Frank Mintz*
Θα ήταν πολύ υπεροπτικό να προσπαθήσει κανείς να συστηματοποιήσει τις ιδέες του Μπακούνιν, έτσι όπως αυτές κόχλαζαν από συνεχή σχέδια και ζωτικότητα. Θα αποτελούσε εξαπάτηση να περιορίσουμε τη σκέψη του στο Θεός και Κράτος και να αγνοήσουμε τα άρθρα του στον εργατικό τύπο της εποχής. Σε αυτό το ακροβατικό νούμερο, όλοι από τον Κροπότκιν έως το Μαξίμοφ και τον Μουνιόθ(2), δίχως να ξεχνάμε τον Απόλλωνα Καρέλιν και τον Ανατόλ Γκόρελικ(3), προσπαθούν να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στον Μπακούνιν και τη λιγότερο αποτυχημένη οπτική.
Αντίθετα, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μόνο μία όψη του Μπακούνιν, όπως λαμπρά το έκανε ο Νόαμ Τσόμσκι στο έργο του «Οι διανοούμενοι και το Κράτος», το 1977.
«Ποιος είναι ο τυπικός ρόλος της διανόησης στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία; Υπάρχει μια κλασική ανάλυση αυτού του ζητήματος μέσα στα έργα του Μπακούνιν του προηγούμενου [Σημείωμα της Έκδοσης: 19ου] αιώνα. Ο Μπακούνιν είναι πιθανότατα ο πρώτος που συλλαμβάνει τον όρο της “νέας κοινωνικής τάξης”, αναφερόμενος στους μελλοντικούς κατόχους των τεχνικών γνώσεων. Σε μια σειρά αναλύσεων και προγνώσεων που μπορούμε να τις κατατάξουμε μεταξύ των πιο αξιομνημόνευτων στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, ο Μπακούνιν υπογράμμιζε ότι η νέα κοινωνική τάξη έτεινε να φτιάξει μέσω της πρόσβασής της στη γνώση μια εξουσία τόσο οικονομική όσο και κοινωνική. Επιχειρούσε να δημιουργήσει:
“Το βασίλειο της επιστημονικής διανόησης, το πιο αριστοκρατικό, το πιο δεσποτικό, το πιο αλαζονικό και το πιο περιφρονητέο από όλα τα καθεστώτα. Μια νέα κοινωνική τάξη και μια νέα ιεραρχία πραγματικών ή υποτιθέμενων σοφών θα υπάρξουν και ο κόσμος θα χωριστεί ανάμεσα σε μια μειονότητα που θα κυριαρχεί στο όνομα της επιστήμης και μιας τεράστιας πλειονότητας αδαών. Ε, λοιπόν, το νου σας σε αυτή τη μάζα των αδαών”’(4)
Παρότι ήταν κι ο ίδιος ένας παθιασμένα στρατευμένος σοσιαλιστής, ο Μπακούνιν δεν απάλλαξε το σοσιαλιστικό κίνημα από τη δύναμη της κριτικής του: “η οργάνωση και η κυβέρνηση της νέας κοινωνίας από ειδικούς σοσιαλιστές, είναι η χειρότερη όλων των δεσποτικών κυβερνήσεων”(5). Οι ηγέτες του κομμουνιστικού κόμματος θα προσπαθήσουν να ‘‘απελευθερώσουν (τον λαό) με τον δικό τους τρόπο’’, συγκεντρώνοντας όλη τη διοικητική εξουσία ‘‘γιατί ο αδαής λαός έχει ανάγκη από έναν καλό κηδεμόνα. […] η μάζα του λαού θα είναι […] κάτω από την άμεση διοίκηση των μηχανικών του Κράτους που θα συγκροτήσουν μια νέα πολιτική κάστα σοφών προνομιούχων(6).” “Στην πραγματικότητα για το προλεταριάτο αυτό θα είναι ένα καθεστώς στρατοπέδου”’(7) κάτω από τον έλεγχο μιας κόκκινης γραφειοκρατίας. Αλλά είναι ασφαλώς “μία αίρεση ενάντια στον κοινό νου και την ιστορική εμπειρία” να “παριστάνουμε ότι μια ομάδα ατόμων, ακόμα και των πιο έξυπνων και των πιο αποφασισμένων, θα είναι ικανή να γίνει η σκέψη, η ψυχή, η καθοδηγητική και ενωτική βούληση του επαναστατικού κινήματος και της οικονομικής οργάνωσης του προλεταριάτου όλων των χωρών(8)”. Στην πραγματικότητα, η “μειονότητα των ειδικών που θα εκφράζει την ΥΠΟΤΙΘΕΜΕΝΗ βούληση του λαού” θα κυβερνά ως μια “ψευδο-εκπροσώπηση” που θα χρησιμεύει στο να κρύβει την κυριαρχία “των λαϊκών μαζών από μια χούφτα εκλεκτών προνομιούχων(9)”.
Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός κλίνει επίσης προς έναν αυξανόμενο κρατικό συγκεντρωτισμό, ενόσω ο “κυρίαρχος λαός” θα υποδουλώνεται στη “μειονότητα που θα τον κυβερνά, παριστάνοντας ότι τον εκπροσωπεί, και βέβαια τον εκμεταλλεύεται(10)”. “Ο λαός δεν θα έχει τάχα μια ευκολότερη ζωή όταν το ραβδί που θα τον χτυπά θα το ονομάζουν λαϊκό”(11). Σε αυτό το εξελισσόμενο σύστημα διακυβέρνησης – είτε σοσιαλιστικό είτε καπιταλιστικό είναι το Κράτος – οι “ικανοί και οι ειδικοί”(12) θα κερδίζουν διαρκώς προνόμια, ενώ “η τυποποιημένη μάζα των εργατών και των εργατριών θα ξυπνά, θα κοιμάται, θα εργάζεται και θα ζει υπό τον ήχο του τύμπανου”(13).
Έναν αιώνα αργότερα, η νέα κοινωνική τάξη του Μπακούνιν είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της πραγματικότητας. Ο συγκεντρωτισμός του Κράτους μετατράπηκε πραγματικά σε μια καπιταλιστική κοινωνία, παράλληλη και σε στενή συσχέτιση με τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας και τον έλεγχο των οικονομικών θεσμών που διαμορφώνουν την πλειονότητα των βασικών συνθηκών της κοινωνικής ζωής».
