Πολλοί αναρχικοί αντιδρούν με τον επιθετικό προσδιορισμό του κομμουνισμού στην αναρχία ταυτίζοντας τον με τον πρώην «υπαρκτό σοσιαλισμό» και τα κομμουνιστικά κόμματα . Εκτός από τις θεωρητικές αναφορές γύρω από τον αναρχικό κομμουνισμό, η δική μας αναφορά έχει να κάνει με την επανάσταση του 1871 στην Γαλλία και το Παρίσι, δηλαδή την «Κομμούνα του Παρισού». Αυτή είναι η ιστορική μας μήτρα και αυτή είναι η πηγή που πρέπει να προστρέχουμε χωρίς να θυσιάζουμε το παρόν στο παρελθόν, είναι η επαναστατική παρακαταθήκη και έμπνευση για το μέλλον. Άλλωστε, οι νέες κομμούνες του 21ου αιώνα περιμένουν αυτούς που θα τις δημιουργήσουν.
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΙΣΙΝΗ ΚΟΜΜΟΥΝΑ
Σχεδόν έναν αιώνα μετά από τη Γαλλική επανάσταση και ενώ οι δεκαετίες πού την ακολούθησαν συνοδεύτηκαν από αστικές και κοινωνικές επαναστάσεις, το όραμα για ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα παίρνει σάρκα και οστά. Πραγματώνεται, έστω και για 70 μέρες, στο επαναστατημένο Παρίσι του 1871, μέσω της Παρισινής Κομμούνας.
Οι ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας, της αδελφότητας, το πρόταγμα της χειραφέτησης της ανθρωπότητας από κάθε εξωτερικό εξαναγκασμό, επιθυμία εκατομμυρίων ανθρώπων, αφού περιπλανήθηκαν και ταλαιπωρήθηκαν στα μυαλά και στις ερμηνείες των φιλοσόφων, αφού διαψεύστηκαν και τσαλαπατήθηκαν από την αστική τάξη που τις ερμήνευσε με γνώμονα τα συμφέροντά της και τις δραστηριότητες της (ελεύθερο εμπόριο και τη δεοντολογία πού συνεπάγεται), ξαναβρίσκουν το πραγματικό τους νόημα στη δράση των προλεταρίων και των άλλων καταπιεζομένων στρωμάτων τού Παρισιού. Το επαναστατημένο Παρίσι του 1871, με τη κομμούνα του (έστω και αν αυτή ήταν βραχύβια), αποτέλεσε ένα φωτεινό παράδειγμα για τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας.
Το πρόταγμα της χειραφέτησης εμφανίζεται ως κοινωνική απαίτηση με το ξέσπασμα της Γαλλικής επανάστασης του 1789. Ή τελική της φάση το 1793-94 συνοδεύεται από στοιχεία ταξικής πάλης προερχόμενα από τα κατώτερα στρώματα του Παρισιού. Σημαντικότερα δημιουργήματα αυτής της φάσης είναι οι Παρισινοί τομείς (οι λαϊκές συνελεύσεις των 48 διαμερισμάτων του Παρισιού), οι λαϊκοί επαρχιακοί όμιλοι και τα μικρά αποκεντρωμένα εργαστήρια πού διευθύνονταν από τούς εργαζόμενους. Ή αύτοδιαχείρηση επεκτάθηκε εν μέρει στον τομέα της οικονομίας, καθώς οι εργάτες μερικών πόλεων ανέλαβαν τη διανομή των αγαθών, βάζοντάς τα με τούς πλούσιους χωρικούς και τούς μεσάζοντες, ενώ τα εργαστήρια λειτούργησαν έξω από την αναζήτηση κέρδους. Τελικά ή αστική τάξη κατάφερε να ισχυροποιηθεί, να βάλει σε λειτουργία τα κυκλώματα της ιδιωτικής επιχείρησης και να δημιουργήσει ένα συγκεντρωποιημένο διοικητικό μηχανισμό.
Βέβαια είναι ακόμη νωρίς να μιλάμε για κυριαρχία της αστικής τάξης και ιδιαίτερα της βιομηχανικής αστικής τάξης. Ή τελευταία αποτελεί μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα την κύρια αντιπολίτευση απέναντι στην αριστοκρατία του χρήματος, των τραπεζιτών, των τσιφλικάδων, των ιδιοκτητών ορυχείων κλπ. Ή αντιπολίτευση της προβάλλει τόσο πιο αποφασιστικά, όσο πιο ξεκάθαρα αναπτύσσεται ή αποκλειστική κυριαρχία της αριστοκρατίας του χρήματος και όσο περισσότερο αυτή ή ίδια θεωρεί βέβαιη την κυριαρχία της πάνω στην εργατική τάξη, υστέρα από τις πνιγμένες στο αίμα εξεγέρσεις των εργατών στα 1832-1834 και 1839.
