Felipe Correa
Το κράτος ήταν πάντα η κληρονομιά κάποιας προνομιούχας τάξης: μια ιερατική τάξη, μια αριστοκρατική τάξη, η αστική τάξη, μια γραφειοκρατική τάξη στο τέλος.
Μιχαήλ Μπακούνιν
Το άρθρο αυτό -που εξήχθη σχεδόν πλήρως από το βιβλίο μου Teoria Bakuniniana do Estado [Μπακουνική Θεωρία του Κράτους] - έχει στόχο να παρουσιάσει μια σύντομη συζήτηση για τη θεωρία των κοινωνικών τάξεων και της γραφειοκρατίας έτσι όπως διατυπώθηκε από τον Μιχαήλ Μπακούνιν στην αναρχική περίοδο της ζωής του.
Ποια είναι τα κριτήρια που καθορίζουν τις κοινωνικές τάξεις; Ποιες είναι οι κοινωνικές τάξεις; Υπάρχουν κυρίαρχες και καταπιεσμένες τάξεις; Πώς μπορεί να οριστεί η ταξική πάλη; Τι είναι η γραφειοκρατία; Πώς σχετίζεται με άλλα κοινωνικά στρώματα; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα στα οποία το κείμενο προσπαθεί να απαντήσει.
Κοινωνικές τάξεις και ταξική πάλη
Για τον Μπακούνιν, οι κοινωνικές τάξεις είναι θεμελιώδη χαρακτηριστικά της καπιταλιστικής κοινωνίας και αποτελούνται από την κοινωνική παραγωγή και αναπαραγωγή.
Στην ανθρώπινη κοινωνία [...] οι διαφορές στις τάξεις είναι, ακόμα, πολύ έντονες, και όλος ο κόσμος θα ξέρει να διακρίνει την ευγενή αριστοκρατία από την οικονομική αριστοκρατία, την ανώτερη αστική τάξη από τη μικροαστική τάξη και την τελευταία από τα προλεταριάτο των εργοστασίων και των πόλεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, επίσης, τον μεγάλο γαιοκτήμονα από τον αγρότη και τον αγρότη που καλλιεργεί τη γη του, τον γεωργό από τον απλό προλετάριο του χωριού.
Σε αυτό το απόσπασμα αναφέρομαι σε λίγες και συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις, οι οποίες είναι σαφώς, περισσότερο ή λιγότερο, οι άρχοντες, οι
γαιοκτήμονες, η αστική τάξη, το προλεταριάτο (της πόλης και της υπαίθρου) και η αγροτιά. Σε άλλα κείμενα, ο συγγραφέας επισημαίνει την ύπαρξη και άλλων ακόμα συγκεκριμένων κοινωνικών τάξεων: «ιερατική τάξη», «γραφειοκρατική τάξη» και «κουρελοπρολεταριάτο». Έτσι, εκτός από τις τάξεις που αναφέρονται παραπάνω, υπάρχουν τουλάχιστον τρεις άλλες: ο κλήρος, η γραφειοκρατία και οι περιθωριοποιημένοι σε γενικές γραμμές, ή «λούμπεν προλεταριάτο», σύμφωνα με την μαρξιστική ορολογία.
Κατά τη συζήτηση όσον αφορά τα κριτήρια ορισμού των κοινωνικών τάξεων, ο Μπακούνιν επισημαίνει τις έννοιες της κυριαρχίας και το προνόμιο ως τα κύρια θεμέλια. Χάρη στη σημασία της οικονομικής σφαίρας στην κοινωνική δυναμική, τα οικονομικά προνόμια και η κυριαρχία αποτελούν βασικά κριτήρια σε αυτή την σύλληψη: «αποκλειστική κυριότητα της γης», ένα προνόμιο της αριστοκρατίας στην εποχή του, και το «μονοπώλιο του κεφαλαίου, οι βιομήχανοι και οι εμπορικές επιχειρήσεις», προνόμιο της αστικής τάξης της εποχής της, αποτελούν τις βάσεις της οικονομικής κυριαρχίας τόσο από τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής και διανομής σε σχέση με τους εργαζομένους τους μισθωτούς της πόλης και της υπαίθρου, καθώς και των γαιοκτημόνων σε σχέση με τους φτωχούς αγρότες ή ακόμη και τους μικροκαλλιεργητές. Η διαφορά μεταξύ πλουσίων και φτωχών, με βάση την ιδιοκτησία του κεφαλαίου, προϋποθέτει επίσης ένα άλλο σημαντικό οικονομικό προνόμιο και συμβάλλει στην ταξική κυριαρχία.
Ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, συμπεριλαμβανομένης της γης, της διανομής και των κεφαλαίων συνεπάγεται, σύμφωνα με τον συγγραφέα, «την εκμετάλλευση της υποταγμένης εργασίας, ή τον εξαναγκασμός στην πείνα σε βάρος των λαϊκών μαζών» και, συνεπώς, αυξάνει τις κοινωνικές ανισότητες, κάνοντας τον πλούσιο πλουσιότερο και τον φτωχό φτωχότερο.
Ωστόσο, τα οικονομικά κριτήρια δεν είναι τα μόνα σε αυτή την σύλληψη. Η γραφειοκρατία, συνεχίζει ο Μπακούνιν, αποτελεί μια «τάξη προνομιούχων [...]» που έχει «τάσσεται αλληλέγγυα στα συμφέροντα του κράτους» και, εξαιτίας αυτού, αφιερώνει τον εαυτό της «ψυχή τε και σώματι στην ευημερία και την ύπαρξή του», μέσω του ελέγχου της διοίκησης του κράτους που έχει και όλα όσα αυτό συνεπάγεται. Επίσης, επισημαίνει «την τεχνητή και καταναγκαστική ανάπτυξη της βλακείας των μαζών», προνόμιο του κλήρου της εποχής του, με βάση την ικανότητά του να προωθεί μια ορισμένη αντίληψη για τον κόσμο. Γι’ αυτόν, άλλα κριτήρια ικανά να ενισχύσουν αυτό το όραμα της πραγματικότητας είναι η «διαφορά στη διδασκαλία και την εκπαίδευση», που μπορεί να υποστηρίξει την ταξική κυριαρχία, στην οποία «μια μάζα σκλάβων» υποτάσσεται από «έναν μικρό αριθμό ηγεμόνων».
Έτσι, εκτός από τα οικονομικά κριτήρια, ο συγγραφέας επισημαίνει και άλλα κριτήρια που σχετίζονται με τον ορισμό των κοινωνικών τάξεων: την ιδιοκτησία των μέσων διαχείρισης, ελέγχου και καταναγκασμού, καθώς και την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής της γνώσης.
Με λίγα λόγια, μπορούμε να πούμε ότι οι κοινωνικές τάξεις ορίζονται ξεκινώντας με την ιδιότητα της κυριαρχίας και προχωρούν σε μια τριαδική σχέση, που καλύπτει την οικονομία, την πολιτική και τον πολιτισμό, παρέχοντας, ως εκ τούτου, μια κοινωνική διαστρωμάτωση που δεικνύει διαφορετικά προνόμια.
Στον οικονομικό τομέα, η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής - συμπεριλαμβανομένης της γης-, εκτείνεται στη διανομής και το κεφάλαιο. Στην πολιτική σφαίρα, η ιδιοκτησία των μέσων διαχείρισης, ελέγχου και καταναγκασμού. Στον πολιτιστικό τομέα, η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής της γνώσης. Σε γενικές γραμμές, τα οικονομικά προνόμια συνεπάγονται εκμετάλλευση της εργασίας, τα πολιτικά προνόμια συνεπάγονται πολιτικο- γραφειοκρατική κυριαρχία και σωματικόή καταναγκασμό και τα πολιτιστικά προνόμια συνεπάγονται την πολιτιστική αλλοτρίωση.
