθερώσει ημάς» (15).
Έμπρακτη επιβεβαίωση αυτού τους του πλουραλισμού είναι η συνύπαρξη στους κόλπους τους, διαφοροποιούμενων αντιλήψεων με κύρια εκείνη που προσπαθεί να συνενώσει την χριστιανική με την αναρχική ιδεολογία και οραματίζεται μια ηθικοποιημένη επί γης κοινωνία. Η «τάση», αυτή έχει ισχυρούς μάλιστα - φορείς μεσ’ τον αναρχικό όμιλο του Πύργου (Βασ. Θεοδωρίδης, Δημ. Αρνέλλος) και επηρεάζει και άλλους, όπως φαίνεται στην αρθρογραφία του «Νέους Φωτός»).
«Το ιδεώδες της αναρχίας είνε η ύπαρξις κοινωνίας εν η να μη υπάρχη ουδεμία εξουσία, ουδείς νόμος και ουδέν όριον (σύνορον) χωρίζον τα άτομα και τους λαούς· αλλά να βασιλεύη η Αγάπη, η αλληλεγγύη, εν γένει οι ηθικοί νόμοι· δηλαδή να εξαφανισθή η βία, διότι εξουσία και νόμος ουδέν άλλο αντιπροσωπεύουν ή την βίαν, και να άρξη ο Χριστός, δηλαδή Αγάπη, η Αυτοθυσία, ο Λόγος» (16).
Ή ακόμη: «....Να ζυμωθή όλη η ανθρωπίνη μάζα με την νέαν αλήθειαν, με τον νέον Φως και να μορφωθή εις νέον όλως κόσμον, αγάπης, αλληλεγγύης και αρμονίας» (17).
Ο ίδιος (Βασ. Θεοδωρίδης), ενώ άλλοι αρθρογράφοι, όπως ο Δ. Αρνέλλος, προβληματίζονται από τις στήλες του «Νέου Φωτός» για την αξιοποίηση της τεχνολογικής προόδου (18) προς όφελος της ανθρώπινης ευδαιμονίας, αποκηρύσσει, ως νέος Ζ.Ζ. Ρουσσώ, τα πολιτιστικά επιτεύγματα, όταν αυτά συνδέονται με τη κοινωνική εξαθλίωση και ανελευθερία και κηρύσσει την «επάνοδον είς την Φύσιν»:
«.... Ναι! Ας επανέλθωμεν εις την Φύσιν! Ας επανέλθωμεν εις την πτωχήν μητέρα μας Φύσιν! Παρ’ αυτή βεβαίως δεν θα εύρωμεν ούτε ασιατικήν, ούτε ευρωπαϊκήν κουζίναν, δεν θα τύχωμεν δουλικής υπηρεσίας, δεν θα ενδυθώμεν μαλακά ιμάτια και τρίζοντας στολισμούς, δεν θα ηδύνωμεν τον ουρανίσκον μας με αρωματώδη σίκερα, και δεν θα ατονήσωμεν εις την χλιαράν της παστάδος ηδυπάθειαν: αλλά θα εύρωμεν την λιτήν, την υγιηνήν και την μόνη αρμόζουσαν εις τον οργανισμόν του ανθρώπου τροφήν των καρπών, θα περιβληθώμεν τα βαρέα των ζώων δέρματα, θα πίνωμεν τα διαυγή των πηγών νάματα και θα εισπνέωμεν δια των ευρέων στέρνων μας τον υγιά και αρωματώδη των δασών και των βουνών αέρα.... Παρά τη φύσει... θα. είμεθα ελαφροί ως δορκάδες, ρωμαλέοι ως ταύροι, γενναίοι και υπερήφανοι ως λέοντες, ελεύθεροι ως αστοί, προ πάντων ελεύθεροι, ελεύθεροι!...» (19).
Η ιδεολογική ενδυνάμωση του ομίλου που ακολουθεί την αρχική χαλαρότητα και ασάφεια καταφαίνεται στις ιδεολογικο-πολιτικές αναλύσεις, στην ανάδειξη της ταξικής υφής του κράτους, στην απερίφραστη καταγγελία του πατριωτισμού και των μεγαλοϊδεατικών επιδιώξεων, την απόρριψη των συμβόλων και των ιδεολογικών θεσμών της άρχουσας τάξης:
«... Ποιάν διαφορά έχουν τα παχύδερμα ταύτα κτήνη, τα καλούμενα έλληνες και Χριστιανοί από τους Βεγγαζίους; Πρέπει να σταματά την καταφερομένην σπάθη του επαναστάτου το πρόσχημα της θρησκείας και της πατρίδος; Όχι! Οι μέλλοντες επαναστάται δεν πρέπει να είμεθα επαναστάται πατριώτες, επαναστάται θρησκόληπτοι, αλλά επαναστάται, κοινωνικοί, επαναστάται διεθνείς. Δεν πρέπει να γνωρίζωμεν εχθρούς ή τους οικονομικούς και εξουσιαστικούς τυράννους μας, οιασδήποτε εθνικότητος, οιασδήποτε θρησκείας. Αρκετά ηγωνίσθημεν δια παντιέρες και σύμβολα· είνε καιρός ν’ αγωνισθώμεν και δια την πολιτικήν, οικονομικήν και κοινωνική ημών εν γένει ελευθερίαν» (20).
Το προχώρημα του προβληματισμού τους θα αγκαλιάσει και άλλα ιδιαίτερα θέματα, όπως, τη διαφορά πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας, όπου θα διακηρύξουν:
«... Οι διαδάσκοντες ότι οι εργαζόμενοι διανοητικώς έχουσι δικαίωμα ν’ απολαμβάνωσι πλείονα των σωματικώς εργαζομένων πλανώνται, διότι οι διανοητικώς εργαζόμενοι, και τοιούτους θεωρούμεν τους φιλοσόφους, τους εφευρέτας, τους επιστήμονας και ουχί τους καταστιχογράφους τοκιστάς και τους υπαλλήλους του Δημοσίου - δεν έχουσι καθόλου περισσότερος ανάγκας των σωματικώς εργαζομένων, διότι ουδεμία εργασία έστω και η απλουστέρα είνε δυνατόν να γίνει άνευ του πνεύματος, εκτός εάν λάβωμεν τους ανθρώπους ως μηχανάς, και διότι εν κοινωνία αλληλεγγύω θα υπάρχη τοσαύτη πλεονεκτική παραγωγή ένεκεν της εργασίας πάντων παραγωγικώς και κοινωνικώς, ώστε θα υπάρχη και μέγα περίσσευμα προϊόντων...» (21).
Ή την κοινωνική ευθύνη των ανθρώπων της τέχνης:
«Ο ποιητής εκείνος όστις θρηνεί δια την πτώσιν των φθινοπωρινών φύλλων, δια την ωχρίασιν των πετάλων των ρόδων, δια τον μαρασμόν του δείνος αρωματώδους φυτού και δεν θλίβεται επί τη θέα τόσων ενδεών υπάρξεων φριττουσών υπό το δριμύ του Βορρά, ψύχος, και δεν συγκινείται και επί τη ιδέα ακόμη ότι παρθένοι, σύζυγοι και μητέρες ωθούνται υπό της εσχάτης ενδείας και ένεκεν της τρυφερός προς τα προσφιλή αυτών τέκνα αφοσιώσεως να λησμονήσωσι την αιδώ, και δεν αγανακτούν εναντίον των πρωτουργών της τοιαύτης τερατώδους καταστάσεως και εναντίον του καθεστώτος κοινωνικού συστήματος, ώπερ υπάρχει ανεξάντλητος πηγή πάσης ασυνειδησίας και πάσης ατιμίας, ο ποιητής ούτως είνε ή εις φρενοβλαβής, ή εις κατεργάρης...» (22).
Γ. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥΣ
Παράλληλα μορφοποιείται η πολιτική τους φυσιογνωμία. Πάντα με βάση την αρθρογραφία τους από τις στήλες της εφημερίδας τους για τα μεγάλα πολιτικά ζητήματα της περιόδου θα μπορούσαμε να την σκιαγραφήσουμε ως εξής:
Στο δίλημμα που απασχολεί τη ριζοσπαστική σκέψη της εποχής: «πρόταξη του εθνικού ή του κοινωνικού ζητήματος» ο αναρχικός όμιλος του Πύργου και οι εκπρόσωποι του προκρίνουν αναφανδόν το δεύτερο. Καταγγέλλοντας το μεγαλοΐδεατισμό και τις πολεμοχαρείς διαθέσεις αντιπαραθέτουν μία πανανθρώπινη κοινωνία της ελευθερίας και της αλληλεγγύης μακράν της κρατικής τυραννίας:
«Η εποχή του γιάταγανιού και της φουστανέλλας παρήλθεν. Ήλθεν η εποχή της σφύρας και του ατμού. Παρήλθεν η εποχή της μεγάλης εθνικής ιδέας και ήλθεν η εποχή της αποκαταστάσεως του ανθρο)πίνου γένους ολοκλήρου.