Προηγουμένως, το 1970, ο Τσόμσκι έγραψε τις «Σημειώσεις πάνω στον αναρχισμό», όπου βρίσκουμε αυτή τη φράση του Μπακούνιν:
«Είμαι ένας φανατικός οπαδός της ελευθερίας, θεωρώντας την ως το μοναδικό χώρο στον οποίο μπορούν να αναπτυχθούν και να μεγαλώσουν η διάνοια, η αξιοπρέπεια και η ευτυχία των ανθρώπων. Όχι αυτής της εντελώς συμβατικής, παραχωρημένης, ελεγχόμενης και καθορισμένης από το Κράτος ελευθερίας, που δεν είναι παρά ένα αιώνιο ψέμα και που στην πραγματικότητα δεν αντιπροσωπεύει τίποτα άλλο πέρα από προνόμια κάποιων που βασίζονται στη σκλαβιά όλων των υπολοίπων. Όχι αυτής της εγωιστικής, ατομικιστικής, ευτελούς και εικονικής ελευθερίας που εγκωμιάστηκε από τη σχολή του Ζαν-Ζακ Ρουσώ, όπως και από όλες τις υπόλοιπες σχολές του αστικού φιλελευθερισμού και που θεωρεί το υποτιθέμενο δικαίωμα όλου του κόσμου, εκπροσωπούμενου από το Κράτος, ως το όριο του δικαιώματος του καθενός, κάτι που τελικά οδηγεί αναγκαστικά στη μείωση των δικαιωμάτων του καθενός στο μηδέν. Όχι, αντιλαμβάνομαι ως μοναδική ελευθερία που είναι άξια του ονόματός της, την ελευθερία που συνίσταται στην πλήρη ανάπτυξη όλων των υλικών, διανοητικών και ηθικών δυνάμεων που βρίσκονται ως αθέατες δυνάμεις μέσα στον καθένα. Την ελευθερία που δεν αναγνωρίζει άλλους περιορισμούς πέρα από αυτούς που μας χαράζουν οι νόμοι της ίδιας μας της φύσης. Κάτι που στην πραγματικότητα σημαίνει ότι δεν υπάρχουν περιορισμοί, καθώς αυτοί οι νόμοι δεν μας επιβλήθηκαν από κάποιον εξωτερικό νομοθέτη, τοποθετημένο είτε στη Γη είτε στον ουρανό. Μας είναι έμφυτοι, δεμένοι μαζί μας, είναι αυτοί που συγκροτούν τη βάση της ύπαρξής μας, υλικά, διανοητικά και ηθικά. Αντί λοιπόν να βλέπουμε σε αυτούς ένα όριο, οφείλουμε να τους θεωρούμε ως τις πραγματικές συνθήκες και τις ενεργές αιτίες της ελευθερίας μας.(14)
Και ο Τσόμσκι επισημαίνει πολύ σωστά:
«Οι αναρχοσυνδικαλιστές, τουλάχιστον, πήραν πολύ σοβαρά την παρατήρηση του Μπακούνιν ότι οι εργατικές οργανώσεις οφείλουν να παράγουν “όχι μόνο τις ιδέες, αλλά και τα ίδια τα γεγονότα του μέλλοντος(15)”».
Η ατομική ηθική
Να αναζητώ την ευτυχία μέσα στην ευτυχία των άλλων, την προσωπική μου αξιοπρέπεια μέσα στην αξιοπρέπεια του περιβάλλοντός μου [όλων όσων με περιβάλλουν], να είμαι ελεύθερος μέσα στην ελευθερία των άλλων, ιδού το δόγμα μου, ο πόθος όλης μου της ζωής(16).
Τρεις συνέπειες ακολουθούν αργότερα:
α. Η άρνηση περιφρόνησης της άγνοιας
Πιστεύουμε ότι οι ιδρυτές της Διεθνούς λειτούργησαν με μεγάλη σοφία αποκλείοντας εξαρχής από το πρόγραμμα της οργάνωσης όλα τα πολιτικά και τα θρησκευτικά ζητήματα. Προφανώς, δεν τους λείπουν καθόλου ούτε οι πολιτικές ούτε οι αντι-θρησκευτικές αντιλήψεις. Επέλεξαν ωστόσο να αποφύγουν να τις εντάξουν σε αυτό το πρόγραμμα, γιατί ο βασικός σκοπός τους ήταν πάνω από οτιδήποτε άλλο να ενώσουν όλες τις εργατικές μάζες του πολιτισμένου κόσμου σε μια κοινή δράση. Όφειλαν λοιπόν αναγκαστικά να ψάξουν για μια κοινή βάση, μια σειρά από απλές αρχές πάνω στις οποίες όλοι οι εργάτες, ανεξάρτητα από το ποιες ήταν οι πολιτικές ή οι θρησκευτικές πεποιθήσεις τους –αρκεί να είναι πραγματικοί εργάτες, δηλαδή άνθρωποι που υπόκεινται σε εκμετάλλευση- θα είναι και θα οφείλουν να είναι σύμφωνοι(17).
β. Το Κράτος, υπό οποιαδήποτε μορφή, ως πηγή κάθε κοινωνικής εκμετάλλευσης
Η εκκλησία, αφού υπήρξε η ίδια αφέντης, μετατράπηκε στην υπηρέτρια του Κράτους, ένα όργανο της κυβέρνησης στα χέρια του μονάρχη. […]Γιατί όλα αυτά που συνεισφέρουν στη δύναμη και στην επέκταση του Κράτους είναι το Αγαθό, ενώ ότι του είναι αντίθετο, ακόμα και η δράση που εμπεριέχει τη μεγαλύτερη αρετή, τη μεγαλύτερη ευγένεια αναφορικά με την ανθρώπινη ζωή, είναι το Κακό. Να γιατί οι άνθρωποι του Κράτους, οι διπλωμάτες, οι υπουργοί, οι υπάλληλοι του Κράτους, χρησιμοποίησαν πάντα εγκλήματα και ψεύδη και ανείπωτες προδοσίες για να υπηρετήσουν το Κράτος. […]Γιατί όσο θα υπάρχουν κράτη δεν θα υπάρχει καθόλου η ανθρωπότητα και όσο θα υπάρχουν κράτη, ο πόλεμος και τα φριχτά εγκλήματα του, τα ερείπια και η φτώχεια των λαών που είναι οι αναπόφευκτες συνέπειές του, θα είναι μόνιμες(18). Το Κράτος, τολμώ να πω, από τις ίδιες του τις αρχές είναι ένα απέραντο νεκροταφείο όπου θυσιάζονται, πεθαίνουν και θάβονται όλες οι εκδηλώσεις της ατομικής και της τοπικής ζωής. Είναι ο βωμός όπου η πραγματική ελευθερία και η ευζωία των λαών θυσιάζονται για το πολιτικό μεγαλείο. Κι όσο πιο πλήρης είναι αυτή η θυσία, τόσο πιο τέλειο είναι το Κράτος(19).
