Αργύρης Αργυριάδης*
«Η κοινωνική αλληλεγγύη είναι ο πρώτος ανθρώπινος νόμος. Η ελευθερία ο δεύτερος»
Αν και ο όρος Αναρχισμός ως όρος συνδέεται ξεκάθαρα ως σύνολο πολιτικών ιδεών μονάχα όταν το διακήρυξε περίτρανα ("Είμαι Αναρχικός!") ο Προυντόν στο πολύ σημαντικό έργο του «Τι είναι ιδιοκτησία», αναμφίβολα ένα από τους πιο σημαντικότερους εκφραστές του κλασικού αναρχισμού της νεωτερικότητας είναι ο Μιχαήλ Μπακούνιν. Συμπληρώνονται φέτος 143 χρόνια από τον θάνατό του και στο κείμενο αυτό θα προσπαθήσω να συνοψίσω τις επαναστατικές ιδέες του και την διαχρονικότητα τους στο σήμερα.
Ο Μπακούνιν εντρύφησε στον Αναρχισμό μετά την γνωριμία του με τον Προυντόν, ο οποίος του ανέπτυξε τις ιδέες του ομοσπονδιακού φεντεραλιστικού ελευθεριακού σοσιαλισμού. Αλλά ο Μπακούνιν είναι αυτός που θα θέσει τις βάσεις για τον Ιστορικό Μείζονα Αναρχισμό ως κοινωνικό κίνημα και που σήμερα προσδιορίζεται ως Κοινωνικός Αναρχισμός. Ο πεποίθηση του για τον επαναστατικό και ταξικό αγώνα των εργαζομένων αποτέλεσε το αντίπαλο δέος για τον «επιστημονικό» σοσιαλισμό (ή καλύτερα ηγεμονισμό) του Μάρξ και των οπαδών του στην Πρώτη Διεθνή. Η αντίθεση στον κρατικό «σοσιαλισμό» και η πρόβλεψη για την δυστοπία στην οποία τελικά θα κατέληγε, έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη του κολεκτιβιστικού αναρχισμού και τη μετεξέλιξη του στον κομμουνιστικό αναρχισμό (αναρχοκομμουνισμό), καθώς και του αναρχοσυνδικαλισμού. Η κριτική δε που άσκησε στο κράτος, τον καπιταλισμό και την θρησκεία παραμένει επίκαιρη μέχρι σήμερα.
Οι ιδέες του Μπακούνιν, σύμφωνα με το ιστορικό πλαίσιο της εποχής του, έχουν ως αφετηρία τον υλισμό. Από εκεί ορμώμενος, δημιουργεί μια αρκετά συγκροτημένη προσέγγιση υπερασπιζόμενος την ατομική ελευθερία και τη σημασία για μια ελεύθερη κοινωνία και την δυνατότητα συνεργασίας που αυτή δημιουργεί μεταξύ ίσων ανθρώπων. Στο πλαίσιο αυτό, ο Μπακούνιν απορρίπτει τον ατομικισμό καθώς και τον φιλελευθερισμό, θεωρώντας ότι η πραγματική ελευθερία είναι εφικτή μόνον όταν υπάρχει ταυτόχρονα οικονομική και κοινωνική ισότητα. Για τον Μπακούνιν «ο απομονωμένος άνθρωπος δεν έχει ιδέα της ελευθερίας του, διότι η ελευθερία είναι προϊόν της αλληλεπίδρασης που είναι μορφή ένωσης και όχι αποκλεισμού». Υπερασπίζεται δε την δυνατότητα του ανθρώπου να πράξει συνειδητά καθώς, «από αυτό ακριβώς συνίστανται η ελευθερία, η ηθική και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια: κάνει το καλό όχι γιατί είναι αναγκασμένος να το κάνει, αλλά επειδή το σκέφτεται ελεύθερα, το θέλει και το αγαπά».