Παρήλθεν η εποχή των σπαθοφόρων και γραφιδοφόρων κηφήνων και ήλθεν, ή μάλλον ανατέλλει η εποχή των εργατικών μελισσών. Ο κόσμος δεν συγκινείται σήμερον από πολεμοχαρείς μάχας κατακτητών, αλλ’ από την ευγενή φωνήν του εργάτου ζητούντος τα δίκαια του, αλλ από την αγίαν και ιεράν διαμαρτύρωσιν των ανδρών της ελευθερίας και της αλληλεγγύης εναντίον της αισχρός και άνανδρου τυραννίας του κράτους» (23).
Οπαδοί της άμεσης επανάστασης για την ανατροπή «του κράτους της εκμεταλλεύσεως και της τυραννίας» οι αναρχικοί του Πύργου αντιτίθενται στη μεταρρυθμιστική πάλη:
«...Προς συντήρηση του ψυχορραγούντος τούτου κοινωνικού καθεστώτος ανεφάνησαν ήδη επί της πολιτικής και δημοσιογραφικής σκηνής υποκείμενα τινά επαγγελόμενα πομπωδώς, ότι ενδιαφέρονται σπουδαίος υπέρ των εργατών, και προτείνουσι την ταχείαν λήψιν μεταρρυθμιστικών μέτρων υπέρ αυτών.... Όχι δεν θέλομεν ελεημοσύνας αλλ’ απαιτούμεν δικαιοσύνην! Απηυδήσαμεν πλέον να φέρωμεν επί της ράχεώς μας κοινωνίαν και κράτος εκμεταλλεύσεως και τυραννίας. Ναι: θέλομεν κοινωνίαν στηριζομένην επί της αμοιβαίας αγάπης και αλληλεγγύης· θέλομεν όπως τα πάντα ανήκουσιν εξ πάντας, ίνα ουδείς πλέον στερήται μηδενός, ίνα ουδείς πλέον πάσχη....» (24).
Υποστηρίζουν πως ο λαός δεν πρέπει να ενδιαφέρεται για τις εναλλαγές στα πλαίσια του αστικού πολιτεύματος ούτε για τους εκσυγχρονισμούς του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος. Αρνούνται τον δήθεν πολιτικό αγώνα για την επιλογή ανάμεσα σε κόμματα ή και σε πολιτικά συστήματα, όπως η βασιλεία και η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Πάντως δημοσιεύουν και επιστολές αναγνωστών που διαφωνούν με τις θέσεις τους αυτές και υποστηρίζουν ότι οι εργάτες και οι αγρότες πρέπει να ενδιαφέρονται και να διεκδικούν μια πολιτική επιλογή καλύτερη από την υπάρχουσα. Σύμφωνοι με αυτές τις πολιτικές αρχές κηρύσσουν αποχή από τις βουλευτικές εκλογές της Ί^ Φεβρουαρίου 1899 και με κύριο άρθρο τους από τον «Νέον Φως» καλούν το λαό να ακολουθήσει αυτή τους την πολιτική επιλογή:
«Όχι δεν ψηφίζομεν. Η Βουλή δεν είναι δι ημάς. ούτε οι νόμοι ούτε τα συντάγματα, ούτε οι στρατοί, ούτε αϊ αστυνομίαι, ούτε η χωροφυλακή, ούτε τίποτ’ εξ όσων αποτελούν το παρόν τυραννικόν καθεστώς, αλλά δι’ εκείνους, που μας κλέπτουν... που μας τυραννούν... που μας ποτίζουν καθημερινώς δηλητήριον...» (25).
(Όταν όμως η έκκληση τους αυτή για αποχή δεν βρήκε ανταπόκριση, κατακρίνουν τους, αγρότες και εργάτες που προσήλθαν στις κάλπες, κατηγορώντας τους ότι έτσι νομιμοποιούν τη πολιτική συμπαιγνία που διαδραματίζεται στη πλάτη τους, ενώ ο στενός πυρήνας τους θα υποδεχτεί το αποτέλεσμα των εκλογών, που ανάδειξαν πρωθυπουργό τον Θεοτόκη, με μαύρες σημαίες).
Ως αναρχικοί απορρίπτουν οποιαδήποτε πολιτική εξουσία και ιεραρχία. Γι’ αυτό αντιτίθενται στους «αυταρχικούς σοσιαλιστές», που κατά τη γνώμη τους αναλίσκονται απλώς και μόνον σε κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Καταγγέλλουν τη παρουσία του κράτους στον καθημερινό μόχθο των μικροπαραγωγών σταφιδοκαλλιεργητών. Γι’ αυτούς οι κινητοποιήσεις, που σα θύελλα ξεσπούν στα χρόνια της μεγάλης σταφιδικής κρίσης, δεν θα πρέπει να έχουν σκοπό τον κρατικό παρεμβατισμό. Μέσα σ’ αυτή τη κοινωνική αναστάτωση με την προπαγάνδα τους σκοπεύουν να αναδείξουν τους πολιτικούς μηχανισμούς ελέγχου της οικονομικής» ζωής. Με μια τέτοια θεώρηση επικροτούν - αν δεν μεταχειρίζονται - βίαιες ενέργειες και μεθόδους ατομικής τρομοκρατίας. (Και τέτοιες, αιματηρές συγκρούσεις, απόπειρες εμπρησμών, κάψιμο αρχείων, εκδιώξεις και συλλήψεις κρατικών οργάνων, ακόμη και φόνους) - ανεξάρτητα αν είναι προϊόν της αναρχικής προπαγάνδας ή αποτέλεσμα της καθοδηγητικής δράσης τους - θα συμβούν πολλές στο διάστημα τούτο στην Ηλεία:
«…Κάτω από την επίδραση των ιδεών μας οργανώθηκαν πολλές συγκεντρώσεις και συλλαλητήρια, ιδίως ενάντια στην τοκογλυφία, μα ακόμα και ενάντια στους φόρους. Οι φοροεισπράκτορες και πολλοί άλλοι δημόσιοι υπάλληλοι που διατρέχουν την ύπαιθρο για να εισπράξουν τους φόρους, επανειλημμένα γίναν δεκτοί με πυροβολισμούς.... Στο ίδιο διάστημα πολλές τρομοκρατικές απόπειρες οργανώθηκαν εναντίον ορισμένων κεφαλαιούχων» (26).
Στο γλωσσικό ζήτημα - που από δεκαετία ήδη συνταράζει τους πνευματικούς κύκλους της ελληνικής κοινωνίας, όπως πάντα διαφαίνεται από την αρθρογραφία του «Νέου Φωτός», ένα μέρος μόνο των αρθρογράφων του χρησιμοποιεί την απλή γλώσσα. Άλλοι - και ανάμεσα τους πρώτος ο Βασ. Θεοδωρίδης δεν διστάζει να λαλεί’«την γλώσσαν την καθαράν».
Το κοινωνικό υπόβαθρο και η ιδεολογική φυσιογνωμία και δράση του πρώιμου αναρχισμού στην Ηλεία, όπως και αλλού, αξιολογήθηκαν ποικιλλότροπα από τους ιστορικούς μελετητές. Στους εκπρόσωπους του παραδοσιακού μαρξισμού είναι ευδιάκριτη μια διάθεση υποβάθμισης: Ο Γ Κορδάτος σημειώνει: «Η κίνηση αυτή (του Πύργου) έχει όλα τα στοιχεία του αναρχικού μικροαστισμού. Βέβαια δεν γίνεται τώρα πολύ λόγος για τον αναρχισμό, ωστόσο οι νέες ιδέες που άρχισαν να προπαγανδίζονται στον Πύργο είναι στο βάθος ένα μικροαστικό-αναρχικό κίνημα» (27). Ο Κ. Μοσκώφ επίσης διαβλέπει στην αναρχική κίνηση του Πύργου «την επαναστατική μικροαστική ιδεολογία», μ’ ένα κεντρικό ουμανιστικό πυρήνα (28). Ανάλογη άποψη έχει και ο Γ.Β. Λεονταρίτης. Παρομοίως ο Γ Ζεύγος υποστηρίζει ότι «ο αναρχισμός εκφράζει την ψυχολογία της εξαθλιωμένης αγροτιάς και γενικά των μικροαστικών στοιχείων» (29). Ο Κων/νος Βεργόπουλος τους αναγνωρίζει ότι: «Οι πρώτοι οπαδοί του σοσιαλισμού στην Ελλάδα, ξεπερνώντας τα αυστηρά πλαίσια της σοσιαλιστικής θεωρίας, είχαν προσδώσει μια ιδιαίτερη βαρύτητα στο πρόβλημα της διάδοσης του σοσιαλιστικού κινήματος ανάμεσα στους χωρικούς... Οι ελευθεροσοσιαλιστικές οργανώσεις στην Βορειοδυτική Πελοπόννησο, μεταξύ 1892 και 1905 είχαν κατορθώσει να διαμορφώσουν μια κοινή γλώσσα με τους αγρότες της περιοχής αυτής» (30).