γ. Η άρνηση του ατομικισμού, αφομοιωμένη από τους οπαδούς του Κράτους
Αντιλαμβάνομαι ως ατομικισμό την τάση εκείνη που –θεωρώντας όλη την κοινωνία, τη μάζα των ατόμων, ως αδιάφορους, αντίπαλους, ανταγωνιστές, ως φυσικούς εχθρούς με μια λέξη, με τους οποίους ο καθένας είναι υποχρεωμένος να ζήσει, αλλά που εμποδίζουν κάθε ενός τον δρόμο- σπρώχνει το άτομο στο να κατακτήσει και να εγκαθιδρύσει την προσωπική του ευημερία, την προκοπή του, την ευτυχία του, σε πείσμα όλου του κόσμου, σε βάρος όλων των υπολοίπων και πάνω στην πλάτη τους. […]Συμφορά σε όσους αποκαμωμένοι από την κούραση σκοντάφτουν στην πορεία: αμέσως θα συντριβούν. Ο ανταγωνισμός κανένα έλεος. […] Το Κράτος δεν απαιτεί παρά ένα πράγμα: όλα αυτά τα εγκλήματα να συντελεστούν νόμιμα. Μπορώ να σας καταστρέψω, να σας συντρίψω, να σας σκοτώσω, αλλά πρέπει να το κάνω ακολουθώντας τους νόμους. Διαφορετικά αποκαλούμαι εγκληματίας και αντιμετωπίζομαι ως τέτοιος. Αυτή είναι η έννοια ετούτης της αρχής, αυτής της λέξης του ατομικισμού(20).
Πρέπει να αναφέρουμε την κριτική στον αντισημιτισμό του Μπακούνιν που είχε δικαίως εξοργίσει τον Ανσέλμο Λορέντσο(21):
«Ανάμεσα στις κατηγορίες που εξαπολύει ο Μπακούνιν ενάντια στον Μαρξ, η σύμπτωση ότι ο Μαρξ ήταν Εβραίος αναδεικνύεται σε ένας επιπλέον λόγος του μίσους του. Το γεγονός αυτό, που αντιτίθεται με τις αρχές μας οι οποίες επιβάλουν την αδελφοσύνη χωρίς διαχωρισμούς σε φυλές και πεποιθήσεις, υπήρξε για μένα κάτι ολέθριο και όντας αναγκασμένος να πω την αλήθεια, το καταγράφω σε πείσμα του σεβασμού και της εκτίμησης που για πολλούς λόγους αξίζει η μνήμη του Μπακούνιν»(22).
Υπερβολικά πολλές σελίδες του Μπακούνιν ασχημαίνουν από τον αντιγερμανισμό και τον αντισημιτισμό που ξεχειλίζουν ενάντια στον Μαρξ. Οι Εξομολογήσεις δεν αντανακλούν αυτές τις ιδέες, ούτε επίσης ο κύκλος των συντρόφων και των φίλων του, ανάμεσα στο 1868 και τον θάνατό του το 1876.
Πρέπει να προσθέσουμε και μια αυταπάτη του Μπακούνιν, σχετικά με την κατεκτημένη εμπειρία των λαών:
«[…] μπορούμε να είμαστε βέβαιοι σήμερα ότι κανένας λαός στην ανατολική Ευρώπη δεν πρόκειται ξανά να αφεθεί στην καθοδήγησης κανενός θρησκευτικού ή μεσσιανικού τσαρλατάνου ούτε από οποιονδήποτε πολιτικό απατεώνα»(23).
Το όραμα της επανάστασης
«Οι επαναστάσεις δεν προσχεδιάζονται. Δεν γίνονται με το έτσι θέλω ούτε από τα άτομα ούτε ακόμα κι από τις πιο ισχυρές οργανώσεις. Ανεξάρτητα από κάθε βούληση και κάθε συνωμοσία, προκαλούνται πάντοτε από τη δύναμη των πραγμάτων. Μπορούμε να τις προβλέψουμε, διαισθανόμαστε ενίοτε ότι πλησιάζουν αλλά δε μπορούμε να επιταχύνουμε την έκρηξή τους»(24).
«Η ελευθερία είναι μεταδοτική και η ελευθερία και μόνο αυτή –και όχι η κυβερνήσεις- γεννά την ελευθερία. Η σύγχρονη κοινωνία είναι πεπεισμένη για αυτή την αλήθεια: ότι κάθε πολιτική εξουσία, όποια κι αν είναι η καταγωγή και η δομή της, τείνει αναγκαστικά στον δεσποτισμό […]»(25).
Η άλλη συνέπεια, όπως και στον Προυντόν, είναι η άρνηση του αστικού καπιταλιστικού δημοκρατικού συστήματος. Ο Μπακούνιν σημείωνε:
«[…] ένα αλάνθαστο σημάδι με το οποίο οι εργάτες μπορούν να αναγνωρίσουν έναν ψευδο-σοσιαλιστή, έναν αστό σοσιαλιστή [είναι] αν μιλώντας τους για την επανάσταση ή αν το προτιμάμε για τον κοινωνικό μετασχηματισμό, τους λέει ότι ο πολιτικός μετασχηματισμός πρέπει να προηγηθεί του οικονομικού μετασχηματισμού […]τότε καλό είναι να του γυρίσει την πλάτη: πρόκειται είτε για έναν ανόητο είτε για έναν υποκριτή εκμεταλλευτή»(26).
«[…] όλες οι ιστορικές εμπειρίες μας καταδεικνύουν ότι μια συμμαχία στην οποία καταλήγουν δύο διαφορετικά κόμματα στρέφεται πάντα σε όφελος του πιο αντιδραστικού από αυτά. Μια τέτοια συμμαχία αποδυναμώνει αναγκαστικά το πιο προωθημένο κόμμα, εξασθενίζοντας και διαστρεβλώνοντας το πρόγραμμά του, καταστρέφοντας την ηθική του δύναμη και την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του, ενώ αντίθετα, όταν ένα αντιδραστικό κόμμα ψεύδεται βρίσκεται πάντα και περισσότερο από ποτέ μέσα στην αλήθεια του»(27).
Οι συνέπειες και η άρνηση της μολυντικής συμμαχίας με ξένες προς αυτούς δυνάμεις, είναι κάτι που πολλοί αναρχικοί δεν κατάλαβαν. Από τον ατομικιστή Λουί Λεκουάν(28) που συνεργάστηκε με το Κομμουνιστικό Κόμμα στην καμπάνια για την υπεράσπιση των Σάκο και Βαντσέτι, κι έπειτα με τη συμμετοχή της CNT στην κυβέρνηση (με ελάχιστη κριτική στην ΕΣΣΔ) ως τους αναρχοσυνδικαλιστές υπουργούς στις δημοκρατικές κυβερνήσεις στην Ισπανία (την εθνική, καθώς και αυτές στην Αραγονία, τις Αστούριες και την Καταλονία).
Δύο όψεις του Μπακούνιν υπογραμμίστηκαν υπερβολικά από κάποιους διανοούμενους, συμπεριλαμβανομένου του Αλμπέρ Καμύ στον Επαναστατημένο Ανθρωπο (πριν λάβει υπόψη του την κριτική του Γκαστόν Λεβάλ)(29). Πρόκειται για τις παράνομες μυστικές ομάδες και για την ιδέα της καταστροφής.
Η παρανομία ήταν συνδεδεμένη με τις συνθήκες καταστολής. Ο νέο-φιλελευθερισμός δημιουργεί σε αρκετές χώρες αντιλήψεις παρόμοιες σχετικές με τη μυστική προετοιμασία, επί παραδείγματι για να καταληφθεί ένα στρατηγικό σημείο προκειμένου να υπερασπιστούν τις διεκδικήσεις τους.