Λαμβάνοντας υπόψη τον δέκατο ένατο αιώνα, αναλύονται από τον Μπακούνιν, οι άρχουσες τάξεις -ή οι «προνομιούχες τάξεις» / «ανώτερες τάξεις», όπως ο ίδιος τις αποκαλεί γενικά- συμπεριλαμβανομένων: της αριστοκρατίας / ιδιοκτητών (ιδιοκτήτες γης), της αστικής τάξης (ιδιοκτήτες του μέσων παραγωγής και του κεφαλαίου), της γραφειοκρατίας (ιδιοκτήτες των μέσων της διοίκησης - εξαναγκασμός και έλεγχος) και των κληρικών (ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής γνώσης). Οι κυριαρχούμενες τάξεις περιλαμβάνουν: το προλεταριάτο των πόλεων και της υπαίθρου (μισθωτοί εργαζόμενοι), των τους αγρότες (γεωργοί ή μικροϊδιοκτήτες) και περιθωριοποιημένους (άνεργοι, ζητιάνοι, άποροι, αναλφάβητοι, κλέφτες κλπ). Προφανώς, υπάρχουν κατηγοριοποιήσεις στις τάξεις, αλλά και «γκρίζες ζώνες» που τοποθετούνται ανάμεσα σε αυτές τις μεγάλες ταξικές διαστρωματώσεις.
Η ταξική πάλη εκδηλώνεται υπό τις συγκεκριμένες κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των διαφόρων παραγόντων ανάλογα με τη θέση τους στην κοινωνική δομή: οι εργαζόμενοι και τα αφεντικά, οι αγρότες και οι γαιοκτήμονες κ.λπ. Ωστόσο, η εκδήλωσή της σε μεγαλύτερη κλίμακα περιλαμβάνει τις γενικές κοινωνικές σχέσεις, διαμορφωμένες από δύο μεγάλες ομάδες των εξουσιαστών και εξουσιαζόμενων, που προεκτείνουν την κοινωνική δομή, περιλαμβάνοντας επίσης τα συμφέροντα και τη θέση που έλαβε στο πλαίσιο της σύγκρουσης.
Από ένα συγκεκριμένο συγκεκριμένο ιστορικό-συγκυριακό σύμπαν, του δέκατου ένατου αιώνα στην Ευρώπη, ο Μπακούνιν θεσπίζει ένα θεωρητικό μοντέλο -και, ως εκ τούτου, πιο αφηρημένο και γενικό-, με το οποίο προτείνει να μειωθεί το σύνολο των συγκεκριμένων κοινωνικών τάξεων της εποχής του σε δύο μεγάλες ομάδες:
Όλες αυτές οι διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές υπάρξεις έχουν μειωθεί σήμερα σε δύο κύριες κατηγορίες, αντιτιθέμενες άμεσα η μία με την άλλη και όντας φυσικοί εχθροί η μία με την άλλη: οι πολιτικές τάξεις, που αποτελούνται από το σύνολο των προνομιούχων, τόσο της γης όσο και του κεφαλαίου, ή ακόμα και απλώς της αστικής εκπαίδευσης, καθώς και των εργατικών τάξεων των απόκληρων τόσο εξαιτίας του κεφαλαίου και της γης, που στερούνται κάθε εκπαίδευσης και κάθε κατεύθυνσης.
Παρά το γεγονός ότι αυτό το απόσπασμα δεν περιλαμβάνει όλα τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται από τον συγγραφέα για τον ορισμό των τάξεων, δείχνει ότι οι συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο μπορούν να μειωθούν σε δύο ομάδες, οι οποίες βρίσκονται μόνιμα σε σύγκρουση. Ονομάζονται εδώ «πολιτικές τάξεις» και «εργατικές τάξεις», αλλά θα μπορούσαν να ονομαστούν, πιο εύστοχα, κυρίαρχες τάξεις και κυριαρχούμενες τάξεις, τάξεις καταπιεστών και τάξεις καταπιεσμένων, ανώτερες τάξεις και κατώτερες τάξεις, προνομιούχες τάξεις και στερημένες τάξεις.
Η βάση αυτής της μείωσης δεν είναι η κεντρικότητα αυτών των κατηγοριοποιήσεων σε μια δοσμένη ιστορική στιγμή ούτε η προοπτική της για τη μελλοντική εξέλιξη, αλλά τα συμφέροντα της τάξης και ο ρόλος αυτών των τάξεων κατά τη διαδικασία της ταξικής πάλης γενικότερα. Μια τέτοια μόνιμη σύγκρουση στηρίζεται στη δομική θέση των παραγόντων, αλλά ενισχύεται από τη συνείδησή τους και τις ενέργειές τους, αποτελώντας την μπακουνική έννοια της ταξικής πάλης.