Ανεξάρτητα από τις όποιες αποτιμήσεις και χαρακτηρισμούς, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι Πυργιώτες αναρχικοί, επίμονοι δουλευτές της ουτοπικής σκέψης, με την ιδεολογική αρωγή των πρωτομαστόρων του ουτοπικού σοσιαλισμού και του αναρχισμού, του Προυντόν, του Σαιν Σιμόν, του Κροπότκιν, του Μπακούνιν, του Γκραβ, του Ζισλύ κ.α., αποσαφηνίζοντας σιγά-σιγά το ιδεολογικοπολιτικό τους περίγραμμα θα προχωρήσουν σε αξιοπρόσεκτες προσεγγίσεις στα πολιτικά-κοινωνικά και ιδεολογικά προβλήματα της εποχής.
4. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΑΝΑΡΧΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ ΠΥΡΓΟΥ
«Εδώ η αναρχική προπαγάνδα άρχισε στα 1892 και γρήγορα πήρε μια μεγάλη έκταση. Ριχτήκαμε-σε όλους τους θεσμούς και μέρα με τη μέρα όλο και περισσότερο η νεολαία δέχεται τη δική μας ιδεολογία» (31).
«Η συστηματική δράση και ιδεολογική δουλειά του αναρχισμού άρχισε στην Ελλάδα μετά το 1896. Οι αναρχικές ομάδες βρίσκονται συγκεντρωμένες στην Αθήνα, στην Πάτρα και στον Πύργο. Στις τρεις αυτές πόλεις οι σύντροφοι μας αναπτύσσουν μια ενεργό και αποτελεσματική δουλειά. Ιδιαίτερα στην Πάτρα και στον Πύργο έχουμε λαμπρές μαρτυρίες αυτής της δράσης» (32).
Οι παραπάνω μαρτυρίες δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία ότι η αναρχική κίνηση εμφανίζεται στον Πύργο από τα 1892, συστηματοποιείται και απλώνεται από το 1896, για να κορυφωθεί από τον Οκτώβριο του 1898, οπότε εκδίδεται η εφημερίδα του Ομίλου «Νέον Φως». Ανεπιβεβαίωτο παραμένει το τέλος της αναρχικής δραστηριότητας στην περιοχή. Την τελευταία επίσημη μαρτυρία της παρουσίας τους αποτελεί η αποστολή του αναφερθέντος υπομνήματος τους προς το Διεθνές Επαναστατικό Συνέδριο που έγινε στο Παρίσι το 1900, σε απάντηση της πρόσκλησης που τους είχε διαβιβαστεί και δημοσιεύτηκε στο «Νέον Φως» τον Απρίλιο του 1899 . Αυτό σε συνδυασμό με τις λιγοστές πληροφορίες που έχουμε και που φέρνουν από το 1901 «μέλη» του ομίλου είτε να μετοικούν (Π. Γιαννόπουλος ή Μαχαιράς), είτε να αφίστανται ιδεολογικά (Δημ. Αρνέλλος) είτε να έχουν πεθάνει (Δ. Μπαντούνας και Δρόσος Μεϊντάνης), μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε την αυγή του νέου αιώνα ως το τέλος της συντεταγμένης παρουσίας και δράσης των αναρχικών του Πύργου.
Το υπόμνημα του αναρχικού τμήματος Πύργου στο επαναστατικό Συνέδριο υπογράφουν έντεκα άτομα, όλοι άντρες. Ήταν με τη σειρά που υπογράφουν οι:
Πάνος Μαχαιράς, Νικόλαος Διδάχος, Δημήτριος Αρνέλλος, Πάνος Κοροβέσης, Σπύρος Κατήρας, Βασίλειος Θεοδωρίδης. Δημήτριος Διονυσόπουλος. Κων/νος Νοβιτέρης, Γεώργιος Πετρίτσης, Βασίλειος Πούλος, Ιωάννης Παναγούτης.
Ο Πάνος Γιαννόπουλος ή Μαχαιράς γεννήθηκε στον Πύργο (34). Ήταν ο μοναδικός, από εκείνους για τους οποίους διαθέτουμε πληροφορίες, εργάτης «λεπτοποιός», δηλαδή επιπλοποιός, θα υπογράφει ο ίδιος. Όχι πολύ γραμματισμένος, αλλά μυαλό έξυπνο, ανήσυχο και ερευνητικό, κατά τον Κορδάτο (35). Χαρακτηριστικό το παρακάτω γεγονός που αναφέρει: «Όταν ξαναβγήκε το «Επί τα Πρόσω» οι εκδότες του είχαν μεγάλες απενταρίες. Γράψανε λοιπόν, στον Πύργο και ζητούσαν ψιλά... Στον Πύργο πάλι ο Πάνος Γιαννόπουλος ή Μαχαιράς μαζί με τον Μπαντούνα πήγαν σ’ ένα αριστοκρατικό καφενείο και βγάλανε μαντίλι για μια φτώχεια οικογένεια. Έτσι μάζεψαν 35 δραχμές, (σπουδαίο ποσό για την εποχή εκείνη) και τις στείλανε στην σύνταξη του «Επί τα Πρόσω...» Στο διάστημα που εκδίδεται το «Νέον Φως» θα αρθρογραφεί περιοδικά σ’ αυτό ασχολούμενος αποκλειστικά με θέματα εργατών. (Απάντησις εργάτου, φύλλο 7/15-11-1898, «Ετέρα απάντησις εργάτου» φυλ. 3/18-10-1898 κ.α.). Το 1901 θα φύγει στην Αίγυπτο, όπου θα συναντηθεί με τον Πατρινό σοσιαλιστή Δημήτριο Καραμπίλια και με τις ενέργειες του ιδρύθηκε η BibliothequeInternationale, στην οποία γίνονταν διαλέξεις στην Ιταλική και Εβραϊκή γλώσσα. Το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργικών εξόδων αυτής της δραστηριότητας το κάλυπτε ο Μαχαιράς. Στα 1903 έφυγε για την Αμερική και έτσι η βιβλιοθήκη διαλύθηκε, θα επιστρέψει στην Ελλάδα, θα εγκατασταθεί στην Ξάνθη και θα πεθάνει το 1926 ή 1927, έχοντας στο τέλος της ζωής του ασπασθεί τις κομμουνιστικές ιδέες.
Ο Νικόλαος Διδάχος (του Αριστομένη), γεννήθηκε στον Πύργο το 1888 (;) από γονείς «κτηματικούς τω επιτηδεύματι». Θα μείνει μικρός ορφανός. Φοίτησε στο Ελληνικό σχολείον και μετέπειτα στο Γυμνάσιο Πύργου με «πάνυ καλάς επιδόσεις» μέχρι το 1896. θα αποφοιτήσει το 1899 με απλώς καλές επιδόσεις και «κοσμίαν διαγωγήν» (36).
Ο Δημήτριος Αρνέλλος. έζησε από το 1865 μέχρι το 1933. Φοιτητής της ιατρικής την οποία όμως ποτέ δεν θα τελειώσει. Ως συνεργάτης του «Νέου Φωτός» κυρίως θα κάνει μεταφράσεις άρθρων από ξένα έντυπα, αλλά και θα αρθρογραφεί ο ίδιος. Για ένα διάστημα εργάστηκε στην εφημερίδα του Πύργου «Πατρίς» που εκδίδεται από το 1902 μέχρι σήμερα. Παντρεύτηκε το 1902, αφού είχε οριστικά εγκαταλείψει τις αναρχοσοσιαλιστικές αναζητήσεις. Σύμφωνα με το γιο του, Σεβαστιανό Αρνέλλο, ο πατέρας του συνδέθηκε με τους Ιταλούς αναρχικούς της Αλεξανδρείας, χωρίς από την επαφή αυτή να προκύψει κάτι σημαντικό. Από την αλληλογραφία του της εποχής εκείνης διασώζεται ένα γράμμα που στάλθηκε από τον Πύργο με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1901, απαντητικό στον Ιταλό αναρχικό της Ρομπέρτο ντ’ Ανζό και με το οποίο καθιστά γνωστό ότι αδυνατεί να πάει στην Αλεξάνδρεια και καταλήγει ως εξής:
«Θα ήμουν υποχρεωμένος εάν μεταφέρεις σ’ όλους τους συντρόφους τους πιο θερμούς χαιρετισμούς απ’ όλους τους εδώ συντρόφους». Το 1904 ο Δημήτριος Αρνέλλος βρίσκεται στην Αθήνα και προσπαθεί να εκδώσει την εφημερίδα «Προμηθεύς» με αρχές της την ηθική και κοινωνική αναγέννηση του Έθνους. Ως δημοσιογράφος ειδικεύεται στο αστυνομικό ρεπορτάζ, όπως αργότερα και ο γιος του Σεβαστιανός. Μετά το 1910 γίνεται βενιζελικός και οι συνδικαλιστικοί του αγώνες θα τον αναδείξουν επανειλημμένα στην προεδρία της Ένωσης Συντακτών Αθηναϊκών εφημερίδων, της οποίας υπήρξε και ιδρυτικό μέλος (37).
Ο Πάνος Κοροβέσης γεννήθηκε στον Πύργο το 1874, ενώ ο Σπύρος Κατήρας πάντα στην ίδια πόλη το 1873 (38).
