Συνηθίζουμε να κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στην αρχή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» σε αντιπαραβολή με την αναρχική αντίληψη ότι ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα και ότι τα μέσα θα πρέπει να προεικονίζουν και να εμπεριέχουν με έναν τρόπο τον σκοπό μας για μια ελεύθερη κοινωνία. Το πιο σύνηθες είναι το παράδειγμα σχετικά με την επιβολή. Ότι δεν υπάρχει περίπτωση να θες να πετύχεις τη χειραφέτηση των ανθρώπων με το ζόρι. «Δε θέλουμε να απελευθερώσουμε τους ανθρώπους, θέλουμε οι άνθρωποι να απελευθερωθούν», γράφει κάπου ο Μαλατέστα. Αυτός ο αυστηρός διαχωρισμός παρεξηγείται πολύ συχνά απ’ όσους μας ακούνε και πολλές φορές μας κατηγορούν για ιδεολογικά κολλήματα ή μας εγκαλούν ότι δε θέλουμε να προχωρήσουν τα πράγματα και μένουμε στην απραξία για χάριν της ιδεολογικής καθαρότητας. Εδώ θα ήθελα να ξεκαθαρίσω το ζήτημα, όσο μπορώ, τόσο για όσους μας παρερμηνεύουν, για εκείνες τις φορές που δεν το λέμε καλά και μας παρερμηνεύουν και άλλο τόσο για τις φορές που μας ερμηνεύουν σωστά και πολλοί σύντροφοι και συντρόφισσες όντως έχουν ιδεολογικές εμμονές με τα μέσα του αγώνα, έχουν ανάγει τα μέσα σε σκοπό,σε έναν ατέρμονο πρακτικισμό .
Ο Μαλατέστα γράφει για το θέμα των μέσων και των σκοπών πολύ καθαρά: «Δεν αρκεί όμως να επιθυμεί κανείς κάτι και να το θέλει πραγματικά, πρέπει να χρησιμοποιεί τα κατάλληλα μέσα για την πραγμάτωσή του. Και τα μέσα αυτά δεν είναι αυθαίρετα: απορρέουν υποχρεωτικά απ’ τους σκοπούς στους οποίους αποβλέπουμε κι απ’ τις συνθήκες στις οποίες αγωνιζόμαστε. Γιατί αν αγνοήσουμε την επιλογή των κατάλληλων μέσων θα πραγματώσουμε άλλους σκοπούς, ίσως μάλιστα εντελώς αντίθετους απ’ αυτούς στους οποίους αποβλέπουμε, και κάτι τέτοιο θα έχει ολοφάνερη και αναπόφευκτη συνέπεια των μέσων που επιλέξαμε. Όποιος ακολουθήσει λάθος δρόμο δεν θα πάει εκεί που θέλει αλλά εκεί που θα τον οδηγήσει ο δρόμος».
Στην πραγματικότητα πάντοτε τα μέσα εμπεριέχουν το σκοπό. Όχι με έναν ντετερμινιστικό τρόπο. Πάντοτε υπάρχουν κάποιες εναλλακτικές επιλογές ανάλογα με το γενικό πλαίσιο, τα χαρακτηριστικά του ίδιου του μέσου (άλλο ένα παλούκι, άλλο μια πυρηνική κεφαλή) και τη χρήση του.
Ας χρησιμοποιήσουμε το εμβληματικό και ταυτόχρονα, ατυχές παράδειγμα της υποτιθέμενης ουδετερότητας των μέσων. Το μαχαίρι. Αν θέλεις να χρησιμοποιήσεις ένα μαχαίρι τότε θα το χρησιμοποιήσεις για να σκίσεις το αντικείμενο σου. Είτε αυτό είναι ψωμί, είτε ανθρώπινο σώμα. Το σκίσιμο ενός υλικού αντικειμένου είναι ο γενικός σκοπός του μαχαιριού. Δεν προσδιορίζεται το αντικείμενο του σκισίματος σε ένα πρώτο επίπεδο. Με τη σημερινή εξειδίκευση, όμως, στο σχεδιασμό του ίδιου του μαχαιριού (του μέσου) έχει αρχίσει να προσδιορίζεται πέρα από το γενικό σκοπό (σκίσιμο) και ο ειδικός σκοπός που αφορά το είδος του αντικειμένου: μαχαίρι για ψωμί, για ψάρι, για φρούτα, για άνθρωπο κτλ. Βλέπουμε ότι τα μέσα προεικονίζουν το σκοπό. Αν μου κάνουν έλεγχο οι μπάτσοι κι έχω μαχαίρι για ψωμί και άπλωμα μαρμελάδας μπορώ εύκολα να τους πείσω ότι πάω όντως για πικ νικ και όχι για να καθαρίσω κανέναν.