Τόσο ή αστική τάξη, όσο και το προλεταριάτο, καθώς επίσης οι μικροαστοί και οι αγρότες, έχουν κοινό συμφέρον την ανατροπή της αριστοκρατίας του χρήματος, καθώς ή τελευταία πλουτίζει από το κρατικό έλλειμμα πού προέρχεται από τις καταχρήσεις, τις άπατες της και την μη παραγωγική κερδοσκοπία, στην οποία επιδίδεται. Ό στόχος θα επιτευχθεί το Φλεβάρη του 1848, πού θα φέρει με την επανάσταση την αστική τάξη, κατά κύριο λόγο, στην εξουσία. Ωστόσο το οπλισμένο προλεταριάτο είναι αυτό πού θα επιβάλει το γενικό εκλογικό δικαίωμα και θα απαιτήσει από την αστική τάξη κοινωνικούς θεσμούς. Ή αστική τάξη θα θελήσει στη συνέχεια να σταματήσει τις απαιτήσεις του προλεταριάτου, πράγμα πού θα προκαλέσει την προλεταριακή επανάσταση του Ιούνη του 1848.
Οι εργάτες χωρίς αρχηγούς, χωρίς όπλα, χωρίς κοινό σχέδιο θα φέρουν σε δύσκολη θέση για πέντε μέρες το στρατό και την εθνοφρουρά. Ή αστική τάξη για να εκδικηθεί θα σφάξει 3.000 εργάτες και θα εξορίσει άλλους 15.000. «Το προλεταριάτο μετατρέποντας τον τάφο του σε λίκνο της αστικής δημοκρατίας ανάγκασε την τελευταία να παρουσιαστεί στην καθαρή της μορφή, σαν το κράτος πού ό ομολογημένος σκοπός του είναι να διαιωνίσει την κυριαρχία του κεφαλαίου, τη σκλαβιά της έργασίας»1. Ή αστική δημοκρατία θα δικάσει τούς ηγέτες του Προλεταριάτου, ενώ τον επόμενο χρόνο θα κλείσει τις λέσχες, δηλαδή τα σημεία συγκέντρωσης του προλεταριάτου, πού είχαν μετατραπεί σε άτυπες συντακτικές συνελεύσεις και ετοιμοπόλεμες μονάδες εξέγερσης.
Ή ήττα του Ιούνη θα κάνει κατανοητό στο προλεταριάτο ότι ή χειραφέτηση της κοινωνίας δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί από το αστικό καθεστώς και θα θέσει το πρόταγμα της ανατροπής της αστικής τάξης. Το προλεταριάτο ενστερνίζεται όλο και περισσότερο τις σοσιαλιστικές αξίες, τί σοσιαλιστικά ιδεώδη. Οι σοσιαλιστικές θεωρίες βρίσκουν όλο και μεγαλύτερη απήχηση στους εργάτες, οι όποιοι αποκτούν ταξική και διεθνιστική συνείδηση και αγωνίζονται σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.
Τα προτάγματά τους, τα σοσιαλιστικά ιδεώδη, ή χειραφέτηση της Κοινωνίας πραγματώνονται το Μάρτη του 1871 στο Παρίσι, κατά κύριο λόγο, με την Παρισινή Κομμούνα, αλλά και σε άλλες πόλεις, όπως ή Λυών, ή Μασσαλία πού έσπευσαν να φτιάξουν τις δικές τους κομμούνες. Στις 18 του Μάρτη του 1871 οι προλετάριοι θα διακηρύξουν: «Οι προλετάριοι του Παρισιού,... μέσα από τις αποτυχίες και τις προδοσίες των κυρίαρχων τάξεων κατάλαβαν ότι έφτασε ή ώρα να σώσουν την κατάσταση, παίρνοντας στα χέρια τους τη διεύθυνση των δημοσίων υποθέσεων...»2. Οι οπλισμένοι εργάτες του Παρισιού, πού λίγους μήνες νωρίτερα αρνήθηκαν να ριχτούν σ’ έναν αδελφοκτόνο πόλεμο με τούς Πρώσσους εργάτες υπερασπίζονταν όμως σθεναρά το Παρίσι την ώρα πού ό Πρωσσικός στρατός βάδιζε εναντίον του (ή αστική κυβέρνηση τού Θιέρσου, διαδόχου του Βοναπάρτη, ό όποιος είχε ξεκινήσει τον πόλεμο, επιδιδόταν σε ένα όργιο κερδοσκοπίας και ετοιμαζόταν να συνθηκολογήσει), θα ανατρέψουν το Θιέρσο και την Κυβέρνησή του και θα πάρουν τις τύχες στα χέρια τους. Το πρόταγμα της χειραφέτησης περνούσε αυτή τη φορά μέσα από τα σοσιαλιστικά ιδεώδη και γινόταν πράξη.