Η ταξική πάλη χαρακτηρίζεται, σε αυτό το γενικότερο τρόπο, από την αντίφαση ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο ομάδες, υποκινούμενη από καθορισμένα συμφέροντα που, αν και έχουν μεγαλύτερη επιρροή όσον αφορά την αποφασιστικότητα στη δομική θέση των παραγόντων, δεν προκύπτουν μηχανικά από αυτά και ενδέχεται να επηρεάζονται από άλλους παράγοντες, την ενίσχυση ή το «πάγωμα» της διαδικασίας του αγώνα.
Η γραφειοκρατία ως κοινωνική τάξη
Σύμφωνα με τη σκέψη του Μπακούνιν, η γραφειοκρατία είναι μια κοινωνική τάξη, την οποία αντιλαμβάνεται και εξηγεί πώς προκύπτει, αυτοσυγκροτούμενη και σε σχέση με άλλες τάξεις. Για τον συγγραφέα, όπως φαίνεται, τα πολιτικά κριτήρια ενσωματώνονται στον ίδιο τον ορισμό των κοινωνικών τάξεων και στο δρόμο του προς την επίτευξη της κοινωνικής διαστρωμάτωσης.
Όπως τονίστηκε και από τον Γκαστόν Λεβάλ (Gaston Leval) για τον Μπακούνιν, η πολιτική κυριαρχία του κράτους συνεπάγεται ταξική κυριαρχία, όχι μόνο μέσα από την άμεση σχέση με τις κυρίαρχες τάξεις σε γενικές γραμμές, αλλά επειδή διαθέτει τη δομική ικανότητα να αναπαράγει μια άλλη κυρίαρχη τάξη: τη γραφειοκρατία.
Η γραφειοκρατία είναι μια κοινωνική τάξη με μια πολιτική βάση που αποτελείται από μια προνομιούχα μειοψηφία που έχει την κυριότητα των μέσων διαχείρισης, ελέγχου και εξαναγκασμού του κράτους. Είναι, όπως δείχθηκε από τον Μπακούνιν, «ένα σώμα πολιτικών, προνομιούχων στην πραγματικότητα, χωρίς δικαίωμα, το οποίο διατίθεται αποκλειστικά για τη διεκπαιρέωση των δημοσίων υποθέσεων της χώρας, καταλήγοντας στο σχηματισμό ενός είδους αριστοκρατίας ή πολιτικής ολιγαρχίας».
Τα προνόμιά τους -ιδιοκτησία εξουσίας, μονοπώλιο λήψης πολιτικών αποφάσεων- απολαμβάνονται πάντα από μια μειονότητα, δεδομένου ότι η πλειοψηφία δεν ταιριάζει στο κράτος. Αποτελούν σημαντικές πτυχές της γραφειοκρατίας και συγκροτούν τη βάση της κυριαρχίας που ασκείται από αυτή.
Ο Ρενέ Μπερθιέ (René Berthier) προσθέτει, λαμβάνοντας ως βάση ανάλυση του Μπακούνιν για την γερμανική γραφειοκρατία:
«Η γραφειοκρατία είναι στην αρχική της μορφή προέκταση του κράτους, η κοινωνική του βάση, το στρώμα που στηρίζει την ψευδαίσθηση του ορθολογισμού και την αναγκαιότητα του κράτους. Είναι αυτό που κάνει το κράτος πραγματικότητα, μια αποτελεσματική δύναμη που δίνει περιεχόμενο. Η γραφειοκρατία ενσαρκώνει την ιδέα του κράτους την ίδια στιγμή, καθώς είναι μέρος του. [...] Η γραφειοκρατία καταλήγει να συγχέεται με το κράτος, με υπερχείλιση της ιεραρχίες του, αποτελώντας αυτό που ο Μπακούνιν ονομάζει «ιερατική σώμα του κράτους».