Ο Βασίλειος Θεοδωρίδης γεννήθηκε στον Πύργο το 1865 ή 1875. θα αναδειχθεί, μέχρι το 1898 όταν βρίσκεται στην Πάτρα, σε αρχηγέτη της χριστιανοκοινωνικής κίνησης του «Αρμαγεδώνα». Μαζί με τον Ιωάννη Αρνέλλο, αδελφό του Δημητρίου, αναδεικνύεται σε λαϊκό κήρυκα της στην πόλη της Πάτρας και τα χωριά της Αχαΐας, καυτηριάζοντας την κρατούσα κοινωνική κατάσταση. Γι’ αυτό θα γνωρίσει την συνεχή καταδίωξη της κρατικής εξουσίας.
Από τα 1896 συνεργάζεται με τον Ιωάννη Μαγγανάρα στην εφημερίδα «Πελοπόννησος, που έχει ιδρύσει το 1886 ο Δημήτριος Βασιλειάδης. Το 1898 έρχεται στον Πύργο όπου από τον Οκτώβριο μαζί με τον Δημ. Αρνέλλο και άλλους του ομίλου θα εκδώσει το «Νέον Φως», θα είναι ο επικεφαλής και η ψυχή του ιδεολογικού οργάνου της αναρχικής κίνησης: Αυτός θα υπογράφει το κύριο άρθρο της εφημερίδας και θα έχει τη συνολική επιμέλεια της. Ως προχωρημένος χριστιανοκοινωνιστής προσπαθεί να αφυπνίσει το ταξικό ένστικτο και την αγωνιστικότητα των κοινωνικών δυνάμεων της Ηλείας, προβάλλοντας στην αρθρογραφία του’ ριζοσπαστικές οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, μακριά από κάθε πνεύμα αναχωρητισμού ή παθητικότητας που διακρίνει άλλες χριστιανοκεντρικές δοξασίες. Μετά τη διάλυση του αναρχικού ομίλου του Πύργου, το 1903 εκδίδει στην Πάτρα την προοδευτική εφημερίδα «Εσπέρα», θα συνεχίσει την έκδοση της μέχρι τον Οκτώβρη του 1904, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα ειρήνης και αφοπλισμού σε μια εποχή που κυριαρχούν οι αντιλήψεις για την πολεμική προετοιμασία και ετοιμότητα της χώρας. Το Φεβρουάριο του 1904 θα συλληφθεί και θα προφυλακισθεί για τρεις μήνες, επειδή άρθρο του κρίθηκε υβριστικό για το βασιλιά Γεώργιο. Τελικά αθωώθηκε από το Κακουργιοδικείο Ζακύνθου. Αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και για μεγάλο χρονικό διάστημα θα είναι ανταποκριτής της Πατρινής εφημερίδας «Νεολόγος».
Δεν φαίνεται να συνεχίζει την αναρχοσοσιαλιστική του δράση. Μάλιστα το 1921 ο τότε πρωθυπουργός Γούναρης θα τον διορίσει Νομάρχη.
Συνεργάτες του «Νέου Φωτός» υπήρξαν: ο Δ. Φωτόπουλος. είναι ο ανταποκριτής του «Νέου Φωτός» στην Κρήτη, όπου είναι εγκατεστημένος. Ο Κερκυραίος φοιτητής της ιατρικής και ποιητής Δρόσος Μεΐντάνης που δημοσιεύει διηγήματα του στον «Νέον Φως». Γι’ αυτόν ο Κορδάτος λέει ότι «η φτώχεια και η αναφαγιά τον κάνανε φθισικό» και πέθανε στην Κέρκυρα το 1901 φτωχός και δυστυχισμένος. Συνεργάτες ακόμη του «Νέου Φωτός», ευκαιριακοί απ’ ότι φαίνεται, υπήρξαν ο Πέτρος Ζητουνιάτης, ο Γιώργιος Παπαθανασίου, ο Γ. Κουρουπάς κ.α.
Για τους υπόλοιπους που υπογράφουν το υπόμνημα δεν έχουμε κάποιες πληροφορίες. Από τον αριθμό και τη ταξική προέλευση των ατόμων που απαρτίζουν τον αναρχικό όμιλο του Πύργου αναδεικνύονται δύο γνωρίσματα του: α: είναι μια οργάνωση, ένα σχήμα καλύτερα, ολιγάριθμο που ποτέ, ακόμη και στην κορύφωση της δραστηριότητας του, δεν θα καταφέρει να εξελιχθεί σε μια μαζική συσπείρωση. β: Σε μια κοινωνία χωρίς σταθερό εργατικό δυναμικό θα γεννηθεί ως μια «οργάνωση» διανοουμένων και τέτοια θα παραμείνει σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξης της.
Η ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΝΑΡΧΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ ΠΥΡΓΟΥ
Οι συνθήκες μέσα στις οποίες θα ξετυλιχθεί από το 1892 και μετά η προπαγάνδα και η δράση των αναρχικών του Πύργου κάθε άλλο παρά ευνοϊκές είναι. Στο γνωστό υπόμνημα τους προς το επαναστατικό Συνέδριο του Παρισιού οι ίδιοι σημειώνουν:
«Εδώ ο αναρχισμός εμφανίσθηκε κιόλας το 1892. Η προπαγάνδιση των ιδεών μας έλαβε μεγάλες διαστάσεις, παρά το βραχύ διάστημα της ύπαρξης του. Αν μάλιστα δεν είχαμε να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της θρησκείας, αυτή θα είχε αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις....» και συνεχίζουν:
«Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι δεν έχουμε εργατικές ενώσεις (39), επειδή δεν υπάρχει βιομηχανία· καλλιεργείται μόνο η κορινθιακή σταφίδα και οι εργάτες που καλλιεργούν τα αμπέλια δεν είναι ντόπιοι, αλλά έρχονται από τις γειτονικές ορεινές περιοχές τρεις φορές το χρόνο, γεγονός που μας εμποδίζει να προπαγανδίσουμε τις ιδέες μας. Τους διανέμουμε διαρκώς φυλλάδια. Εδώ δεν υπάρχουν μεγάλες ιδιοκτησίες· κυριαρχεί η μικρή ιδιοκτησία, καταχρεωμένη και πνιγμένη από τον Πύθωνα της τοκογλυφίας...» (40).
Αυτές και άλλες αντίξοες συνθήκες (ισχυρό διακομματικό πολιτικό σύστημα, θρησκοληψία έντονη, συντηρητισμός μικροϊδιοκτητών, κλιμακούμενες διώξεις κ.λ.π.) οι αναρχοσοσιαλιστές προσπαθούν να υπερκεράσουν κατευθύνοντας την προπαγάνδα τους στα άμεσα προβλήματα της τοπικής κοινωνίας, όπως ήταν η εξαγωγή και οι τιμές της σταφίδας, η τοκογλυφία και η βαρεία κρατική φορολογία. Στα πρώτα τουλάχιστον χρόνια της δεκαετίας του 1890, καθώς οι ίδιοι ομολογούν, οι μέθοδοι της δράσης τους ήταν η διανομή εντύπων και φυλλαδίων, οι ομιλίες στα χωριά και η προσπάθεια να καθοδηγήσουν τα αγροτικά συλλαλητήρια και διαμαρτυρίες:
«Σύντροφος αφιχθείς εκ Πύργου μας εβεβαίωσεν ότι οι εκεί σύντροφοι εργάζονται δραστήριους προς διάδοσιν των αναρχικών ιδεών. Δυο κέντρα υπάρχουν εκεί προς διάδοσιν, ένθα γίνεται τακτικώς η ανάπτυξις των ιδεών μας, ο δε αριθμός των ακροατών ουκ ολίγος. Ο Λαός της Ηλείας πάντοτε υπήρξεν ο πλέον φιλελεύθερος και φιλοπρόοδος του λοιπού λαού της Ελλάδος...» (41).
Από τον Οκτώβριο του 1898 οι αναρχικοί του Πύργου αποκτούν το δικό τους ιδεολογικοπολιτικό όργανο, το «Νέον Φως». Είναι, «σύμφωνα με τον προσδιορισμό που έχει ακριβώς κάτω από τον τίτλο της «Εφημερίς Κοινωνιολογική Εβδομαδιαία». Κάτω από αυτόν τον υπότιτλο και μέσα σε κλειστό ορθογώνιο πλαίσιο αναγράφονται, το .ένα κάτω από το άλλο τα συνθήματα. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ - ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, ενώ αριστερά και δεξιά του πλαισίου σε δύο άλλα παρόμοια αλλ’ ανοιχτά προς τις πλευρές του φύλλου ορίζονται τα ποσά της συνδρομής για το εσωτερικό στο ένα και στο εξωτερικό το άλλο. Η εφημερίδα θα τυπώνεται από το τυπογραφείο της εφημερίδας «Αυγή» του Πύργου, που εκδίδει αυτή την εποχή ο Κων/νος Δ. Βαρουξής. Διευθυντής της εφημερίδας από την έκδοση της μέχρι το τελευταίο της φύλλο είναι ο Βασίλειος Θεοδωρίδης που κρατά φυσικά το κύριο άρθρο της εφημερίδας. Ο Δημήτριος Αρνέλλος ασχολείται κυρίως με τη μετάφραση ξένων κειμένων και εντύπων: Για τα φύλλα του «Νέου Φωτός» θα μεταφραστούν:
α. 1. Ι. Γκράβ: «Η πρωτοβουλία» («Νέον Φως» φυλ. Αριθ. 2 11-10-1898).