Ο Μπακούνιν απορρίπτει την εξουσία. Γι’ αυτόν «ως αρχή, η εξουσία αποτελεί μια θεολογική μεταφυσική και πολιτική ιδέα» για την καθυπόταξη του ανθρώπου. Στον αντίποδα της εξουσίας αντιπαραβάλει αυτό που αργότερα θα γίνει γνωστό με τον όρο αυτοδιεύθυνση και αυτοργάνωση. Εφόσον η ελευθερία είναι αποτέλεσμα σύνδεσης και όχι απομόνωσης, ο τρόπος οργάνωσης υποδεικνύει αν είναι εξουσιαστικός ή ελευθεριακός. Με τον όρο «εξουσιαστική αρχή» ο Μπακούνιν ουσιαστικά εννοεί την ιεραρχία, καταδεικνύοντας ότι οι αναρχικοί αναγνωρίζουν ως μόνη φυσική εξουσία το συλλογικό αποτέλεσμα μιας κοινωνίας που είναι εδραιωμένη πάνω στην ισότητα και την αλληλεγγύη, καθώς και στον αμοιβαίο σεβασμό όλων όσων την απαρτίζουν. Η ευημερία του κράτους είναι η εξαθλίωση του πραγματικού έθνους, του λαού. Το μεγαλείο και η ισχύς του κράτους είναι η υποδούλωση του λαού. Ο λαός είναι φυσικός και νόμιμος εχθρός του κράτους. Ακόμα και αν ο λαός υποκύπτει –πολύ συχνά, αλίμονο – στις αρχές, κάθε αρχή τού είναι μισητή.
Λόγω αυτής της αγάπης για την ελευθερία και της εχθρότητας απέναντι στην εξουσία, ο Μπακούνιν απορρίπτει το κράτος, τον καπιταλισμό και την θρησκεία ως μια αδιαίρετη τριάδα για την υποδούλωση του ανθρώπου. Απέναντι σε αυτό το μυθολογικό – μεταφυσικό κατασκεύασμα, ο Μπακούνιν διακηρύσσει το περίφημο «Ακόμα κι αν υπήρχε ο Θεός, θα έπρεπε να τον ανατρέψουμε». Η εναντίωση απέναντι στην οργανωμένη θρησκεία υπογραμμίζει την ευρύτερη επικριτική στάση του Αναρχισμού απέναντι στην Εξουσία γενικότερα. Η ιδέα του θεού αντιπροσωπεύει την έννοια ενός «υπέρτατου όντος» ο «άρχων νου» που απαιτεί απόλυτη και αναμφισβήτητη εξουσία. Αναρχικοί της τότε εποχής όπως ο Προυντόν και ο Μπακούνιν, θεωρούν ότι η αναρχική πολιτική φιλοσοφία πρέπει να βασίζεται στην απόρριψη του Χριστιανισμού, επειδή μόνο τότε τα ανθρώπινα όταν θα μπορούσαν να θεωρηθούν ελεύθερα και ανεξάρτητα. Για τους αναρχικούς είναι δεδομένο ότι η πολιτική και η θρησκευτική εξουσία εργάζονται από κοινού. Γι’ αυτό και «η κατάργηση του κράτους και της εκκλησίας πρέπει να είναι πρώτιστη και επιτακτική συνθήκη της πραγματικής απελευθέρωσης της κοινωνίας», σύμφωνα με τον Μπακούνιν. Το ότι η θρησκεία αποτελεί ένα από τα βασικά στηρίγματα του κράτους (αν δεν είναι η ίδια το κράτος) έχει επιβεβαιωθεί ιστορικά. Η θρησκεία αποτελεί μια ιδεολογία υπακοής και υποταγής τόσο στους πνευματικούς ηγέτες όσο και στους επίγειους εξουσιαστές. Οι κάθε λογής επίγειοι εξουσιαστές συχνά στράφηκαν στην θρησκεία για να νομιμοποιήσουν την εξουσία ή ακόμα και τις πράξεις τους (βλέπε, χούντα ή, πιο ή πρόσφατα, Χρυσή Αυγή), με χαρακτηριστικότερο το δόγμα της «ελέω θεού εξουσίας» των βασιλέων. Αυτό εξηγεί του λόγους που κατά τον 19ο αιώνα ο Αναρχισμός ευδοκίμησε σε χώρες αγροτικές, με ισχυρές θρησκευτικές παραδόσεις, όπως η Καθολική Ισπανία, η Ιταλία και η Γαλλία. Ωστόσο, η εναντίωση του Μπακούνιν στην καταπίεση δεν σταματάει στην θρησκεία αλλά επεκτείνεται και στον σεξισμό, την ηγεμονία και τον ιμπεριαλισμό: «...Είμαστε επίσης εχθροί της πατριαρχικής και νομικής εξουσίας των συζύγων πάνω στις συζύγους τους, των γονέων πάνω στα παιδιά τους επειδή η ιστορία μας διδάσκει ότι ο δεσποτισμός στην οικογένεια είναι το σπέρμα του πολιτικού δεσποτισμού στο κράτος…»