Τί σήμαινε όμως χειραφέτηση για τούς εξεγερμένους;
Οι εξεγερμένοι προλετάριοι απάντησαν, καταργώντας το στρατό και αντικαθιστώντας τον από την αυτενεργό ένοπλη οργάνωση του πληθυσμού' καταργώντας την παλιά διοικητική μηχανή, τη συγκεντρωτική εξουσία της Γαλλίας και τα προνόμια πού συνεπαγόταν απαλλοτριώνοντας τις εκκλησίες και στέλνοντας τούς παπάδες στην ιδιωτική ζωή" ανοίγοντας όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα και προσφέροντάς τα στο λαό δωρεάν και απαλλαγμένα από επεμβάσεις της εκκλησίας και του κράτους· απαλλοτριώνοντας εργοστάσια πού οι ιδιοκτήτες τους τα είχαν εγκαταλείψει και καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής- καταργώντας το ίδιο το κράτος, απελευθερώνοντας τις γκριζέτες και τις πόρνες του Παρισιού, πού οι προστάτες τους προτίμησαν να φύγουν από το Παρίσι. Το εξεγερμένο Παρίσι χειρίζεται τις υποθέσεις του, τις υποθέσεις της κοινωνίας, μέσω ενός νομοθετικοί - εκτελεστικού σώματος πού απαρτίζεται από εργαζόμενους, την Παρισινή Κομμούνα. «Ή Κομμούνα σχηματιζόταν από τούς δημοτικούς συμβούλους πού είχαν εκλεγεί με βάση το γενικό εκλογικό δικαίωμα στα διάφορα διαμερίσματα του Παρισιού. Ήταν υπεύθυνοι και μπορούσαν να ανακληθούν σ’ οποιαδήποτε στιγμή»1.
Τα πρώτα διατάγματα της Κομμούνας αφορούν την κατάργηση του στρατού, την απογύμνωση της αστυνομίας από τις πολιτικές δραστηριότητές της και σχεδόν την κατάργησή της. Έν συνεχεία ή Κομμούνα καταπιάνεται με τη ριζική αλλαγή του παλιού συγκεντρωτικού διοικητικού μηχανισμού της Γαλλίας. Καταργεί την υπαλληλοκρατία και τις διοικητικές θέσεις· τις αναλαμβάνουν εκλεγμένοι λειτουργοί, ανακλητοί ανά πάσα στιγμή, πού αμείβονται με το μισθό τού κατώτερου εργάτη. Σε ένα σχέδιο πού επεξεργάζεται για την εθνική οργάνωση, καθορίζει ότι ή κομμούνα θα αποτελεί την πολιτική μορφή και του πιο μικροί χωριού- οι αγροτικές κοινότητες κάθε νομού θα χειρίζονται τις κοινές τους υποθέσεις με μια συνέλευση αντιπροσώπων στην πρωτεύουσα του νομού και οι νομαρχιακές συνελεύσεις θα στέλνουν αντιπροσώπους στην εθνική αντιπροσωπεία στο Παρίσι μέσα από μια συνομοσπονδιακή βάσει. Απαλλάσσει το χωρικό από το χωροφύλακα, αντικαθιστά στα χωριά το στρατό από μία πολιτοφυλακή με σύντομο χρόνο θητείας και μετατρέπει τις βδέλλες πού εφίστατο ό χωρικός, δηλαδή το συμβολαιογράφο, το δικαστικό κλητήρα, το δικηγόρο, σε μισθωτούς κοινοτικούς υπαλλήλους, πού θα τούς εκλέγει ό ίδιος.