2.Ερρ. Ζισλύ: «Αι ανωφελείς θυσίαι» («Νέον Φως» Αριθ. 24 11-4-1898).
3. Π. Κροπότκιν: «Η Αναρχία, η φιλοσοφία και το ιδεώδες αυτής» που θα δημοσιευθεί στα φύλλα του «Νέου Φωτός» αρ6/8-11-1898, 7/15-11-1898, 9/29-11-1898, και αριθμ. 12/20-12-1898.
Εκτός από τα κείμενα που μεταφράζονται και δημοσιεύονται στο «Νέον Φως», ο Δημήτριος Αρνέλλος μεταφράζει και άλλα κείμενα που χειρογραφημένα προορίζονται για διακίνηση όπως:
1.Μπακούνιν: Dien et l’ Etat
2.Α Ζεράρσ: L’ oeurreanarchiste., κ.α.
Συνεργάτες της εφημερίδας υπήρξαν ο «εργατολόγος» Πάνος Μαχαιράς, ο Δ. Φωτόπουλος, ο Δρόσος Μεϊντάνης και άλλοι. Στις στήλες της εφημερίδας θα φιλοξενηθούν γραπτά των σημαντικών ελλήνων σοσιαλιστών Πλάτωνα Δρακούλη και Παύλου Αργυριάδη. Του τελευταίου δημοσιεύει την αγόρευση στη δίκη της Souhain, μια από τις πολλές που έχει κάνει προς υπεράσπιση των διωκόμενων σοσιαλιστών μετά την Παρισινή Κομμούνα, καθώς και άρθρα και θεωρητικά του κείμενα («Βιομηχανική πρόοδος»: φύλλο 7/15-11-1898, Ημερολόγιο Π. Αργυριάδη στο ίδιο φύλλο, κείμενα για τον «Μαρξ κ.α.).
Στο «Νέο Φως» εκτός από τα άρθρα που αναφέρονται» στα μεγάλα ιδεολογικά, πολιτικά και κοινωνικά θέματα της εποχής και του χώρου, ηλειακού και ευρύτερου ελληνικού, καταχωρείται ειδησεογραφία για την κατάσταση και τους αγώνες των εργαζομένων-στην Ελλάδα, αλλά και σε ξένες χώρες (π.χ.: «απεργία εκ Πειραιώς», «απεργία καθεκλοποιών», στήλη «Ανά τον κόσμον» όλα στο φύλλο 1/1-10-1898, «Ειδήσεις εξ Αγγλίας» φύλλο 5/1-11-1898, παρουσίαση και προβολή νέων εκδόσεων «Αναρχική Βιβλιοθήκη» φύλλο 7/11-15-11-1898, «Έρευνα» του Δρακούλη φύλλο 10/6-12-1898, αλλά και στο 20/7-3-1899, χρονογραφήματα και διηγήματα (π.χ. «Αυταπάρνησις» διήγημα του Γεωρ. Παπαθανασίου φύλλο 7/15-11-1898, «Ο χειμώνας και η φτώχεια» φύλλο 10/6-12-1898, «Χρονικά» φύλλο 3/18-101898 κ.α.), εξειδικευμένα σημειώματα (π.χ. κριτική παρουσίαση της Νεοελληνικής φιλολογίας από τον Π. Ζητουνιάτη στο φύλλο αρ. 2/11-10-1898, ή μια σύνοψη σύγχρονων παιδαγωγικών αντιλήψεων στο υπό τον τίτλο «ΝΗΣΟΙ ΧΑΒΑΪ» του φύλλου 1/14-10-1898), διαφημίσεις και «μικρές αγγελίες». Ακόμη στην εφημερίδα θα δημοσιεύονται και επιστολές αναγνωστών — ορισμένες μάλιστα απ’ αυτές βρίσκονται σε αντίθεση με τη φιλοσοφία και τις θέσεις των αναρχικών, πράγμα, που όπως αναφέραμε, ενθαρρύνεται από του ίδιους - καθώς και απαντήσεις σε αυτές. Το «Νέον Φως» παρακολουθεί την πορεία του αναρχικού ομίλου από την αρχική ιδεολογική του χαλαρότητα προς τη βαθύτερη κριτική προσέγγιση και αφομοίωση των ζητημάτων. Η κυκλοφορία της εφημερίδας θα σταματήσει τον Ιούνιο του 1899.
Οι αναρχικοί του Πύργου φαίνεται ότι συνεργάζονται με την παρόμοιου προσανατολισμού πατρινή κίνηση του «Επί τα Πρόσω» καθώς και με τον Αναρχικό Εργατικό Σύνδεσμο των Αθηνών και είχαν συνδεθεί με τη Διεθνή των αναρχικών. Αυτό επιβεβαιώνει η πρόσκληση τους να παραβρεθούν στο Διεθνές Αναρχικό Συνέδριο (Παρίσι 1900). Απόδειξη της συνεργασίας με τις δυο οργανώσεις, που μόλις αναφέραμε, ήταν ο ορισμός ενός προσώπου - κατοίκου Παρισιού, λόγω οικονομικής δυσπραγίας - που θα αντιπροσώπευε από κοινού και τους τρεις ελληνικούς αναρχικούς ομίλους.
6. Η ΑΠΗΧΗΣΗ ΤΟΥΣ
Η ζωή του Αναρχικού Ομίλου του Πύργου συμπίπτει με το πρώτο μισό της μεγάλης, σταφιδικής κρίσης. Είναι φυσικό λοιπόν προς αυτήν κυρίως, ως μέγα κοινωνικό πρόβλημα να κατευθύνουν την προπαγάνδα και τη δράση τους. Ποια όμως ήταν τελικά η σχέση τους με τους κοινωνικούς αγώνες που θα αναπτυχθούν στη περιοχή για το σταφιδικό ζήτημα και ποια η πολιτική επίδραση που ασκούν σε αυτούς και γενικότερα στην περιοχή;
Οι ίδιοι αποτιμούν ως εξής τα αποτελέσματα της δράσης τους:
«... Η νεολαία διακηρύσσει, ολοένα και περισσότερο ότι ασπάζεται τις ιδέες μας... κάτω από την επίδραση των ιδεών μας πραγματοποιήθηκαν ορισμένες συγκεντρώσεις αγροτών στην πόλη μας εναντίον των τοκογλύφων απαίτησαν ανάμεσα στ’ άλλα και τη κατάργηση των φόρων. Οι χωροφύλακες, που είχαν σταλεί στα χωριά να εισπράξουν τους φόρους, καθώς και οι δικαστικοί κλητήρες που παρευρίσκονται για τον ίδιο λόγο, κυνηγήθηκαν από τους άντρες και τις γυναίκες, που κρατούσαν όπλα, πέτρες και ρόπαλα που συγκεντρώθηκαν αμέσως με τον ήχο της καμπάνας... Πολλοί από τους συντρόφους μας και από τους αγρότες συνελήφθησαν και καταδικάστησαν μερικούς μήνες φυλακή. Το αποτέλεσμα του κινήματος ήταν να υποχωρήσει η κυβέρνηση και να πέσει ο στόμφος των κεφαλαιοκρατών» (42).
Η περιγραφή είναι οπωσδήποτε γενική και όχι πρόσφορη για συγκεκριμένα συμπεράσματα. Ο Κων/νος Βεργόπουλος σημειώνει σχετικά:
«Οι ελευθεροσοσιαλιστικές οργανώσεις στη Βορειοδυτική Πελοπόννησο, μεταξύ 1892 και 1905 είχαν κατορθώσει να διαμορφώσει μια κοινή γλώσσα με τους αγρότες της περιοχής αυτής και να σημειώσουν έτσι μια σημαντική απήχηση, ιδιαιτέρως μεταξύ των σταφιδοπαραγωγών...» (43).
Ο Γ. Κορδάτος υποστηρίζει ότι οι αναρχοσοσιαλιστές άσκησαν σχετική επίδραση τους αγώνες των σταφιδοκαλλιεργητών και σημειώνει ότι:
«Όσο κι αν οι οργανώσεις αυτές στις τότε συνθήκες είχαν μικρή επιρροή. έριξαν σπόρο και δημιούργησαν ανάμεσα στους αγρότες αρκετά στελέχη, που στάθηκαν πρωτοπόροι στον αγώνα της μωραΐτικης αγροτιάς» (44).
Και ο Κ. Μοσκώφ αναφέρει ότι:
«Υπάρχουν στιγμές που οι αναρχικές οργανώσεις κινητοποιούν υπολογίσιμα πλήθη λαού, ενώ οι ίδιες δεν καταφέρνουν να στελεχωθούν με περισσότερα από μερικές δεκάδες μέλη» (45).
Παρομοίως και ο Γ. Δερτιλής αναγνωρίζει ότι:
«Γύρω στα 1900 οι αναρχοσοσιαλιστικές κινήσεις είχαν κάποια επιτυχία ανάμεσα στον αγροτικό πληθυσμό της Πελοποννήσου» (46).