Ο Μπακούνιν όπως και οι μεταγενέστεροι αναρχικοί, δεν έβεπαν την ανατροπή του κράτους ως αυτοσκοπό. Απεναντίας, θεωρούσανότι «η πολιτική εξουσία και ο πλούτος είναι αδιαχώριστα». Επισημαίνει ότι το κράτος αποτελεί ένα εργαλείο της άρχουσας τάξης, γι’ αυτό εκτός από τον αντιθεολογισμό προτάσσει και τον αντικρατισμό, για να καταλήξει ενάντια στον καπιταλισμό ως το πιο «απεχθές ιεραρχικό σύστημα εκμετάλλευσης». Για τον Μπακούνιν το κράτος είναι ένας μηχανισμός πάνω και έξω από τον άνθρωπο, γι’ αυτό και ουδέποτε μπορεί να υπάρξει ένα πραγματικά δημοκρατικό κράτος, επειδή η φύση της εξουσίας είναι να προσεταιρίζεται τους λίγους και ισχυρούς. Η κριτική του Μπακούνιν στο κοινωνικό σύστημα της εποχής του έχει αρκετές ομοιότητες με το σήμερα, καθώς θεωρούσε ότι ο άνθρωπος έχει τρεις τρόπους για να ξεπεράσει την καπιταλιστική εξαθλίωση: Την κατάχρηση (αλκοολισμός, «ουσίες-σημείωση δική μου»), την εκκλησία και την κοινωνική επανάσταση. Η πρώτη αποτελεί την αποκτήνωση του σώματος, ενώ η δεύτερη του μυαλού. Μόνο η κοινωνική επανάσταση αποτελεί πραγματική ελπίδα. Η συμμετοχή του Μπακούνιν στην Πρώτη Διεθνή ήταν αποτέλεσμα της πεποίθησης ότι η κοινωνική επανάσταση δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός, αλλά αποτελεί συνειδητή απελευθερωτική πράξη που πρέπει απαραιτήτως να είναι οργανωμένη. Γι’ αυτό και προέτρεψε του αναρχικούς να μετέχουν ενεργά στο εργατικό κίνημα, ασχέτως αν ήταν εργάτες ή αγρότες (μια βασική διαφορά από τον Μαρξ, ο οποίος θεωρούσε τον βιομηχανικό εργάτη ως το μόνο επαναστατικό υποκείμενο). Η πεποίθηση αυτή, καθώς και η απόρριψη του κοινοβουλευτισμού (ως μορφή πάλης), τον έφερε σε αντιπαλότητα με τους μαρξιστές, καθώς τον θεωρούσε ως ένα εργαλείο της αστικής τάξης για να επιβληθεί στους καταπιεσμένους.
Κατά τον 19ο αιώνα, οι αναρχικοί στην πλειονότητα συμμετείχαν στο αναδυόμενο κίνημα της εργατικής τάξης και αρχικά υποστήριξαν μια γενική σοσιαλιστική φιλοσοφία. Στην εποχή τους ο καπιταλισμός γίνονταν αντιληπτός με τους εξής ταξικούς όρους: υπήρχε μια «άρχουσα τάξη», η οποία εκμεταλλευόταν και καταπίεζε τις μάζες. Ωστόσο, οι αναρχικοί δεν ερμήνευαν την έννοια της «άρχουσας τάξης» σύμφωνα με τη μαρξιστική αντίληψη και με στενούς οικονομικούς όρους, αλλά θεωρούσαν ότι περιλάμβανε όλους εκείνους που έλεγχαν τον πλούτο, την εξουσία ή τα προνόμια στην κοινωνία. Περιελάμβανε δηλαδή βασιλείς και πρίγκιπες, πολιτικούς και κρατικούς αξιωματούχους, δικαστές και αστυνομικούς, ιερείς και επισκόπους, όπως επίσης βιομηχάνους και τραπεζίτες. Ο Μπακούνιν υποστήριξε πως σε κάθε ανεπτυγμένη κοινωνία μπορούν να αναγνωρισθούν τρείς κοινωνικές ομάδες: Μια ευρεία πλειοψηφία που είναι θύμα εκμετάλλευσης, μια μειοψηφία που επίσης αποτελεί αντικείμενο εκμετάλλευσης αλλά που με τη σειρά της εκμεταλλεύεται άλλους στον ίδιο βαθμό και, τέλος, μια μικρή μειοψηφία από «νέτους σκέτους εκμεταλλευτές και καταπιεστές, οι οποίοι απαρτίζουν την «ανώτατη άρχουσα τάξη».