Επίσης αφαιρει από όλους τούς δικαστικούς τη φαινομενική ανεξαρτησία τους, πού χρησίμευε μόνο για να σκεπάζει την υποταγή τους στις κυβερνήσεις και ορίζει ότι θα έπρεπε να εκλέγονται και να ανακαλούνται. Ή Κομμούνα μετατρέπει το γενικό εκλογικό δικαίωμα, από μέσο της άρχουσας τάξης προς χειραγώγηση του λαού, τον όποιο έβαζε να αποφασίζει μια φορά στα τρία ή τα έξι χρόνια ποιό μέλος της θα τον τσαλαπατούσε, σε μέσο πού θα εξυπηρετούσε τον οργανωμένο σε κομμούνες λαό.
Μετά το διοικητικό έργο της κομμούνας, ας δούμε τώρα το κοινωνικό της έργο. Το μεγαλύτερο κοινωνικό της έργο ήταν ή ίδια ή ύπαρξή της. Για πρώτη φορά ό λαός αποκτά φθηνή κυβέρνηση, μια κυβέρνηση πού τα μέλη της αμείβονται με μισθούς εργατών, ό μεγαλύτερος από τούς όποιους μόλις έφθανε το ένα πέμπτο του κατώτερου μισθού γραμματέα σχολικού συμβουλίου του Λονδίνου, κάνοντας τον παλιό κόσμο να βγάζει αφρούς λύσσας μπροστά στην κόκκινη σημαία πού ανέμιζε στο Δημαρχείο. "Άλλο σημαντικό της έργο είναι ή απαλλαγή της δωρεάν πια εκπαίδευσης από τον έλεγχο της εκκλησίας και του κράτους. Αναθέτει μάλιστα, πιστή στην αυτοδιεύθυνση, στους δήμους του Παρισιού την αναδιοργάνωση και φροντίδα της. Ή κομμούνα εκδίδει ακόμη διατάγματα πού καταργούν τη νυχτερινή εργασία των αρτεργατών και των γυναικών όπως επίσης απαγορεύει την παιδική εργασία. Δημεύει την εκκλησιαστική περιουσία, απαλλάσσει τούς χωρικούς από το φόρο του αίματος και ρυθμίζει τα χρέη των μικρομεσαίων στους πιστωτές τους. Καταργεί τα επιτόκια. Γι’ αυτό ή κομμούνα χαιρετίζεται, απ’ όλη την κοινωνία, εκτός από τούς πλούσιους κεφαλαιοκράτες.
Ή κομμούνα όμως προχωρεί και στη διαδικασία κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας. Απαλλοτριώνει όλα τα εργοστάσια πού οι ιδιοκτήτες τους τα είχαν εγκαταλείψει και παραδίδει εργοστάσια και εργαστήρια σε συνεταιρισμούς εργατών. Όλα αυτά τα εργοστάσια και εργαστήρια αποτελούν πρότυπα προλεταριακής άμεσης δημοκρατίας. «Οι εργάτες καθόριζαν μόνοι τους, ποιοί θα είναι οι προϊστάμενοί τους, οι αρχιτεχνίτες τους, οι επιστάτες τους. Διατηρούσαν το δικαίωμα να τούς ανακαλέσουν αν ή συμπεριφορά τους ή οι συνθήκες εργασίας δεν ήταν ικανοποιητικές. Καθόριζαν μόνοι τους τα ημερομίσθια, τα ωράρια και τις συνθήκες εργασίας τους και ακόμα περισσότερο μια εργοστασιακή επιτροπή μαζευόταν κάθε βράδυ για να αποφασίσει για την εργασία της επόμενης μέρας»4.