Καθώς το σύγχρονο κράτος αναδεικνύεται και ενισχύεται, είναι σύμφωνο με τη γραφειοκρατία που, ακόμα κι αν προέρχονται από διαφορετικές τάξεις, δίνει νόημα και περιεχόμενο στο ίδιο το κράτος και καταλήγει να προασπίζει τα συμφέροντα του ίδιου του κράτους, δημιουργώντας τα δικά της συμφέροντα ως ξεχωριστή τάξη, με δικαιολογία την ανάγκη ορθολογικής διαχείρισης της πολιτικής. Ιδιοκτησία των μέσων διοίκησης, ελέγχου και εξαναγκασμού του κράτους, πέρα από τα πολιτικά οφέλη σε σχέση με την εξουσία, συνεπάγεται επίσης οικονομικά πλεονεκτήματα για τα μέλη της γραφειοκρατίας, η οποία μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο προσωρινή, αποτελούσε μέσω νόμιμων κληρονομικών μέσων αποκλειστική πρόσληψη από ορισμένα κοινωνικά στρώματα ή "δημοκρατικά" εκλεγμένη μεταξύ του πληθυσμού.
Ο Berthier συνεχίζει, τονίζοντας ότι «η γραφειοκρατία μπορεί να τείνει να είναι αυτόνομη από το κράτος, όπως ακριβώς το κράτος τείνει να γίνει αυτόνομο σε σχέση με την κοινωνία». Αυτή η τάση για αυτονόμηση της γραφειοκρατίας είναι πάντα σφυρηλατημένη σε μια μόνιμη ένταση με τη δυναμική της των σχέσεων μεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών εν γένει, καθώς και μεταξύ του κράτους και των κοινωνικών τάξεων, ειδικότερα. Από μια διαρθρωτική προοπτική, υπάρχει μια συνεχής ένταση, περισσότερο λανθάνουσα ή έκδηλη, μεταξύ της ταξικής καταγωγής των μελών της γραφειοκρατίας και την ίδια τη γραφειοκρατική τάξη. Τα συμφέροντά τους, αν και δεν προέρχονται μηχανικά από τη διαρθρωτική θέση τους, σίγουρα επηρεάζονται από αυτό και, στη διαδικασία, η ένταση μεταξύ ταξικής προέλευσης και γραφειοκρατίας δείχνει να είναι σχετική. Ανεξάρτητα από αυτή τη σύγκρουση, η γραφειοκρατική τάξη τείνει να αναπτύξει τα δικά της συμφέροντα, ακόμα κι αν επιδιώκει να τους συμφιλιώσει με τα συμνφέροντα άλλων.
Στην ιστορική ανάλυση του κράτους, ο Μπακούνιν επισημαίνει ότι έχει καθιερωθεί ως όργανο της ταξικής κυριαρχίας και, ως αποτέλεσμα, της ταξικής σύγκρουσης. Σε αυτή τη διαδικασία, αυτό συνιστά έναν καθορισμένο αποφασιστικό τρόπο λειτουργίας που συνεπάγεται γενικευμένη κυριαρχία και με την οποία η γραφειοκρατία είναι άμεσα συνδεδεμένη.
Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να διαχειρίζονται το κράτος, «η άκαμπτη λογική των όρων του και άλλοι επιτακτικοί λόγοι που υπαγορεύονται από ορισμένες σκέψεις της ιεραρχικής τάξης και πολιτικά συμφέροντα συμπίπτουν», αφού «οι απαιτήσεις μιας ορισμένης κατάστασης είναι πάντα ισχυρότερες από ό,τι τα συναισθήματα, υστεροβουλίες και καλές προθέσεις». Με την πάροδο του χρόνου, η κρατική δομή ενισχύεται και είναι σε θέση να δώσει συνέχεια στις σχέσεις κυριαρχίας, δεδομένου ότι μπορεί, σε μεγάλο βαθμό, να διαμορφώσει τα συμφέροντα των μελών τους, συμμορφώνοντάς τα σε μια ξεχωριστή κοινωνική τάξη. Η δομή του κράτους δημιουργήθηκε για να εξασφαλίσει ταξική κυριαρχία και έτσι παραμένει, ανεξάρτητα από τη βούληση των μελών της γραφειοκρατίας, ανεξάρτητα από την ταξική τους προέλευση. «Μόλις ενσωματωθούν σε αυτή την τάξη [γραφειοκρατική τάξη]», οι παράγοντες αυτοί «γίνονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, οι εχθροί του λαού». Ακόμα και αν δεν θέλουν, οι παράγοντες της γραφειοκρατίας είναι καταδικασμένοι να προωθούν την κυριαρχία, δεδομένου ότι ενσαρκώνουν μια ουσιαστικά κυρίαρχη δομή.