Ως κοινωνικό κίνημα, ο Ιστορικός Μείζων Αναρχισμός ταυτίστηκε με τους φτωχούς και του καταπιεσμένους, επιδιώκοντας την πραγματοποίηση μιας κοινωνικής επανάστασης στο όνομα των μαζών που έπεφταν θύματα της εκμετάλλευσης. Στην επανάσταση αυτή, τόσο ο καπιταλισμός, όσο και ο κράτος θα εξαλείφονταν ολοσχερώς. Αντιλαμβάνεται κανείς λοιπόν γιατί η δικτατορία του προλεταριάτου αποτελούσε για τους αναρχικούς ένα εξίσου «απεχθές ιεραρχικό σύστημα». Αυτό κυρίως για δυο βασικούς λόγους, καθώς σήμαινε την επιβολή μιας μειοψηφίας και αν αναλογιστούμε ότι σύμφωνα με τον Μαρξ προλεταριάτο ήταν μόνο οι εργάτες, αυτό αυτομάτως απέκλειε μερίδα πληθυσμού –εργαζομένων ή μη- που δεν πληρούσαν τους όρους. Στη δικτατορία αυτή ο Μπακούνιν διέβλεπε την ανάδυση μιας νέας αριστοκρατίας και τη δημιουργία ενός εξουσιαστικού κράτους με διαφορετικό όνομα. Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι στην ουσία «το προλεταριάτο» δεν θα μπορέσει να ηγηθεί της «δικτατορίας» του, αλλά θα κυβερνηθεί από αυτήν διαμέσου λίγων και εκλεκτών. Κάτι που επιβεβαιώθηκε αργότερα με τον Λένιν και το καθεστώς του. Συνεπώς, η εναντίωση του Μπακούνιν στο «εργατικό» κράτος δεν είχε να κάνει με την οργάνωση ή την υπεράσπιση της επανάστασης όπως επικαλούνται οι μαρξιστές.
Η βασική ένσταση του ήταν στο ζήτημα της εξουσίας και της επιβολής της. Εφόσον ο απώτερος στόχος είναι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης, τότε το κράτος θα πρέπει να καταργηθεί. Εφόσον υπάρχει κράτος, θα συνεχίσουν να υπάρχουν εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι. Γι’ αυτό και οι αναρχικοί αρνούνται ακόμα και στην φάση του επαναστατικού μετασχηματισμού, την ύπαρξη «μεταβατικών» κυβερνήσεων. Το όραμα του Μπακούνιν εμπεριέχει την κατάργηση του κράτους και, ταυτόχρονα, την ανατροπή του καπιταλισμού. Η ελεύθερη κοινωνία που οραματιζόταν είχε συλλογική ιδιοκτησία και οργάνωση μέσω ελεύθερων αγροτικών και κοινωνικών ενώσεων. Γι’ αυτό, εκτός από οικονομική η επανάσταση θα πρέπει να είναι ταυτόχρονα πολιτική και κοινωνική. Η νέα κοινωνία κατά τον Μπακούνιν θα πρέπει να οργανωθεί από την βάση, από την κοινότητα (κομμούνα). Στη συνέχεια, η οργάνωση προχωράει σε ένα επόμενο συλλογικό επίπεδο που είναι η φεντεραλιστική (ομοσπονδιακή) συνεργασία. Με τον τρόπο αυτό «εξασφαλίζεται η υλική και ηθική δυνατότητα του ανθρώπου να αναπτύξει την ανθρώπινη φύση του» Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημάνουμε ότι ο Μπακούνιν δεν χρησιμοποιεί στα γραπτά του την λέξη άτομο (individual) αλλά άνθρωπος (human). Είναι πασιφανής η επιδίωξη του για την κατάργηση όλων των εξουσιαστικών σχέσεων ως βασικό απαιτούμενο για αυτή την ανάπτυξη, ένα ενδελεχές και διακριτό στοιχείο του Αναρχισμού ως ιδεολογία.