Πρέπει ωστόσο να μη λησμονούμε ότι ο Μπακούνιν δεν υιοθετεί την αναρχική επαναστατική οπτική παρά την περίοδο 1867-1868. Είναι λοιπόν υπερβολικό να τονίζεται τόσο πολύ η φράση «το πάθος για καταστροφή είναι ένα δημιουργικό πάθος», την οποία έγραψε το 1842(30) και δεν την επανέλαβε ποτέ από τότε.
Εξέφρασε αντίθετα τη θέση ότι «ο σοσιαλισμός θα κάνει έναν ανελέητο πόλεμο στις ‘’κοινωνικές θέσεις’’ και όχι στους ανθρώπους»(31)
Το αντι-κρατικό επαναστατικό πρόγραμμα
[…] Το σοσιαλιστικό μας πρόγραμμα(32) […]
Η πολιτική, οικονομική και κοινωνική εξίσωση όλων των τάξεων και όλων των ανθρώπινων ατόμων πάνω στη Γη
Η κατάργηση της κληρονομικής ιδιοκτησίας
Η απαλλοτρίωση της γης από τις αγροτικές οργανώσεις και του κεφαλαίου και όλων των μέσων παραγωγής από τις βιομηχανικές οργανώσεις.
Η κατάργηση του πατριαρχικού δικαίου, του δικαίου της οικογένειας –δηλαδή της κυριαρχίας του άνδρα και του πατέρα, που βασίζεται αποκλειστικά στην κληρονομική ιδιοκτησία. Η εξίσωση των δικαιωμάτων της γυναίκας με εκείνα του άνδρα.
Η εκπαίδευση και η διδασκαλία, επιστημονική και βιομηχανική, συμπεριλαμβανομένων και όλων των κλάδων της ανώτατης εκπαίδευσης, ισότιμα για τα παιδιά και των δύο φύλων και υποχρεωτική μέχρι την ενηλικίωση και με έξοδα της κοινωνίας(33)
Την ίδια χρονιά, ο Μπακούνιν επεξεργάζεται ένα πιο σαφές πρόγραμμα στα ρώσικα(34):
Όλη η ρωσική γη ανακηρύσσεται ιδιοκτησία του συνόλου του λαού, έτσι ώστε να μην υπάρχει ούτε ένας Ρώσος που να μην του ανήκει ένα μέρος της.
Επιθυμούμε την αυτοδιαχείριση(35) από τον λαό σε κοινοτικό, περιφερειακό, επαρχιακό και τελικά εθνικό επίπεδο, με ή χωρίς βασιλιά, αυτό μας είναι αδιάφορο και όπως το προτιμά ο λαός. Με την προϋπόθεση ότι δεν θα υπάρχει στη Ρωσία καμία κρατική και συγκεντρωτική γραφειοκρατία που θα υποκαθιστά την αυτόνομη περιφερειακή ομοσπονδία.
Επιθυμούμε η Πολωνία, η Λιθουανία, η Ουκρανία, οι Φιλανδοί και οι λαοί της Βαλτικής, όπως επίσης και οι περιφέρειες του Καυκάσου να ξαναβρούν την πλήρη ελευθερία τους και το δικαίωμά τους στην αυτοδιάθεση και την οργάνωσή τους όπως νομίζουν καλύτερα, χωρίς καμία δική μας παρέμβαση, έμμεση ή άμεση.
[…τα τμήματα 4, 5 και 6, αναφέρονται με λεπτομέρειες στις διεθνείς σχέσεις]
7) Θα προσπαθήσουμε με όλες τις σλαβικές φυλές να πραγματοποιήσουμε τα αγαπημένα σλάβικα όνειρα: τη δημιουργία μιας Μεγάλης Ελεύθερης Πανσλαβικής Ομοσπονδίας, όπου κάθε λαός, μεγάλος ή μικρός, θα είναι ένα ελεύθερο μέλος και αδερφός, έτσι ώστε ο ένας να είναι για όλους και όλοι για τον έναν, προκειμένου να μην υπάρχουν ξεχωριστά Κράτη μέσα σε αυτή την αδερφική συμμαχία ούτε καμία ηγεμονία και με σκοπό να υπάρξει μια ενιαία και αδιαίρετη πανσλαβική δύναμη[…].
Ο Μπακούνιν διασαφηνίζει ακόμα περισσότερο την οπτική του.
Επιθυμώντας πραγματικά και οριστικά την απελευθέρωση του λαού, θέλουμε:
Την ακύρωση του δικαιώματος κληρονομιάς στην ιδιοκτησία
Την εξίσωση των δικαιωμάτων των γυναικών, πολιτικών και οικονομικο-κοινωνικών, με εκείνα των ανδρών και κατά συνέπεια επιθυμούμε την κατάργηση του οικογενειακού δικαίου και του γάμου –θρησκευτικού και πολιτικού- που συνδέεται ακατάλυτα με το κληρονομικό δικαίωμα.
Από την κατάργηση του γάμου προκύπτει το ερώτημα της εκπαίδευσης των παιδιών. Ξεκινά από τη στιγμή που βεβαιώνεται η εγκυμοσύνη της μητέρας μέχρι την ενηλικίωση του παιδιού. Είναι ίση για όλους –από το χαμηλότερο έως το ανώτερο επίπεδο ανάπτυξης των ειδικών επιστημών- και είναι ταυτόχρονα τεχνική και διανοητική, συνδυαζόμενη με την προετοιμασία του ατόμου για χειρωνακτική και εγκεφαλική εργασία. Και είναι μία από τις βασικές προτεραιότητες μια ελεύθερης κοινωνίας.
Στη βάση της οικονομικής πραγματικότητας, θέτουμε δύο κύρια σημεία:
Η γη ανήκει μόνο σε αυτούς που τη δουλεύουν με τα χέρια τους, στις αγροτικές κολεκτίβες. Το κεφάλαιο και όλα τα εργαλεία επιστρέφουν στους εργαζόμενους, στις εργατικές οργανώσεις.
Ο Μπακούνιν διασαφηνίζει στο μέγιστο τη θέση του το 1873:
Ενάντια στις κρατιστικές, ρεπουμπλικανικές ή νέο-μοναρχικές τάσεις που στηρίζονται στην καταπίεση του λαού, αναθρεμμένο από το 1789 μέχρι το 1793 μέσα στη Μεγάλη Επανάσταση, μέσα στα βάθη του προλεταριάτου –αρχικά του γαλλικού και του αυστιακού και μετά του προλεταριάτου όλων των υπόλοιπων χωρών της Ευρώπης-, αποκρυσταλλώθηκε επιτέλους ένα ουσιαστικά νέο ρεύμα που στοχεύει στην κατάργηση κάθε εκμετάλλευσης και κάθε πολιτικής ή δικαστικής, κυβερνητικής ή διοικητικής καταπίεσης, δηλαδή στην κατάργηση όλων των τάξεων μέσω της οικονομικής εξίσωσης και της καταστροφής του τελευταίου της προμαχώνα που είναι το Κράτος.