Η γραφειοκρατία έχει μια σχετικά αυτόνομη ύπαρξη σε σχέση με τις άλλες κυρίαρχες τάξεις. Η υπεράσπιση των συμφερόντων των κυρίαρχων τάξεων είναι αιτία ύπαρξης του κράτους και, όπως επισημαίνει ο Jean-Christoff Angaut, η λειτουργία της γραφειοκρατίας μπορεί να παρουσιαστεί με διαφορετικούς τρόπους, σε σχέση με τις άλλες κυρθαρχες τάξεις:
Πρώτον, το κράτος υπερασπίζεται τα συμφέροντα μιας από τις τρεις κοινωνικά κυρίαρχες τάξεις (ευγενών, αστών ή κληρικών), εξαιρώντας την υπόλοιπη κοινωνία: ανάλογα με την περίπτωση, το κράτος θα λάβει τη μορφή μιας φεουδαρχικής μοναρχίας, ένα αυστηρό συνταγματικό καθεστώς ή μια θεοκρατία. Στη δεύτερη περίπτωση, η οποία φαίνεται να είναι η πιο κοινή, ή ακόμη και η πιο καθοριστική για τη διαμόρφωση του κράτους, οι τρεις άρχουσες τάξεις βρίσκονται ενωμένες ενάντια στους ανθρώπους που εκμεταλλεύονται.
Χωρίς να είναι δυνατόν να γνωρίζουμε αν υπάρχει μια σύνδεση με αυτό το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της ένωσης των προνομιούχων εναντίον των εκμεταλλευόμενων, ο Μπακούνιν, λέει, λοιπόν, ότι στην τριπλή κοινωνική εκμετάλλευση προστίθεται μια εκμετάλλευση από το ίδιο το κράτος, μια εκμετάλλευση που πληροί τις πολιτικές προϋποθέσεις και ότι μπορεί, σε ορισμένες στιγμές, να έρθει σε αντίθεση με τις τρεις άλλες μορφές εκμετάλλευσης (φεουδαρχική, καπιταλιστική και θρησκευτική), το σημείο του κράτους, αρκετά λανθασμένα, αναλαμβάνει την υπεράσπιση της εκμετάλλευσης. Αλλά, και πάλι, είναι η ένωση των συμφερόντων της κυρίαρχης ταξης που φαίνεται να επικρατεί, έτσι ώστε η συγκεκριμένη τάξη που έχει δώσει την άνοδο του κρατικιστικολυ φαινομένου, δεν καθυστερεί στο να ενωθει με τις άλλες τρεις ώστε να εξασφαλιστεί η κοινωνική εκμετάλλευση.
Επιζητώντας τη γενίκευση των ιστορικών υποθέσεων που εξετάστηκαν από τον Μπακούνιν στην εποχή του και δημιουργώντας μια εννοιολογική τυποποίηση σε σχέση με το τι συζητήθηκε, είναι δυνατόν να πούμε ότι, για τον ίδιο η γραφειοκρατία μπορεί να σχετίζεται με τις άλλες κυρίαρχες τάξεις με δύο τρόπους. Μια λιγότερο συχνή, όταν υπερασπίζεται απλώς τα συμφέροντα του ενός από αυτούς, όπως και στις περιπτώσεις που τίθενται και, επίσης, στην περίπτωση του αστικού κράτους. Μια άλλη, πιο συχνή, όταν η γραφειοκρατία προστίθεται σε αυτά για να δημιουργήσει μια συντονισμένη κυριαρχία πάνω στις καταπιεσμένες τάξεις γενικά και η οποία δεν έχει μόνο οικονομική ή πολιτική, αλλά και κοινωνική βάση, με τη συμμετοχή όλων των τύπων που συζητήθηκαν προηγουμένως κυριαρχίας.