Ο Μιχ. Δημητρίου όμως χαρακτηρίζει ως «περιθωριακού χαρακτήρα την αναρχική κίνηση του Πύργου και αναφέρει ότι «η ομάδα δεν καθοδήγησε συγκεκριμένες μαζικές κινητοποιήσεις μετά τον Οκτώβριο του 1898» (47).
Που άραγε βρίσκεται η αλήθεια; Χωρίς να φιλοδοξούμε σε μια κατηγορηματική απάντηση - άλλωστε οι πληροφορίες μας είναι ελλιπέστατες και δεν επιτρέπουν κάτι τέτοιο - απλώς διατυπώνουμε κάποιες παρατηρήσεις:
Ο αγώνας για το σταφιδικό δεν μετατρέπεται σε μια ταξική σύγκρουση, όπως προφανώς θα την ήθελαν οι αναρχοσοσιαλιστές. Σε αυτόν συμμετέχουν βέβαια τα κατώτερα αγροτικά στρώματα (σταφιδοκαλλιεργητές, μικροϊδιοκτήτες και εργάτες γης), αλλά συνάμα και άλλες κοινωνικές ομάδες - που μάλιστα φαίνεται να παίζουν ηγεμονικό ρόλο σ’ αυτόν - που συμπαρασύρει η σταφιδική κρίση. όπως μεγαλοκτηματίες, έμποροι, μεσαίοι αγρότες, επιστήμονες κ.α. Δεν πρόκειται επομένως για έναν αγώνα των φτωχών αγροτών εναντίον των μεγάλων γαιοκτημόνων και των πολιτικών τους εκπροσώπων, αλλά για ένα διαταξικό κίνημα που αναπολεί και διεκδικεί την απολεσθείσα ευημερία.
Βέβαια υπάρχουν συγκρούσεις μεταξύ επί μέρους επαγγελματικών ομάδων, κυρίως ανάμεσα σε σταφιδοπαραγωγούς και εμπορομεσάζοντες ή μεταξύ σταφιδοπαραγών και τοκογλύφων - σε καμιά περίπτωση όμως δεν παίρνουν τα χαρακτηριστικά μιας συνολικής αμφισβήτησης του κράτους και του ρόλου του, όπως θα επεδίωκαν οι αναρχικοί του Πύργου. Στόχος των αγώνων και των εξεγέρσεων των σταφιδικών πληθυσμών δεν ήταν ν’ αλλάξουν το καθεστώς, αλλά να καταγγείλουν μόνο ό,τι δεν τους αντιπροσώπευε σ’ αυτό! Γι’ αυτούς το κράτος δεν ήταν η έκφραση και η εξουσία μιας κυρίαρχης τάξης, αλλά πάνω απ’ όλα η μη έκφραση του δικού τους κόσμου και των απαιτήσεων τους. Και αυτήν του την παρέμβαση με διάφορες μορφές (παρακράτημα, μονοπώλιο κ.λ.π.) απαιτούν στη διάρκεια της σταφιδικής κρίσης.
Μπορεί να μην κυριαρχεί - ή και να λείπει το - κοινωνικό ή πολιτικό περιεχόμενο σε αυτόν τον αγώνα, ενδημούν όμως οι τοπικές αντιθέσεις και διαμάχες: πίσω από τα επιμέρους συμφέροντα των διαφόρων σταφιδοπαραγωγών επαρχιών (Αιγιαλείας και Κορινθίας, ή Πύργου και Αχαΐας) θα στοιχίζεται το σύνολο των κοινωνικών δυνάμεων της κάθε επαρχίας αδιακρίτως τάξης και επιπέδου.
Από τα δεκάδες συλλαλητήρια που πραγματοποιήθηκαν από το ξέσπασμα της σταφιδικής κρίσης μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα, μόνο σε ένα διαπιστώσαμε - αν αυτό μπορεί να αποτελέσει ενδεικτικό στοιχείο - ότι υπήρξε ομιλητής σοσιαλαναρχικός, ο Δημήτριος Αρνέλλος στον Πύργο, στο συλλαλητήριο στις 25 Μαρτίου του 1899 (48). Αντιθέτως αφθονούν ως ομιλητές οι δικηγόροι, μεγαλοκτηματίες, επιστήμονες, μεσαίοι κτηματίες και εκπρόσωποι του κυρίαρχου πολιτικού κόσμου.
Ορισμένοι στις πάμπολλες πράξεις βίας, απείθειας και τρομοκρατίας που συμβαίνουν στον Πύργο και στην Ηλεία στο διάστημα αυτό διακρίνουν αναρχικές επιδράσεις. Πιστεύουν ότι οι χωρικοί ακριβώς υπό την επίδραση των αναρχοσοσιαλιστών της περιοχής οδηγούνται σε τέτοιες ενέργειες στις οποίες διακρίνουν αντιεξουσιαστικό και αντιαστικό περιεχόμενο. Αναμφισβήτητα στα χρόνια τούτα τέτοια γεγονότα είναι συχνότατα στον Πύργο και στην Ηλεία: αναφέρουμε ενδεικτικά: (49). Οι κάτοικοι της ηρωικής Βαρβάσαινας εξεγείρονται και απελευθερώνουν οφειλέτες που είχαν συλληφθεί από όργανα της τάξης.
Πρωτοστατεί ο ιερέας του χωριού (1894). Το ίδιο θα συμβεί κατ’ επανάληψη και σε άλλα χωριά πέριξ του Πύργου (Μυρτιά, Άγιος Ιωάννης, Κολλύρι, Λαμπέτι). Το καλοκαίρι 1895 μαζικά κάτοικοι χωριών κοντινών του Πύργου δηλώνουν ότι αρνούνται να πληρώσουν τα χρέη τους. Στο ίδιο διάστημα κάτοικοι του Αγίου Ιωάννη επιτίθενται και καταδιώκουν φύλακες που φρουρούσαν σταφιδόκαρπο συγχωριανού τους που είχε κατασχεθεί για χρέη και κάτοικοι του Λαμπετίου τρέπουν σε φυγή κλητήρες που πήγαιναν να επιδώσουν αγωγές σε 4 κατοίκους του χωριού. Στις 15-8-1895, όταν συλλαμβάνεται από χωροφύλακες αγρότης που χρωστάει σε έμπορο του Πύργου, συμπολίτες του επιτίθενται και τον απελευθερώνουν μέσ’ την αγορά της πόλης, οδηγώντας την κατάσταση στα πρόθυρα αιματηρής σύγκρουσης. Το Φεβρουάριο του 1899 πεινασμένες γυναίκες, με όπλα και ξύλα επιτίθενται για να διαρπάσουν παντοπωλείο. Την Πρωτοχρονιά του 1899 κάτοικοι του Σκουροχωρίου σκοτώνουν χωροφύλακα, ακολουθούν αιματηρές συγκρούσεις ανάμεσα του και σε τάγμα χωροφυλακής που έρχεται συγκροτημένα στο χωριό, για να ακολουθήσει λίγο χρόνο μετά η απελευθέρωση του θεωρούμενου ως δράστη του φόνου που είχε εν τω μεταξύ συλληφθεί (50). Στο γνωστό υπόμνημα τους οι αναρχικοί του Πύργου φαίνονται να επικροτούν τέτοιες πρακτικές, χωρίς όμως να συμμετέχουν άμεσα οι ίδιοι, όπως συνέβη με τους αναρχικούς της γειτονικής Πάτρας. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται από τις δύο ακόλουθες μαρτυρίες:
1.«Κατά το 1896 ένας νέος γνωστός υπό το όνομα Κοψαχείλης (Πάνος), επισκέπτετο τους δύο πρωτεργάτας της τότε εν τω Πύργω σοσιαλιστικής κινήσεως, με τον σκοπόν να τους ανακοίνωση κάτι το σοβαρόν. Ο Κοψαχείλης ήτο ρεμεσέρης το επάγγελμα, γνωστός δε δια τον παλληκαρισμόν και την μεγαλοφροσύνην του, αλλά και πολύ συνετός και μετριοπαθής, δια τούτο δ’ απήλαυνεν εξαιρετικής τιμής από τους παλληκαράδες της εποχής εκείνης, όχι μόνον του Πύργου, αλλά και των περιχώρων. Αυτός είς τον «Αγιοργίτικο δρόμο» έκαμε την συζήτησιν με τους δύο σοσιαλιστάς εκ Πύργου δια ν’ απαλλαγούν οι εργαζόμενοι από τα νύχια των εκμεταλλευτών, διότι δεν μπορούσε να βλέπη υποδουλωμένον εις τους τοκογλύφους έναν ολόκληρο λαό και ήθελε να τους δώση την βοήθειαν να ελευθερωθούν. Είχε διακόσιους «γκράδες» εις την διάθεσίν του, θα πήγαιναν εις το υποθηκοφυλακείον «θα βγάλουμε όλα τα βιβλία έξω και.... φωτιά. Όταν θα φθάσουμε έως εκεί πολλοί θα ευρεθούν να μας βοηθήσουν δια να κάψουμε με μιας όλα τα αρχεία των συμβολαιογράφων. Εννοείτε τώρα τι γλέντι έχει να γείνη εκείνο το βράδυ! Σε μια δυο, τρεις το πολύ ώρες, όλοι οι δουλοπάροικοι των τοκογλύφων θα είναι ελεύθεροι»». Οι σοσιαλισταί (51) δεν εδέχθησαν να βοηθήσουν, διότι ως απεκάλυψαν, αυτούς τους ενδιέφερε η καταπίεσις δια να «ψαρεύουν» οπαδούς (σ.σ. !!!...) (52 )
2. «ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑΣ»
Η απόπειρα της δολοφονικής εκθέσεως κατά του διευθυντή του ενταύθα υποκαταστήματος της Εθνικής Τραπέζης κ. Μεγαπάνου προκαλεί και πάλι το ενδιαφέρον της κοινωνίας του Πύργου.