Αυτό είναι το πρόγραμμα της κοινωνικής επανάστασης(36)
Η απόρριψη του Μπακούνιν μετά το 1921
«[Η FORA (37) είναι…] Ο αναρχισμός, ως έμπνευση και οργάνωση της επαναστατικής μειονότητας του προλεταριάτου, και όχι απλά ως μια αντιπολίτευση ή μια κριτική στον ρεφορμισμό και τον απολυταρχισμό. Η αποκάθαρση του αναρχισμού από όλα τα μαρξιστικά υπολείμματα που επιμένουν από τις καταβολές του και τα οποία εισήχθησαν μέσω του συνδικαλισμού. […] Η ακύρωση όλων των οικονομικών δογμάτων που εκφράζουν μια πρότερη νομοθεσία του μέλλοντος. Η αντίληψη της αναρχίας ως θεωρίας προλεταριακής καταγωγής και όχι ως μια ανακάλυψη των εργαστηρίων και μονοπώλιο των φιλοσόφων(38)».
Αργότερα, ο Χόρχε Σολομόνοφ, θα δώσει μια εξήγηση:
«Αρκετοί συγγραφείς (Γκόντουϊν, Νετλάου, Τάκερ, Ρόκερ, Ρηντ), επιχείρησαν μια γενική απόρριψη σε οτιδήποτε είχε οποιαδήποτε σχέση με τον μαρξισμό. Επιθυμία τους ήταν να απορριφθεί όχι μόνο ότι αναφερόταν στην υπαρκτή πολιτική του μαρξισμού (σοσιαλδημοκρατία, μπολσεβικισμός κ.λπ), αλλά επίσης και οι μεθοδολογικές του προτάσεις, ο ιστορικός υλισμός, η πάλη των τάξεων».
Εξαίρεση, ο Σαλβαδόρ Σεγκί(39):
«Καλλιεργούμε τους εργαζόμενους μέσα σε μια ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης στις επιθυμίες τους και στις προσπάθειές τους. Ότι αρκούν οι ίδιοι για να εκπληρώσουν την ανθρώπινη αποστολή τους. Τους μαθαίνουμε απλά να παλεύουν ενάντια σε αυτούς που είναι και σε αυτούς που μπορούν να γίνουν εχθροί τους(40)[…] Αν σκεφτούμε κάπως σοβαρά αυτό που μπορεί να είναι η επανάστασή μας, θα δούμε ότι δεν μπορεί να ακολουθήσει άλλο δρόμο, γιατί δεν θέλουμε ο λαός να κάνει όλη αυτή την προσπάθεια για να αλλάξει κηδεμόνα, αλλά για να δραπετεύσει από την επιρροή οποιουδήποτε τέτοιου. Να γιατί θέλουμε να ενισχύσουμε το άτομο, καλλιεργώντας το. Το αγελαίο πνεύμα πρέπει να εξαφανιστεί από την ανθρωπότητα. Αν δεν σκεφτόμασταν έτσι δεν θα αποκαλούμασταν ελευθεριακοί(41). […]Δεν είμαστε λενινιστές γιατί δεν πιστεύουμε ότι το Κράτος, όσο επαναστατικό και σοσιαλιστικό κι αν δηλώνει πρέπει να έχει την επικαρπία των στοιχείων της παραγωγής. Μόνο τα συνδικάτα έχουν αυτή τη δυνατότητα. Καταρχήν γιατί είναι πιο ηθικά. Επειτα, επειδή είναι πιο ικανά(42).
Τα πιο ενδιαφέροντα συμπεράσματα προκύπτουν από τη θέση για την περίοδο της μετάβασης στον Μπακούνιν. Υπάρχουν δύο επίπεδα αναφοράς. Αφενός, η αναγνώριση μιας προφανούς κατάστασης, δηλαδή του περάσματος από την καπιταλιστική κοινωνία στην καινούρια κοινωνία. Αφετέρου, η άρνηση της εξουσιαστικής σοσιαλιστικής οπτικής (από τους μπλανκιστές μέχρι τους οπαδούς του Καρλ Μαρξ) που θέλουν να ρίξουν ένα παραπέτασμα –στην περίοδο της μετάβασης-, που καταλήγει στην πράξη το στερέωμα μιας καινούριας εκμεταλλευτικής τάξης.
Η μετάβαση, ως φάση παράλληλη με το θεμελίωμα από τη βάση της καινούριας κοινωνίας όμως, αναφέρεται κατ’ επανάληψη:
«Εξάλλου, αυτή η περίπτωση [η άρνηση εργασίας στην καινούρια κοινωνία] δεν θα μπορούσε να υπάρξει παρά την εποχή της μετάβασης, ενόσω υπάρχει ακόμα φυσικά πολύς ατομικισμός, αποτέλεσμα τη σημερινής οργάνωσης της αδικίας και των προνομίων, και όταν δεν θα είναι ανεπτυγμένη η συνείδηση της δικαιοσύνης και της πραγματικής ανθρώπινης αλληλεγγύης, όπως και ο σεβασμός στην καθημερινότητα της εργασίας(43).
«Είναι δυνατό και μάλιστα πολύ πιθανό, κατά την εποχή της μετάβασης, λίγο ή πολύ μακρά, που φυσικά θα ακολουθήσει την μεγάλη κοινωνική κρίση(44) […]»
«Οφείλετε να γνωρίζετε καλά τη δύναμη των λαθών που θα έχετε να αντιμετωπίσετε και επίσης αυτή των στοιχείων που χωρίς να είναι επακριβώς δικά σας, θα υποχρεωθούν να γίνουν, ως ένα ορισμένο σημείο και κατά τη διάρκεια όλης της περιόδου της μετάβασης, κατά κάποιο τρόπο οι σύμμαχοί σας, οι φίλοι σας, που θα έχουν να πολεμήσουν τους ίδιους αντιπάλους(45).
Το μπέρδεμα ορισμένων συντρόφων αναφορικά με την περίοδο της μετάβασης, δηλαδή στην πραγματικότητα η επιτακτική τους άρνηση, προέρχεται από κάποιους οπαδούς του Μπακούνιν που έχοντας λάβει υπόψη τους κάποιες προειδοποιήσεις προς τον Καρλ Μαρξ και την κίβδηλη χρήση της μεταβατικής περιόδου για λογαριασμό της εξουσίας, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι κάθε μετάβαση ισούται με την εξουσία, και μάλιστα με το πιο ποταπό και το πιο δυσοίωνο ψέμα που γέννησε ο αιώνας μας: τον δημοκρατισμό του Κράτους, την κόκκινη γραφειοκρατία(46).