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι ότι ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι, στη δυναμική της, αυτό συμβαίνει μερικές φορές ότι το κράτος υπερασπίζεται τα συμφέροντα των εκτοπισμένων σε σχέση με τους προνομιουχους: υπάρχουν περίοδοι κατά τις οποίες «η κυβέρνηση γίνεται ακόμα πιο εχθρική προς τις προνομιούχες τάξεις, παρά στους ανθρώπους". Το «ένστικτο επιβίωσης» της καταλήγει να αναγκάζεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, να έρθει σε αντίθεση με τη λογική της ταξικής κυριαρχίας, έστω και αν, «οι περίοδοι αυτές δεν διαρκούν πολύ, από την κυβέρνηση, όποια και αν είναι, δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τάξεις και χωρίς αυτά και η κυβέρνηση».
Σύμφωνα με την εξήγηση του Angaut, αυτό συμβαίνει σε ορισμένες περιπτώσεις, όταν η γραφειοκρατία, πιέζει το κράτος να μεσολαβήσει στις ταξικές συγκρούσεις, υπονομεύοντας τα συμφέροντα των άλλων κυρίαρχων τάξεων στο όνομα της μακροχρόνιας εγγύησης της συνέχειας της ταξικής κυριαρχίας. Αυτό δεν αποδεικνύεται από το ενδιαφέρον του κράτους για την υπεράσπιση των κυριαρχούμενων τάξεων, αλλά από την ανάγκη να διασφαλιστεί η λειτουργία του συστήματος.
Για το λόγο αυτό, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, το κράτος δρα ενάντια στα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων, όντας εναντίον όλων αυτών των τάξεων,
μιας από αυτές ή κάποια από τα μέλη της ειδικότερα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ANGAUT, Jean-Christophe. Liberté et Histoire chez Michel Bakounine (PHD thesis), 2 vols. Université Nancy 2, 2005.
BAKUNIN, Mikhail [1867-1868]. Federalismo, Socialismo e Antiteologismo. São Paulo: Cortez, 1988.
- [1868]. “La Russie: la question révolutionnaire dans les pays russes et en Pologne.” In: Oeuvres Complètes, IISH, Amsterdam, 2000.
- [1869]. “Aux Compagnons de l’Association Internationale des Travailleurs du Locle et de la Chaux-de-Fonds. Article 4.” Στο: Oeuvres Complètes, IISH, Amsterdam, 2000.
- [1871]. Deus e o Estado. São Paulo: Imaginário, 2000.
-[1873]. Estatismo e Anarquia. São Paulo: Imaginário, 2003.
- [1869]. Instrução Integral. São Paulo: Imaginário, 2003.
- [1871]. “Três Conferências Feitas aos Operários do Vale de Saint-Imier.” Στο: O Princípio do Estado e Outros Ensaios. São Paulo: Hedra, 2008.
- [1867]. “Essência da Religião”. In: Essência da Religião / O Patriotismo. São Paulo: Imaginário, 2009.
BERTHIER, René. “Elementos de uma Análise Bakuniniana da Burocracia”. In: BERTHIER, René; VILAIN, Éric. Marxismo e Anarquismo. São Paulo: Imaginário, 2011.
CORRÊA, Felipe. Teoria Bakuniniana do Estado. São Paulo: Intermezzo/Imaginário, 2014.
ERRANDONEA, Alfredo. Sociologia de la Dominación. Montevideu/Buenos Aires: Nordan/Tupac, 1989.
LEVAL, Gaston. “Bakunin e o Estado Marxista”. In: Alexandre Skirda et alii. Os Anarquistas Julgam Marx. São Paulo: Imaginário, 2001.
*Μετάφραση από τα πορτογαλικά στα αγγλικά: Jonathan Payn. Ελληνική μετάφραση Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης, Δεκέμβρης 2016.
