Tommy Lawson*
Το βιβλίο «The End of Capitalism: The Thought of Henryk Grossman» του Ted Reese έχει ως στόχο να μας εισάγει στις ιδέες και τη ζωή του Henryk Grossman, ενός σημαντικού, αν και ελάχιστα γνωστού μαρξιστή οικονομολόγου.
Ο Grossman, γεννημένος στην Πολωνία οικονομολόγος, έγραψε το έργο «The Law of Accumulation and Breakdown of the Capitalist System, a study in Marxian crisis theory» («Ο νόμος της συσσώρευσης και της κατάρρευσης του καπιταλιστικού συστήματος, μια μελέτη στη μαρξική θεωρία της κρίσης»). Αν και στο έργο του αυτό τάσσεται υπέρ των μαρξιστικών αυτών απόψεις οι οποίες απορροφήθηκαν από τα πάλαι ποτέ σοβιετικά συμφέροντα, πάρχει κάτι ενδιαφέρον στις αιτιάσεις του Grossmans. Αυτό έχει αποδειχθεί πολύτιμο, καθώς οι προσπάθειες του Grossman να επεκταθεί στις θέσεις του Μαρξ μπορεί να είναι από τις πιο καίριες που έχουν γραφτεί.
Πριν από το βιβλίο του Reese, ό,τι άλλο είχε εκδοθεί από το έργο του Grossman στα αγγλικά -και ήταν ελάχιστο- οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στις προσπάθειες του Αυστραλού συγγραφέα Rick Kuhn. Μια μάλλον ελάχιστη κληρονομιά για έναν βαθύ στοχαστή, μιας και οι αρετές του Grossman έγκεινται στη δύναμη των επιχειρημάτων του με τα οποία υπερασπίζεται τη θεωρία του μειωμένου ποσοστού κέρδους και τις επιπτώσεις του, καθώς και την κρίση στον καπιταλισμό.
Ουσιαστικά ο Grossman, μέσω του Μαρξ, είδε ότι η μεγαλύτερη αντίφαση του καπιταλισμού βρισκόταν στη φύση της παραγωγής (σε αντίθεση με την κυκλοφορία). Όπως γνωρίζουμε, είναι λογικό για τους καπιταλιστές να επενδύουν συνεχώς σε πιο αποτελεσματικές μορφές παραγωγής που απαιτούν όλο και λιγότερη ζωντανή εργασία (εργάτες). Έτσι, ενώ η κοινωνία αναπτύσσει αυτές τις τεχνολογίες και παράγει περισσότερα εμπορεύματα, όλο και πιο φθηνά και αναλώσιμα, συνολικά (θυμηθείτε ότι αυτή αποτελεί μια γενική τάση) υπάρχει μια τάση να αποκομίζονται λιγότερα κέρδη όσο περνάει ο καιρός.
Τελικά, αυτή η γενική τάση θα φτάσει σε ένα σημείο όπου οι καπιταλιστές, παρά τον μεγάλο τους πλούτο, δεν βλέπουν κανένα νόημα να συνεχίσουν να επενδύουν δεδομένης της έλλειψης απόδοσης. Το σύστημα αρχίζει να αγγίζει τα όριά του. Όχι μόνο αυτό, αλλά όσο λιγότερο πλούτο έχουν οι εργαζόμενοι από τους μισθούς τόσο λιγότερο μπορούν να καταναλώσουν αυτά τα ίδια εμπορεύματα. Αυτό ακούγεται πολύ απλό για να είναι αληθινό, αλλά αποδεικνύεται με ισχυρή λογική και εμπειρικά στοιχεία. Ο Grossman ασχολείται επίσης με το άλλο πλήθος των καπιταλιστικών αντιφάσεων, αλλά αυτές θα έπρεπε να τις εξηγήσει ο Reese.
Τα επιχειρήματα του Grossman στην πραγματικότητα συμπληρώνονται καλά από την ειδικότητα του Reese, γράφοντας για την αυτοματοποίηση και την καπιταλιστική κρίση. Το «The End of Capitalism» του Reese, που κυκλοφόρησε νωρίτερα φέτος, παρουσιάζει έτσι τον Grossman με ένα πειστικό επιχείρημα για το γιατί ο καπιταλισμός είναι τόσο δεσμευμένος στην κρίση και γιατί η γιγάντια καπιταλιστική κρίση (ή τουλάχιστον, μια σειρά από κρίσεις) που καραδοκεί ακριβώς στη γωνία θα είναι τόσο καταστροφική.
Αν και το «The End of Capitalism» είναι μια εισαγωγή στον Grossman, θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι σίγουρα δεν είναι μια εισαγωγή στη μαρξιστική οικονομική θεωρία. Εκτός εάν ο αναγνώστης είναι εξοικειωμένος με τις περισσότερες μαρξιστικές φραστικές ορολογίες από την αξία μέχρι την αξιοποίηση έως τις οργανικές συνθέσεις του κεφαλαίου και των Τμημάτων Ι και ΙΙ, θα δυσκολευτεί να παρακολουθήσει το κείμενο καθώς μερικές φορές περνά πολύ γρήγορα σε πολύ πιο καίρια θέματα. Δεν μπορώ παρά να νιώσω ότι ο Reese έχασε την ευκαιρία να γράψει πραγματικά ένα πιο εμπεριστατωμένο εισαγωγικό κείμενο όχι μόνο για τον Grossman, αλλά για τον Μαρξ και τα οικονομικά γενικότερα.