Η οργανωτική λειτουργία: το χτύπημα του απολυταρχισμού
«Οι καλύτεροι άνθρωποι μπορούν εύκολα να διαφθαρούν, ιδιαίτερα όταν το ίδιο τους το περιβάλλον προκαλεί την διαφθορά των ατόμων, δια της απουσίας ουσιαστικού ελέγχου και διαρκούς αντιπολίτευσης […] υπάρχει κι ένα άλλο είδος διαφθοράς […] είναι αυτό της αλαζονείας και της ματαιοδοξίας […] Ετσι λοιπόν είναι φανερό ότι η απουσία αντιπολίτευσης και συνεχόμενου ελέγχου εξελίσσεται αναπόφευκτα σε μια πηγή εξαχρείωσης για όλα τα άτομα που ανακατεύονται με οποιαδήποτε κοινωνική εξουσία. Και όσοι ανάμεσά τους έχουν στην καρδιά τους την επιθυμία να σώσουν το ήθος τους, πρέπει να έχουν επίσης στο μυαλό τους ότι δεν πρέπει για κανένα λόγο να κρατήσουν για πολύ αυτή την εξουσία, καταρχήν, κι έπειτα, για όσο καιρό την κρατήσουν, πρέπει να προκαλούν οι ίδιοι, ενάντια στον εαυτό τους αυτή την αντιπολίτευση και αυτό τον έλεγχο που θα τους είναι σωτήριοι(47)».
«Γιατί δεν είναι οι άνθρωποι που κάνουν τις κοινωνικές θέσεις. Το αντίθετο. Είναι οι κοινωνική θέση που κάνει τον άνθρωπο(48)».
Σε σχέση με το βάρος της ιεραρχίας πάνω στη συνείδηση:
«[…] ξεκίνησα να κάνω ένα δημόσιο κήρυγμα υπέρ της κατάργησης των κρατών, την κατάργηση κάθε κυβέρνησης, όλων αυτών που αποκαλούμε κυριαρχία, κηδεμονία και εξουσία, συμπεριλαμβανομένης φυσικά αυτής που παριστάνει την επαναστατική και την προσωρινή, την οποία οι Γιακωβίνοι της Διεθνούς, οπαδοί του Μαρξ ή όχι, μας την παρουσιάζουν ως ένα απολύτως απαραίτητο μέσο για τη μετάβαση, έτσι λένε, για να στερεωθεί και για να οργανωθεί η νίκη του προλεταριάτου. Πάντα πίστευα και σήμερα το πιστεύω περισσότερο από ποτέ ότι αυτή η δικτατορία, μασκαρεμένη νεκρανάσταση του Κράτους, δε μπορεί ποτέ να δημιουργήσει τίποτα άλλο από την παράλυση και τη δολοφονία τελικά της ζωτικότητας και της δύναμης της λαϊκής επανάστασης(49)».
«Κάθε ιησουητισμός πρέπει να αποβληθεί από τις σχέσεις τους, όπως επίσης και κάθε δόλια και άτιμη μέθοδος [μέσα σε μια επαναστατική οργάνωση] Αν ένα μέλος έχει κάτι να προσάψει σε ένα άλλο μέλος, οφείλει να το κάνει στη γενική συνέλευση και παρουσία του. Ελεγχος αδερφικός και κοινός καθενός προς όλους, έλεγχος σε καμία περίπτωση μικροπρεπής και μνησίκακος(50)».
Το προφανές συμπέρασμα είναι ο αμείλικτος έλεγχος των αντιπροσώπων και η ανάπτυξη ομάδων αντικατάστασης και αναπλήρωσης.
Εχει σημασία να σημειώσουμε την ανικανότητα του Μαρξ να αφομοιώσει αυτές τις ιδέες, τόσο στην καπιταλιστική πραγματικότητα όσο και στη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία. Ο Μαρξ το απέδειξε αυτό στην ανάγνωσή του στο ρωσικό κείμενο Κρατισμός και αναρχία, το 1873, αναφέροντας και σχολιάζοντας τον Μπακούνιν:
«[… στο καθεστώς του εξουσιαστικού σοσιαλισμού, η τεράστια πλειονότητα των λαϊκών μαζών θα διευθύνεται από μια μειονότητα εργατών], βέβαια παλιών εργατών, μα που από τη στιγμή που θα γίνουν κυβερνήτες ή αντιπρόσωποι του λαού, θα πάψουν να είναι εργάτες».
Και ο Καρλ Μαρξ τον πυροβολεί: «Όχι περισσότερο από όσο ένας εργοστασιάρχης παύει σήμερα να είναι καπιταλιστής επειδή εκλέγεται δημοτικός σύμβουλος».
Εδώ ο Μαρξ μοιάζει καταρχήν να ταυτίζει ψυχολογικά ένα σοσιαλιστή κυβερνήτη και έναν καπιταλιστή. Ισως στο πεδίο του υποθετικού εύρους της εξουσίας τους. Είναι ένα είδος προ-λενινιστικού ιδεολογικού σφάλματος. Στη συνέχεια μένει σιωπηλός για την αλλαγή του εύρους της εξουσίας ανάμεσα σε έναν εργάτη και έναν εργάτη που έγινε κυβερνήτης και τις ψυχολογικές επιπτώσεις της.
Ο Μαρξ ανέφερε επίσης τον Μπακούνιν στο σημείο που ο δεύτερος λέει:
«[…]και θα βρεθούν να κοιτάζουν τον προλεταριακό κόσμο από το ύψος του Κράτους, μη αντιπροσωπεύοντας πλέον το λαό, αλλά αυτούς τους ίδιους και την αξίωσή τους να κυβερνούν. Κι όποιος αμφιβάλει, δε γνωρίζει την ανθρώπινη φύση».
Και ο Μαρξ απαντάει: «Αν ο κύριος Μπακούνιν είχε ιδέα της κατάστασης που βιώνει ένας διευθυντής σε ένα συνεργατικό εργοστάσιο, όλα αυτά τα οράματά του περί εξουσίας θα πήγαιναν στον διάολο. Θα αναρωτιόταν τότε: ποια μορφή πρέπει να πάρουν οι διοικητικές λειτουργίες στη βάση αυτού του εργατικού Κράτους, αν θέλει να το πούμε έτσι;»
Η ασχετοσύνη του Καρλ Μαρξ για τις επαναλαμβανόμενες περιπτώσεις όπου οι διευθυντές μιας κοοπερατίβας λειτούργησαν ως μικρά αφεντικά, διεκδικεί δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Οσο για τη σοσιαλιστική κοινωνία, ο Μαρξ εκτιμά ότι «ο καταμερισμός των γενικών καθηκόντων (θα) έχει μετατραπεί σε μια επαγγελματική υπόθεση και δεν θα προσδίδει καμία εξουσία». Η γνώση που δε δίνει εξουσία είναι μια παιδαριώδης ιδέα που ο ίδιος ο Μαρξ σχεδόν αδιάκοπα αντέκρουε.
Όπως επίσης αντέκρουε και την άλλη του απάντηση, στον Μπακούνιν που ρωτούσε «Οι Γερμανοί είναι περίπου 40 εκατομμύρια. Θα είναι για παράδειγμα και τα 40 εκατομμύρια μέλη της κυβέρνησης;»: «Certainly! Γιατί το πράγμα ξεκινά από τη self-goverement της κοινότητας […]».