Φυσικά, ο Μπακούνιν δεν ήταν μια άγια και άσπιλη προσωπικότητα. Όπως όλοι οι άνθρωποι είχε τα αρνητικά και τα πάθη του. Ένα από αυτά είναι η απέχθεια του απέναντι στους Εβραίους και τους Γερμανούς ως προϊόν των κοινωνικών αναπαραστάσεων της εποχής του. Ένα άλλο ήταν οι συμμετοχή του σε μυστικές εταιρείες σε επίπεδο που τροφοδοτεί τη συνωμοσιολογία και σίγουρα αποτελεί βασική αντίφαση στο λόγο του. Ωστόσο, αυτά δεν μειώνουν την σημασία του στην ανάπτυξη της αναρχικής θεωρίας. Σε αντίθεση με άλλες «επιστημονικές» ιδεολογίες και ακριβώς επειδή οι αναρχικοί δεν είναι οπαδοί κανενός (γι’ αυτό και δεν υπάρχουν «Μπακουνινστές»), μπορούν να κατανοήσουν την ιδιοσυγκρασία αλλά και να απορρίψουν τις ιδέες ακόμα και των πιο σεβαστών αναρχικών. Κι αυτό διότι δεν υπάρχουν θέσφατα. Αρκετοί αναρχικοί θεωρούν ότι κάποιες από τις ιδέες του Μπακούνιν ήταν λάθος, αλλά σε καμία περίπτωση αυτό δεν μειώνει τη σημασία του έργου του στην ανάπτυξη του Αναρχισμού τόσο στην θεωρία όσο και στην πράξη. Και πώς άλλωστε να γίνει αυτό αφού σε μια εποχή που το κράτος και η εξουσία αντεπιτίθενται ενάντια στον άνθρωπο, ο λόγος του Μπακούνιν είναι αληθινός και όχι ξεπερασμένος επειδή «αληθινοί επαναστάτες είναι εκείνοι που δεν έχουν να χάσουν τίποτε». Σε μια εποχή κατακερματισμού της ζωής πίσω από τα ιδεολογήματα της συναίνεσης και του εθνικιστικού φαντασιακού, αλλά και της ανάθεσης, ο Μπακούνιν συνεχίζει ως φάρος να επισημαίνει το αυτονόητο: ότι «από την ελευθερία δεν μπορείς να κόψεις ούτε ένα κομματάκι, γιατί όλη η ελευθερία συγκεντρώνεται αμέσως μέσα σ’ αυτό το κομματάκι» διότι «η ελευθερία χωρίς σοσιαλισμό είναι προνόμιο και αδικία. Ο σοσιαλισμός χωρίς ελευθερία είναι υποδούλωση και βαρβαρότητα». Σε ένα κόσμο που συνεχίζει να βρίσκεται σε αναβρασμό, με την αδικία να επανέρχεται αδίστακτη όσο ποτέ και σε μια περίοδο που ο εθνικισμός, ο φονταμενταλισμός και το κράτος επιβάλουν μια κατάσταση ανάγκης, όταν η ιστορία όπως και οι αναρχικές ιδέες είναι αναπόσπαστο κομμάτι εκείνων που μάχονται για την χειραφέτηση όλων των ανθρώπων, ο λόγος του Μπακούνιν θα επισημαίνει ότι ένα πράγμα είναι το μόνο σίγουρο: η αλήθεια δεν βρίσκεται ούτε στον λόγο του Θεού ούτε στου αφέντη, αλλά πάντα μέσα σε αυτόν που εξεγείρεται ενάντια σε κάθε εξουσία. )Ο Μπακούνιν παραμένει πάντα επικίνδυνος, απόδειξη ότι η βραζιλιάνικη αστυνομία 143 χρόνια μετά τoν θάνατο του προσπαθεί ακόμα να τον συλλάβει… Δεν θα τα καταφέρει! )
Βιβλιογραφία
• Avrich, Paul. Anarchist Portraits (Princeton: Princeton University Press, 1988).
• Barer, Shlomo. The Doctors of Revolution (London: Thames and Hudson, 2000).
• Carr, E.H. Michael Bakunin (New York: Octagon Books, 1975).
• Crowder, George. Classical Anarchism: The Political Thought of Godwin, Proudhon, Bakunin, and Kropotkin (Oxford: Oxford University Press, 1991).
• Joll, James. The Anarchists (London: Eyre & Spottiswoode, 1964).
• Marshall, Peter. Demanding the Impossible: A History of Anarchism (London: Fontana Press, 1993).
• Morris, Brian. Bakunin: The Philosophy of Freedom (Montréal: Black Rose Books,1993).
• Nettlau, Max. Writings on Bakunin (London: Carl Slienger, 1976).
• Woodcock, George. Anarchism: A History of Libertarian Ideas and Movements (Harmondsworth: Penguin Books, 1975).
• Woodcock, George, ed. Anarchism and Anarchists (Kingston: Quarry Press, 1992).
*Σχετικός σύνεδσμος: https://merlins.gr/blog/1230-h