«Πέρυσιν ο κ. Μεγαπάνος μετά του δικηγόρου της Τραπέζη κ. Πετρακοπούλου αφού εψώνισαν εις την αγοράν, μετάβαιναν εις τας οικίας των, την 8ην εσπερινήν, οπότε άγνωστοι αιφνιδίως επιτίθενται κατ’ αυτών και τους .πυροβολούσιν εξ εγγυτάτης αποστάσεως ανεπιτυχώς. Το συμβάν τούτο παρήγαγε μεγάλη εντύπωση καθ’ άπασαν την κοινωνίαν του Πύργου, αϊ δε αρχαί ετέθησαν εις πυρετώδη κίνηση προβάσαι εις πολλάς συλλήψεις και δη και εκ των μελών του εν Πύργω Σοσιαλιστικού Συλλόγου. Αλλ’ εκ των γενομένων ανακρίσεων το συμπέρασμα ήτο εν μηδενικόν και η υπόθεσις εκαλύφθη υπό πέπλου μυστηρίου......
Στη συνέχεια, βάσει ονομαστικών καταγγελιών, η έρευνα θα προσανατολιστεί σε άλλες κατευθύνσεις, εγκαταλείποντας οριστικά τις υπόνοιες σε βάρος των σοσιαλαναρχικών του Πύργου (53).
Πως μπορούν όμως όλες αυτές οι αντάρτικες κινήσεις και οι αντιεξουσιαστικές πρακτικές να θεωρηθούν προϊόν της αναρχικής ιδεολογικής επιρροής, όταν τέτοιες μορφές αντίδρασης προϋπάρχουν στην Ελληνική ύπαιθρο και στην Ηλεία πολύ πριν από την παρουσία των αναρχικών, αλλά και θα εξακολουθήσουν και μετά το 1900;
Τέτοιες βίαιες και τρομοκρατικές πράξεις, γνώριμες από παλιά στον ελληνικό χώρο - που τώρα λόγω της κρίσης πολλαπλασιάζονται - είναι μάλλον αυθόρμητες κινήσεις παρά δείχνουν μια συνειδητή ριζοσπαστικοποίηση. (54) Αντανακλούν προπολιτικές πράξεις διαμαρτυρίας των χωρικών κατά της φτώχειας και της καταπίεσης, εμβρυώδεις κοινωνικές διαμαρτυρίες (55), χωρίς αναγκαστικά να απηχούν τη πρόσληψη και αφομοίωση του αναρχισμού.
Όμως η όποια αποτίμηση της δυναμικής και του εύρους της επιρροής του Αναρχικού Ομίλου του Πύργου δεν πρέπει να επισκιάσει τη σημασία του εγχειρήματος του: μια δεκάδα ανθρώπων με τον ενθουσιασμό και τη θέρμη των ιδεών τους τολμούν να μπολιάσουν με το ανακαινιστικό τους πνεύμα την επαρχιακή πόλη του Πύργου και την Ηλειακή χώρα. Στηριγμένη στις εκ δυσμών ριζοσπαστικές ιδέες, προσπαθούν να τις αφομοιώσουν, να τις συνταιριάξουν με τα δεδομένα και τις απαιτήσεις του δικού τους χώρου, να τις μεταδώσουν σ’ αυτόν. Ούτως ή άλλως η πολιτικοοικονομική συγκυρία της εποχής δεν προμήνυε κάποια μαζική αποδοχή του μηνύματος τους. Εξ άλλου η ιστορική αποτίμηση ενός εγχειρήματος ποτέ δεν γίνεται με κριτήριο τη σύγχρονη του αποδοχή.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Καίτη Αρώνη - Τσίχλη: Το σταφιδικό ζήτημα και οι κοινωνικοί αγώνες - Εκδόσεις Παπαζήση – Αθήνα 1999-Σελίδα 70
2. Η Ηλεία καθίσταται αυτόνομος νομός με έδρα Νομαρχίας και πρώτο Νομάρχη τον Χ. Παγώνη το 1899 βάσει του Νόμου Β.Χ.Δ. που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 126 στις 8-7-1899
3. Παναγιώτη Νούτσου: Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875 ως το 1974. Τόμος Α’ Εκδόσεις «Γνώση», - Αθήνα 1990-Σελ. 87
4. Μιχάλη Δημητρίου: «Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα. Από τους ουτοπιστές στους μαρξιστές» Εκδόσεις Πλέθρο - Αθήνα 1985 - Σελίδα 148.
5. Κ. Μοσκώφ «Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα» Θεσσαλονίκη 1979 - Σελίδα 162.
6. Μιχ. Δημητρίου: Το σοσιαλιστικό κίνημα Σελίδα 69.
7. Παν. Νούτσου: Σοσιαλιστική σκέψη Σελίδα 85.
8. Τάσου Βουρνά: Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας (182) - 1909). Εκδόσεις Τολίδη. Σελίδα 381-382.
9. Γ.Β. Λεονταρίτη: «Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο» Εκδόσεις Εξάντας 1978 Σελίδα 20.
10. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Τόμος ΙΔ’ Εκδοτική Αθηνών Σελίδα 65-68.
11. Με την ευκαιρία αυτή θέλω να ευχαριστήσω θερμότατα τον Πυργιώτη Θανάση Κάσα που έθεσε στη διάθεσή μου ένα σεβαστό αριθμό φύλλων του «Νέου Φωτός», από το προσωπικό του αρχείο - και κάποιων μάλιστα αγνώστων στη σχετική βιβλιογραφία - χωρίς τα οποία σίγουρα αυτή η προσέγγιση του θέματος θα ήταν ακόμη πιο ελλιπής και πιο δύσκολη.
12. «Νέον Φως». Αριθμός φύλλου - Εν Πύργω 22 Νοεμβρίου 1898. Στην μεταφορά κρατήθηκε με ακρίβεια η ορθογραφία και η στίξη των άρθρων, έτσι όπως αυτά δημοσιεύτηκαν.
13. «Νέον Φως» : Αριθμός 5 Εν Πύργω 10 Νοεμβρίου 1898.
14. Απόσπασμα «Εκ του φυλλαδίου του πρίγκιπας Kροπότκιν «Η Αναρχία, η φιλοσοφία και το ιδεώδες αυτής», μεταφρασμένο από το Δ. Αρνέλλο που δημοσιεύτηκε στο «Νέο Φως» - Αριθμός 6 - 15 Νοεμβρίου 1898.
15. Απόσπασμα από το κύριο Άρθρο με τίτλο «Τοις αναγνώσταις» του Βασ. Θεοδωρίδη που δημοσιεύτηκε στο πρώτο φύλλο του «Νέου Φωτός» την 4 Οκτωβρίου 1898.
16. Βασ. Θεοδωρίδη: «Άγιοι Αναρχικοί; Νέον Φως» αριθμ 5, 10 Νοεμβρίου 1898.
Ι7. Βασ. Θεοδωρίδη: «Τοις Αναγνώσταις» «Νέον Φως» αριθμ 1 (4-10-1898).
18 Δημ. Αρνέλλου: «Γην ορώμεν» «Νέον Φως» αριθμός 5 (10-11-1898).
19. Βασ. Θεοδωρίδη: «Κάτω ο πολιτισμός! Ζήτω η Φύσις!» Νέον Φως» αριθμ 20 7 Μαρτίου 1899.
20. Ανταπόκριση από την Κρήτη του Δ. Φωτόπουλου με τίτλο «Επιστολαί εκ Κρήτης» στο φύλλο 20 του «Νέου Φωτός» - 7ης Μαρτίου 1899.
21. Γ. Κουρουπάς: «Πλεονεξία» «Νέον Φως», αριθμός 20 - 7 Μαρτίου 1899.
22. Ανυπόγραφο άρθρο στο «Νέον Φως» Αριθμ 6 - 8-11-1898.
23. «Νέον Φως»: αριθμ. 3 18/10/1898.
24. «Σας ενοήσαμεν»: Άρθρο με την υπογραφή «Βαλερεφόντης» στο «Νέον Φως» αριθμός 20, 7 Μαρτίου 1898.
25. «Νέον Φως». Αριθμός Φύλλου 17 - 27-1-1899.