Δε θα μάθουμε ποτέ τι σήμαινε αυτή η αυτοδιεύθυνση [self-goverement] για τον Μαρξ. Ωστόσο, οι δολοπλοκίες του στη Χάγη, και άλλες προηγουμένως και αργότερα, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, προφητεύουν τον λενινισμό.
Το ήθος, η οπτική της επανάστασης που οδηγείται από τη δύναμη των πραγμάτων, το επαναστατικό αντικρατικό πρόγραμμα και η οργανωτική λειτουργία που θα αποκλείει τον απολυταρχισμό είναι τα θεμέλια που μας κληροδότησε ο Μπακούνιν.
Η χρήση τους με συστηματικό τρόπο υπήρξε έως σήμερα εξαιρετικά σπάνια.
1.Karéline Apollon Ainsi parlait Bakounine [Έτσι μιλούσε ο Μπακούνιν], 1921 (http://www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=467), 2.Gorelik Anatol Bakounine, l’anarchiste [Μπακούνιν, ο αναρχικός], 1933 (http://www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=23).
3.Οι αναφορές στον Μπακούνιν είναι παρμένες από το Bakunin on anarchy [O Μπακούνιν για την αναρχία] (Νέα Υόρκη, Knopf, 1972) του Σαμ Γκόλντοφ. Θα μπορούσαμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε την έξοχη συλλογή του Αρθουρ Λέννινγκ Michael Bakounine, Selected Writtings [Μιχαήλ Μπακούνιν, Επιλεγμένα κείμενα], Jonathan Cape, 1973. Στο μέτρο του δυνατού, αναζήτησα το γαλλικό πρωτότυπο του Μπακούνιν, όπως στο Écrits contre Marx [Γραπτά εναντίον του Μαρξ], 1872, από τα Άπαντα, Champ Libre, III, σ. 204
4.Όπως πριν (ό.π.)
5.Κρατισμός και αναρχία, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1979
6.Lettre à la Liberté [Γράμμα στην Ελευθερία], 1872, Άπαντα, Champ Libre, III.
7.Κρατισμός…
8.ό.π.
9.ό.π.
10.ό.π.
11.Γράμμα…
12.ό.π.
13.Μπακούνιν, Η Κομμούνα του Παρισιού και η έννοια του Κράτους, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, βλέπε και στις παρακάτω σελίδες αυτής της έκδοσης, κεφ. «Ο Μπακούνιν και η παρισινή Κομμούνα» [ΣτΕ]
14.Ρόκερ, Anarchosyndicalism [Αναρχοσυνδικαλισμός], ισπανική έκδοση, Picazo,1978, σ. 85
15.Confessions [Εξομολογήσεις], 1851, εκδ. 1932, σ. 172.
16.Μπακούνιν, «Η πολιτική της Διεθνούς», στο Για την ελευθερία του καθενός και την ισότητα όλων, εκδ. Καινά Δαιμόνια, σελ. 81-82
17.Trois conférences faites aux ouvriers du val de Saint-Imier [Τρεις ομιλίες στους εργάτες της κοιλάδας του Σαιντ Ιμιέ, Μάιος 1871 (http://www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=24)
18.«Quatrième Lettre aux compagnons de l’Association internationale des Travailleurs au Locle et à la Chaux-de Fonds » [Τέταρτο γράμμα προς τους συντρόφους της Διεθνούς Ενωσης των Εργαζομένων στο Λοκλ και στο Σω-ντε-Φον] (1869).
19.Τρεις ομιλίες…
20.Ανσέλμο Λορέντσο (1841 – 1914): Ιδρυτικό στέλεχος του ισπανικού αναρχικού κινήματος, του οποίου θεωρείται ο «πατέρας» και ιδρυτής του Ισπανικού Τμήματος της Α’ Διεθνούς. Τάχθηκε στο πλευρό του Μπακούνιν μετά τη διάσπαση της Διεθνούς, καταδικάστηκε στην Ισπανία και διέφυγε στη Γαλλία όπου συνεργάστηκε με τον περίφημο αναρχικό παιδαγωγό Φρανθίσκο Φερέρ. Ως βετεράνος αγωνιστής, το 1910, πρόλαβε να συμμετάσχει στο ιδρυτικό συνέδριο της CNT [ΣτΕ]
21.Lorenzo Anselmo El Proletariado militante [Το αγωνιζόμενο προλεταριάτο], 1900, Μαδρίτη, 2005, σ. 204
22.Discussion avec Bakounine [Συζητήσεις με τον Μπακούνιν], Παρίσι 2006 , σ. 20
23.Για την ελευθερία του καθενός και την ισότητα όλων, σελ. 100
24.Les ours de Berne et l’ours de Saint Pétersbourg [Η άρκτος της Βέρνης και η άρκτος της Αγίας Πετρούπολης], 1870, η υπογράμμιση είναι του ίδιου του Μπακούνιν.
25.Για την ελευθερία του καθενός και την ισότητα όλων, σελ. 95
26.Γράμμα στην Ελευθερία, 1872(http://www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=1602).
27.Λουί Λεκουάν (1888-1971): Γάλλος αναρχο-πασιφιστής, ιδρυτής της ‘‘Πασιφιστικής Ενωσης’’ και αγωνιστής για τα δικαιώματα των αρνητών στράτευσης. Υπήρξε πρωταγωνιστής δύο διαφορετικών επιτροπών, η μία για την αποφυγή της εκτέλεσης των Ισπανων αναρχοσυνδικαλιστών Ντουρρούτι, Χοβέρ και Ασκάσο, που είχαν καταδικαστεί για την απόπειρα δολοφονίας του βασιλιά Αλφόνσου της Ισπανίας και η άλλη για τη σωτηρία των καταδικασμένων σε θάνατο μετά από δικαστική σκευωρία Ιταλο-αμερικάνων αναρχικών Νικόλα Σάκο και Μπαρτολομέο Βαντσέτι. Η πρώτη προσπάθεια στέφθηκε από επιτυχία, όχι όμως και η δεύτερη. [ΣτΕ]
28.Στο βιβλίο του Ο επαναστατημένος άνθρωπος, εκδ. Πατάκη 2011, ο Καμί ασκεί κριτική στον Μπακούνιν, κυρίως για τη συνεργασία του με τον Νετσάγεφ. Ακολουθεί ένας διάλογος με τον Γκαστόν Λεβάλ στην εφημερίδα Le Libertaire [O Ελευθεριακός] της Αναρχικής Ομοσπονδίας, μέσα από τον οποίον και οι δύο επιβεβαιώνουν την αναρχική θεώρησή τους. Για την ιδιαίτερα υποτιμημένη από την επίσημη έρευνα συμμετοχή του Αλμπέρ Καμύ στο αναρχικό κίνημα και την υποστήριξή του στον αναρχοσυνδικαλισμό, είναι προγραμματισμένη για τον Δεκέμβριο του 2014 η κυκλοφορία της έκδοσης Ο Αλμπέρ Καμί και η ελευθεριακή σκέψη από τις εκδόσεις Καινά Δαιμόνια, με κείμενα των Τεοντόσιο Βερτόνε, Γιάννη Ανδρουλιδάκη, Μορίς Ζουαγιέ, Φαμπρίς Μανιόν και Ροζέ Νταντούν.