Πάντα τα μέσα προεικονίζουν το σκοπό. Αυτό δεν είναι μια αξιακή επιλογή, είναι η πραγματικότητα των μέσων. Τα οποία αλλάζουν και αναπροσαρμόζονται, ξανασχεδιάζονται ανάλογα με τη χρήση τους, δηλαδή, ανάλογα με τους σκοπούς μας.
Το ζήτημα, λοιπόν, είναι ο σκοπός μας. Και αν προσπαθούμε όντως γι’ αυτό το σκοπό που λέμε ότι το κάνουμε ή αν απλά τον χρησιμοποιούμε ως έναν τρόπο για να εξαπατήσουμε (άλλους ή τον εαυτό μας, λίγη σημασία έχει). Οπότε όταν κάποιος χρησιμοποιεί εξουσιαστικά μέσα είναι ατελέσφορο να τον κριτικάρουμε με βάση την αναρχική αντίληψη για τη σχέση μέσων και σκοπών. Εκείνη τη στιγμή πρέπει να τον κριτικάρουμε για τους σκοπούς του που προωθεί με τα μέσα που χρησιμοποιεί. Και όχι να προσπαθούμε να τον διορθώσουμε. Επιδιώκει άλλον σκοπό. Και είτε θα πρέπει να ξεσκεπάσουμε την απάτη του, είτε να τον βοηθήσουμε να τα βρει με τον εαυτό του, να οξυνθεί η αντίληψή του κτλ, αν είναι αυτό το πρόβλημα.
Και όταν ο σκοπός αγιάζει τα μέσα αυτό σημαίνει πολύ απλά πως ο σκοπός σου δεν έχει ιερό και όσιο, πως το παν είναι να πετύχεις ΕΣΥ αυτό που θέλεις. Αυτό δεν είναι πάντα λάθος και σίγουρα δεν είναι πάντα άδικο. Έχει να κάνει με το σκοπό σου πάλι. Δεν μπορούμε να το αξιολογήσουμε τόσο αφηρημένα. Πρέπει να ρωτήσουμε: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ που θέλεις να πετύχεις; ΜΕ ΠΟΙΟ ΤΡΟΠΟ; Πρέπει να δούμε συγκεκριμένα πάλι, τη σχέση των μέσων και των σκοπών.
Αυτό που εννοούμε με τη φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» αφορά, βέβαια, κάτι πολύ συγκεκριμένο στη καθημερινή γλώσσα. Κάτι που από την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι ανήκει στη σφαίρα της εξουσίας. Δηλαδή, ότι το πιο σημαντικό είναι η επιβολή της ισχύος και ότι κάποιος θα το προσπαθήσει με κάθε τρόπο, χωρίς να τον ενδιαφέρει τίποτα άλλο παρά η ισχυροποίηση του ΕΓΩ, ατομικού ή συλλογικού. Ο σκοπός για αύξηση της ισχύος καθεαυτής είναι αυτοσκοπός. Για εμάς και γενικά για τις κοινωνίες η αύξηση της ισχύος, το να γίνουμε πιο δυνατοί δεν είναι και δε θα είναι ποτέ αυτοσκοπός. Θα είναι πάντα μέσο για να πετύχουμε κάτι άλλο. Λιγότερο χρόνο εργασίας, περισσότερη σχόλη, λιγότερη αρρώστια, περισσότερη ζωή, κτλ. Αυτή η κριτική είναι και πάλι μια κριτική στο σκοπό. Όταν λέμε ότι δεν μπορεί ο σκοπός να αγιάζει τα μέσα, εννοούμε ότι δεν μπορεί το μόνο που σε νοιάζει να είναι η επίτευξη της επιθυμίας σου ακόμα και δια της επιβολής, μη λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτό μπορεί να είναι τόσο βλαπτικό και άδικο. Δεν μπορεί ο σκοπός σου να είναι, απλά, η αύξηση της ισχύος σου (ως αυτοσκοπός). Ότι δεν μπορεί, τέλος πάντων, να είσαι τόσο μεγάλος μαλάκας.
Η επιλογή και η χρήση των μέσων είναι αυτό που προεικονίζει το σκοπό. Και αυτό γιατί ΗΔΗ η επιλογή και η χρήση των συγκεκριμένων μέσων έχει γίνει για ΚΑΠΟΙΟ ΣΚΟΠΟ. Δεν επιλέγονται τα μέσα χωρίς λόγο. Επιλέγουμε και αποφασίζουμε πρώτα. Τα μέσα έπονται. Είναι αυτό που λέει η λέξη: «μέσα» προς αυτό που επιδιώκουμε.