26. Έκθεση του Αναρχικού Τμήματος Πύργου προς το Διεθνές Επαναστατικό Συνέδριο που έγινε στο Παρίσι το 1900. Δυστυχώς η έλλειψη επαρκούς υλικού σχετικού με τις συγκεκριμένες θέσεις και απόψεις των αναρχικών για το μέγα κοινωνικό πρόβλημα της σταφίδας δεν μας επιτρέπει μια αναφορά αντίστοιχη με το μέγεθος και τη σημασία του θέματος.
27. Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του Ελληνικού εργατικού κινήματος». Εκδόσεις Μπουκουμιϊνη. Σελίδα 87.
28. Κ. Μοσκώφ. «Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης», Θεσσαλονίκη 1979. Σελίδα 163
29. Γ. Ζεύγου: «Σύντομη μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας». Γ’ Έκδοση Β’ μέρος Σελίδα 125.
30. Κ. Βεργόπουλου: «Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα» Εκδόσεις Εξάντας 1975 Σελίδα 355.
31. Απόσπασμα από την Έκθεση της Αναρχικής Ομάδας Πύργου στο Διεθνές Επαναστατικό Συνέδριο του Παρισιού το 1900.
32. Απόσπασμα από το υπόμνημα του Αναρχικού Συνδέσμου Αθηνών (αναφερόμενο και στη δραστηριότητα του Αναρχικού Ομίλου Πύργου) στο Συνέδριο του Παρισιού.
33. Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του Ελληνικού εργατικού κινήματος». Σελίδα 90.
34. Με το όνομα αυτό στα Μητρώα του Δήμου Λετρίνων φέρονται 3 πρόσωπα. Ένας γεννημένος το 1865, άλλος το 1866 και ο τρίτος το 1878. Αδυνατώντας να διασταυρώσουμε τις πληροφορίες που αντλήσαμε από το ανασυσταθέν Μητρώο Αρρένων του Δήμου Λετρίνων (29/12/1901 - Αριθμός Πρωτοκόλλου 45350) τις παραθέτουμε όλες εδώ, όπως με κάθε επιφύλαξη και άλλες για βιογραφικά στοιχεία άλλων αναρχικών.
35. Γ. Κορδάτου: «Ιστορία του εργατικού κινήματος)) Σελίδα 87.
36. Μητρώα Μαθητών Ελληνικού Σχολείου και Γυμνασίου Πύργου.
37. Μιχ. Δημητρίου: «Το Ελληνικό Σοσιαλιστικό κίνημα» Σελίδα 231.
38. Μητρώα Αρρένων Δήμου Λετρίνων.
39. Η μόνη εργατική κινητοποίηση που διαπιστώσαμε στα χρόνια τούτα στον Πύργο είναι «η γενική απεργία απάντων των καπνεργατών» που σημειώνεται - με την υποστήριξη μάλιστα των καπνεμπόρων - στο καπνεργοστάσιο του Πύργου τον Αύγουστο του 1898, εξαιτίας της κακής και βάναυσηςσυμπεριφοράς του διευθυντή του (Εφημερίδα Ακρόπολη 20/8/1898, 6/9/1898).
40. Υπόμνημα του Αναρχικού Ομίλου Πύργου στο Διεθνές Αναρχικό Συνέδριο.
41. Εφημερίδα «Επί τα Πρόσω» φύλλο 31 11-1-1898.
42. «Η Επίδραση των ιδεών μας» Κ. Μοσκώφ: Εισαγωγικό στην ιστορία του κινήματος.... Σελίδα 172-73. Η μετάφραση του υπομνήματος έγινε από τον Γ. Κορδάτο.
43 Κων. Βεργόπουλου. «Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα» Εξάντας 1975. Σελίδα 355.
44. Γ. Κορδάτος: Ιστορία του αγροτικού κινήματος Σελίδα 179
45. Κ. Μοσκώφ: «Εισαγωγικά στην Ιστορία....» Σελίδα 165
46. Γ. Δερτιλή: «Κοινωνκός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση 1880-1909» Εκδόσεις Εξάντας Αθήνα 1985 Σελίδα 200.
47. Μιχ. Δημητρίου: «Το Ελληνικό Σοσιαλιστικό κίνημα» Εκδόσεις Πλέθρο - Αθήνα 1985. Σελίδα 229.
48. Καίτη Αρώνη-Τσίχλη: Το σταφιδικό ζήτημα και οι κοινωνικοί αγώνες - Πελοπόννησος 1893-1905. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα 1999. Σελίδα 204
49. Καίτη Αρώνη-Τσίχλη: Το σταφιδικό ζήτημα και οι κοινωνικοί αγώνες - Πελοπόννηοος 1893-1905. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα 1999.
50. Την συχνότητα τέτοιων βίαιων επεισοδίων μαρτυρούν ανταποκρίσεις και Αθηναϊκών εφημερίδων της εποχής αυτής. Βλ. ενδεικτικά: «Ακρόπολις»: 24/8/98. 30/1/99, 11/2/1899, 13/2/1899, 7/4/1899, 3/6/1899, 13/8/1899, 28/9/1899, «Άστυ» 20/8/1898, «Εφημερία» Λ. Κορομηλά 4/9/1898 κ.α. Μήπως αντίστροφα η έλλειψη ειδησεογραφίας που άμεσα να αναφέρεται στην αναρχική δράση στην περιοχή είναι δείγμα της έκτασης που αυτή είχε;
51. Με δεδομένη την μαρτυρία των αναρχικών: «Εδώ δεν έχουμε αυταρχικούς σοσιαλιστές: υπάρχουν μόνο συντηρητικοί, φιλελεύθεροι και .αναρχικοί» (Η επίδραση ίων ιδεών μας) ο όρος πρέπει να δηλώνει τους αναρχοσοσιαλιστές.
52. Αναδημοσίευση από την εφημερίδα του Πύργου «Πατρίς» (φύλλο της 24-1-1935) στο «Ο Πύργος της Ηλείας» - Μέρος Πρώτο του Αύγουστου Καπογιάννη.
53. Εφημερίδα «Ακρόπολις» Αθηνών Πέμπτη 11/5/1900.
54. Είναι ίσως ενδεικτικό το ότι στα αρχεία των σχολείων του Πύργου και της γύρω περιοχής μνημονεύονται - και μάλιστα επανειλημμένα - περιστατικά προσφυγής στα όπλα και από μαθητές, ακόμα και των ελληνικών σχολείων, που στρέφονται εναντίον συμμαθητών τους ή και των δασκάλων τους. για να «επιλύσουν» μεταξύ τους διαφορές, μαρτυράει μάλλον μια «καθιερωμένη» συνήθεια της περιοχής ακόμη και σε μικρές ηλικίες (πρακτικά Συλλόγων Γυμνασίων Πύργου, Δούκα κ.λπ.)
55. Γ.Β. Λεονταρίτη: Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα.... Σελίδα 46.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Μιχάλης Δημητρίου: «Το Ελληνικό Σοσιαλιστικό κίνημα. 1. Από τους ουτοπιστές στους μαρξιστές.» Εκδόσεις Πλέθρο. Αθήνα 1985.
2. Κωστής Μοσκώφ: Εισαγωγικά στην Ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η διαμόρφωση της Εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1979.
3. Γιάννη Κορδάτου: Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος. Εκδόσεις Μπoυκουμάνη. Αθήνα 1972.
4. Κώστα Βεργόπουλου: Το Αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα. Η κοινωνική ενσωμάτωση της γεωργίας. Εκδόσεις Εξάντας 1975.
5. Καίτη Αρώνη-Τσίχλη: Το σταφιδικό ζήτημα και οι κοινωνικοί Αγώνες. Πελοπόννησος 1893-1905. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα 1999.
6. Παναγιώτη Νούτσου: Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα απότο 1875 ως το 1974. Τόμος Α’. Εκδόσεις Γνώση. Αθήνα 1990.
7. Γιώργος Δερτιλής: Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση 1880-1909. Εκδόσεις Εξάντας 1978.
8. Γιάννης Κορδάτος: Η ιστορία του αγροτικού κινήματος.
9. Γ.Β. Λεονταρίτη: Το Ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εκδόσεις Εξάντας 1978.
10.Πέτρου Πιζάνια: Οικονομική Ιστορία της Ελληνικής σταφίδας 1851 - Ι 912. Ίδρυμα Έρευνας και παιδείας Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδας. Αθήνα 1988.
11.Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών. Τόμος ΙΔ’.
12.Βύρωνα Δάβου: Στον Πύργο και στην Ηλείας 1821 -1930. Αθήνα 1996
ΤΥΠΟΣ:
1.«Νέον Φως» Πύργου
2.«Ακρόπολις»
3.«Άστυ»
4.«Εφημερίς» Κορομηλά
5.«Παλιγγενεσία»
6.«Πατρίς» Πύργου
7.Περιοδικό «Αναρχία»
*Η εργασία αυτή εκπονήθηκε από τον Παντελή Παπαδάκη, καθηγητή φιλόλογο, στα πλαίσια του επιμορφωτικού προγράμματος με θέμα «Ευρωπαϊκή Ιστορία: κοινωνική και πολιτισμική διάσταση» που πραγματοποιήθηκε το Ακαδημαϊκό Έτος 2000-2001 στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, υπό την επίβλεψη και με την βοήθεια του καθηγητή της Νεότερης Ιστορίας κ. Πέτρου Πιζάνια.