29.Die Zerstörende Lust ist eine shaffende Lust, Συζητήσεις με τον Μπακούνιν, σ. 27
30.Συζητήσεις με τον Μπακουνιν, σ. 46
31.Πρόγραμμα της κοινωνίας της διεθνούς επανάστασης, 1868.
32.Συζητήσεις με…, σ. 27
33.Πρόγραμμα του Nαρόντνεο Ντέλο [Η υπόθεση του λαού], 1868, περιλαμβάνεται στο Κρατισμός και αναρχία
34.Η έννοια της αυτοδιαχείρισης ήταν συνήθης στο πολιτικό λεξιλόγιο της Ρωσίας, είτε υπό την έννοια της τοπικής διοικητικής αυτονομίας είτε με αυτήν της άμεσης διοίκησης από τους εργαζόμενους.
35.Κρατισμός και αναρχία, ό.π.
36.FORA: Περιφερειακή Εργατική Ομοσπονδία της Αργεντινής, το αργεντίνικο τμήμα της ΑΙΤ (αναρχοσυνδικαλιστικής διεθνούς). Ιδρύθηκε το 1915 και παρότι αναφέρεται στον αναρχοσυνδικαλισμό έχει παραδοσιακά χαρακτηριστικά πολιτικής αναρχικής οργάνωσης και όχι συνδικαλιστικής ένωσης. Είχε πολύ σημαντική παρουσία στο εργατικό κίνημα της Αργεντινής μέχρι και τη δεκαετία του 1930 και λιγότερο στη συνέχεια. Συνεχίζει ακόμα και σήμερα τη δράση της. [ΣτΕ]
37.Abad de Santillán – López Arango El anarquismo en el movimiento obrero [Ο αναρχισμός μέσα στο εργατικό κίνημα], Βαρκελώνη, Cosmos, 1925, σ. 199-200
38.Σαλβαντόρ Σεγκί (1886 – 1923): Θρυλική ηγετική μορφή του ισπανικού αναρχοσυνδικαλισμού και της CNT κατά τα πρώτα χρόνια της. Μπογιατζής στο επάγγελμα, μορφώθηκε μέσα από το ‘‘Νέο σχολείο’’ του αναρχικού παιδαγωγού Φρανθίσκο Φερέρ και μετεξελίχτηκε σε έναν από τους πολλούς εργάτες – διανοούμενους που γέννησε η CNT και ο ισπανικός αναρχοσυνδικαλισμός. Δολοφονήθηκε από μπράβους του εργοδοτικού σωματείου της Βαρκελώνης, ενώ εκφωνούσε λόγο στους εργάτες [ΣτΕ]
39.Artículos madrileños de Salvador Seguí [Μαδριλένικα άρθρα του Σαλβαδόρ Σεγκί], Mαδρίτη, Cuadernos para el Diálogo, 1978, συνέντευξη στον αστικό τύπο, 4 Οκτώβρη 1919, σ.68
40.Salvador Seguí, ό.π., σ.136, 12 Ιουνίου 1922
41.Salvador Seguí ό.π., σ. 184-185 [ομιλία “Αναρχισμός και Συνδικαλισμός” μέσα στη φυλακή της Μόλα, στη Μαόν, 31 Δεκέμβρη 1920].
42.Πρόγραμμα της Κοινωνίας της Διεθνούς Επανάστασης (1868) (http://www.fondationbesnard.org/ecrire/articles.php3?id_article=683)
43.Η πλήρης διδασκαλία,Ιούλιος/ Αύγουστος 1869. (www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=38).
44.Μπακούνιν, Γράμμα στον Κέλσο Κερέτι, 13-27 Μαρτίου 1872 (http://www.fondationbesnard.org/article.php3?id_article=969).
45.Γράμμα του Μπακούνιν στον Χέρτζεν, 19 Ιουλίου 1866.
46.ΔιαμαρτυρίατηςΣυμμαχίας, 1871.
47.Για την ελευθερία του καθενός…, , σελ. 98
48.Γράμμα του Μπακούνιν στον Ανσέλμο Λορέντσο, Μάης 1872, (http://www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=793).
49.Γράμμα του Μπακούνιν στον Σεργκέι Νετσάγεφ, 2 Ιουνίου 1870 (http://www.fondation-besnard.org/article.php3?id_article=1373).
*Ο Φρανκ Μιντς (1941) είναι ιστορικός, συγγραφέας και μέλος της γαλλικής αναρχοσυνδικαλιστικής οργάνωσης CNT-SO. Κατάγεται από μητέρα Γαλλίδα και πατέρα απάτριδα, γερμανοεβραϊκής καταγωγής, πρώην υπήκοο της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ενωσης. Εζησε πολλά χρόνια στις σοβιετικές αποικίες της Ανατολικής Ευρώπης, στη Γαλλία και την Ισπανία και έχει συγγράψει πολλά βιβλία για την ιστορία του αναρχοσυνδικαλισμού και του αναρχισμού, έχει μεταφράσει αναρχικά έργα στα γαλλικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά και τα βουλγάρικα και έχει εκδώσει αρκετές ανθολογίες. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το έργο του Αναρχοσυνδικαλισμός και αυτοδιαχείριση στην Ισπανία (Κριτική ανάλυση 1931-1990), εκδ. Καινά Δαιμόνια 2013, καθώς και αρκετά κείμενα του σε συλλογές και πρόλογοι. Ανάμεσα στα έργα του περιλαμβάνονται τα Ιστορία της αναρχικής κίνησης, Εκρήξεις ελευθερίας: Ισπανία ’36 – Ουγγαρία ’56, Η αυτοδιαχείριση στην Ισπανική Επανάσταση κ.ά. Στην Ελλάδα κυκλοφορούν δύο από τους τέσσερις τόμους του Γκεόργκι Μαξίμοφ (1893 – 1950), τα: Μπακούνιν, Φιλοσοφία, Θρησκεία, Ηθική, εκδ. Πανοπτικόν, 2006, μτφ. Ζ. Σαρίκας και Μπακούνιν, Κριτική της υπάρχουσας κοινωνίας, εκδ. Πανοπτικόν, 2007, μτφ Ζ. Σαρίκας. Το αναφερόμενο κείμενο του Κροπότκιν βρίσκεται στο βιβλίο του ίδιου του Φρανκ Μιντς, Mintz, Discussions avec Bakounine [Συζητήσεις με τον Μπακούνιν], Παρίσι 2006 ενώ του Μουνιόθ είναι το Muñoz, Bakounine La Liberté{Μπακούνιν, Η Ελευθερία], Παρίσι 1965. [ΣτΕ]
**Αναδημοσίευση από το πρώτο τεύχος των «Καινών Δαιμονίων».