Έτσι, όταν ο Reese αναφέρεται τακτικά στις κριτικές του Grossman για τον Varga (κύριο οικονομολόγο της ΕΣΣΔ την περίοδο του Στάλιν ως γραμματέα), τον Μπουχάριν, την Λούξεμπουργκ και άλλους, εάν ο αναγνώστης δεν είναι εξοικειωμένος με τις συγκεκριμένες θεωρίες τους, θα παραμείνει λίγο χαμένος ως προς το γιατί αυτές οι κριτικές είναι τόσο σημαντικές. Ενώ ο Reese γενικά επιτυγχάνει τον στόχο του να διασαφηνίσει τις απόψεις του Grossman, η έλλειψη σαφούς παρουσίασης εμποδίζει το πλαίσιο, το βάθος και τη σημασία του τρόπου με τον οποίο οι θεωρίες του τροφοδότησαν τις συζητήσεις των συγχρόνων του.
Αν και ο Grossman αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό και περιθωριοποιήθηκε από το κατεστημένο μαρξιστικό κίνημα, οι θεωρίες του χρησιμοποιήθηκαν διεξοδικά από τους Γερμανούς υπεραριστερούς ή τους συμβουλιακούς κομμουνιστές. Ενώ ο Anton Pannekoek έγραψε μια κριτική στον Grossman, ο Paul Mattick τον υπερασπίστηκε. Στη συνέχεια ο Karl Korsch συμμετείχε στη συζήτηση. Δυστυχώς, τίποτα από αυτά δεν αναφέρεται στο βιβλίο του Reese, ωστόσο υπάρχει μια σύντομη ενότητα που ασχολείται με τη φιλική σχέση μεταξύ Grossman και Mattick.
Η δομή του «The End of Capitalism» δυσκολεύεται επίσης να συνδέσει κατά κάποιο τρόπο την πραγματική ζωή και τις ιδέες του Grossman με έναν ρευστό και συναρπαστικό τρόπο. Γεννημένος Πολωνοεβραίος, ο Grossman είχε σημαντική εμπειρία από το πολωνικό σοσιαλιστικό κίνημα και τις πολλές του μειονοτικές-εθνικές παραφυάδες. Συγκεκριμένα, ο Grossman ήταν μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Γαλικίας και ιδρυτής του Εβραϊκού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Βίωσε τη Ρωσική και Γερμανική Επανάσταση και δίδαξε στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών (Institute of Social Research - ISR). Για όσους δεν το γνωρίζουν, το ISR ήταν το σπίτι της θρυλικής Σχολής της Φρανκφούρτης.
Ενώ ο Grossman και ο προαναφερθείς Mattick μπορεί να είχαν παρόμοιες απόψεις για τα οικονομικά και μια σχετικά στενή φιλική σχέση, ωστόσο οι κομμουνιστικές πολιτικές απόψεις του Grossman ήταν πιο συμβατικές καθώς υπερασπίστηκε την ΕΣΣΔ ως μια μη καπιταλιστική, αν όχι ως ακριβώς μια προοδευτική χώρα. Μετά την εξορία κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τον οποίο η οικογένειά του δολοφονήθηκε στο Ολοκαύτωμα, ο Grossman μετακόμισε στη Λαϊκή Δημοκρατία Γερμανίας.
Δυστυχώς, το «The End of Capitalism» δεν δίνει μια ξεκάθαρη εικόνα του Grossman. Το βιβλίο τελειώνει επίσης με περίεργο τρόπο. Οι θεωρίες του Grossman εφαρμόζονται στη σύγχρονη οικονομία δίνοντας πειστικά μια εξαιρετικά ζοφερή εικόνα. Ωστόσο, ο Reese αντικρούει επίσης ορισμένα από τα επιχειρήματα που διατύπωσε νωρίτερα στο βιβλίο (δηλαδή ο Reese φαινομενικά υποστηρίζει τα επιχειρήματα της Λούξεμπουργκ σχετικά με το πλεόνασμα και τον ιμπεριαλισμό, για τα οποία έκανε τον κόπο να εξηγήσει την κριτική του Grossman).
Τέλος, μας παρουσιάζονται μερικά ασυνήθιστα πολιτικά συμπεράσματα, όπως η ανάγκη για πυρηνική ενέργεια και οι πιστώσεις χρόνου εργασίας ως νομισματικό σύστημα. Ορισμένες από τις εικασίες-θέσεις του είναι και κάπως μη πειστικές και ασαφείς στο κατά πόσο σχετίζονται άμεσα με τις απόψεις του Grossman.
Τούτων λεχθέντων, το «The End of Capitalism» παρουσιάζει μια εικόνα με βάση την οποία ο αναγνώστης κατανοεί γιατί ο Grossman ήταν τόσο σημαντικός όσο και περιθωριοποιημένος. Είναι αρκετά σύντομο ώστε να είναι προσιτό στον περίεργο αναγνώστη, αν και ακόμα στον αναγνώστη σχετικό με τον Μαρξ, εμπνέοντας μια περαιτέρω έρευνα γι’ αυτόν τον σημαντικό θεωρητικό.
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε εδώ: https://www.redblacknotes.com/2022/10/17/review-ted-reeses-the-end-of-capitalism-the-thought-of-henryk-grossman/?fbclid=IwAR1Ugmk9ehxmCU9MkWIiMXWO8e3uBdDe6_KkPk5X8Hk3Wk19RLYHTbWdgYQ
**Μετάφραση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.