'Η Παρισινή Κομμούνα, ή επανάσταση πού συντελέστηκε το Μάρτη τού 1871 στο Παρίσι και πού επεκτάθηκε και σε άλλες πόλεις της Γαλλίας πού δημιούργησαν τις δικές τους κομμούνες (κατεπνίγησαν όμως γρήγορα) ήταν δημιούργημα όλων των καταπιεζομένων τάξεων της Γαλλίας. Πέρα από το βιομηχανικό προλεταριάτο συμμετείχαν σ’ αυτήν το αγροτικό προλεταριάτο, ντεκλασέ τάξεις, μεταβατικές, από πρώην αγρότες πού είχαν έρθει στο Παρίσι, άνθρωποι χωρίς μόνιμο επάγγελμα, πού άλλαζαν συχνά εργασία, το λούμπεν προλεταριάτο, οι αγρότες στις αγροτικές περιοχές της Γαλλίας, καλλιτέχνες, διανοούμενοι. Ή παρισινή κομμούνα αποτελεί την εγγύηση της ελευθερίας τού ατόμου, της συνείδησης, της εργασίας. Ή διακήρυξή της προβάλλει την πρόθεσή της να επιχειρεί μεταρρυθμίσεις πού απαιτούνται από τον πληθυσμό. Πραγματικά ή Παρισινή Κομμούνα δεν μπορεί παρά να κινηθεί σ’ αυτό το πλαίσιο. Όχι μόνο γιατί οί αντιπρόσωποι είναι ανακλητοί και υπόλογοι στους εκλογείς τους. Αλλά πολύ περισσότερο γιατί όλη αυτή την περίοδο στο επαναστατημένο Παρίσι τα καφέ, οι λέσχες και τα καρτιέ (οικοδομικά τετράγωνα) έχουν γίνει χώροι, όπου οι άνθρωποι συζητούν πολιτικά, οργανώνουν συχνά διαλέξεις, συζητήσεις, παρουσιάζονται και κρίνονται οι πολιτικές προτάσεις, τα έργα τέχνης, ή καλλιτεχνική δημιουργία.
Εκεί διαμορφώνουν οι εξεγερμένοι αυτό πού λέμε κοινή γνώμη. Οι απόψεις τους μεταδίδονται σε όλο το Παρίσι, με αποτέλεσμα κάθε νομοθετικό και εκτελεστικό όργανο να κινείται με βάση τις εκεί διαμορφωθείσες απόψεις. Στους χώρους αυτούς οι εξεγερμένοι διοργανώνουν εκδηλώσεις και γιορτές, όπως ή παρέλαση των έλευθερομασόνων, ή πτώση της στήλης Βαντόμ, το τραγικό κονσέρτο για τις χήρες και τα ορφανά. Ή κομμούνα είναι ή χειραφέτηση των εργαζόμενων, ή εφαρμογή τού σοσιαλισμού. Έχει διαψεύσει το Μάρξ πού πίστευε και διεκήρυττε την ιδέα της επαναστατικής πρωτοπορίας, της δικτατορίας τού προλεταριάτου. Ή κομμούνα δεν αποτελεί δικτατορία τού προλεταριάτου, όπως διακηρύσσει ό Ένγκελς στην Εισαγωγή του στο βιβλίο του Μάρξ «Ό εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» στην έκδοση του 1891, αφενός γιατί συμμετείχε ενεργά όλος ό καταπιεζόμενος πληθυσμός και αφ’ ετέρου γιατί υπήρξε ή άρνηση του κράτους. Έξ άλλου ο Μάρξ σ’ αυτό του το έργο, το 1871, εξαναγκάζεται σε στροφή 180μοιρών".
Ό Μιχαήλ Μπακούνιν οπαδός του Άντιεξουσιαστικού Σοσιαλισμού θα δηλώσει: «Ό επαναστατικός σοσιαλισμός έχει μόλις επιχειρήσει την πρώτη του επίδειξη, πού είναι εντυπωσιακή και πρακτική ταυτόχρονα, στην Παρισινή Κομμούνα. Είμαι υποστηρικτής της Παρισινής Κομμούνας, ή οποία παρ’ όλο πού κατακρεουργήθηκε και πνίγηκε στο αίμα, από τούς δήμιους της μοναρχικής και εκκλησιαστικής αντίδρασης, γίνεται ολοένα πιο ζωντανή και ισχυρή στη φαντασία και στην καρδιά του Ευρωπαϊκού προλεταριάτου. Είμαι πάνω άπ’ όλα υποστηρικτής της, γιατί υπήρξε μια τολμηρή και ειλικρινής άρνηση του κράτους»5. 'Ωστόσο δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ή Παρισινή Κομμούνα αποτελεί εφαρμογή κάποιας επαναστατικής θεωρίας. Ή Παρισινή Κομμούνα υπερέβη τις όποιες θεωρίες υπήρξαν, το Μαρξισμό, τον Προυντονισμό, τούς Ουτοπικούς Σοσιαλιστές κλπ., απαντώντας και στο ζήτημα της σχέσης της επαναστατικής θεωρίας και πράξης.
Ή κομμούνα δημιούργησε αυθόρμητα δίχως οδηγίες, δίχως επεξεργασμένες θεωρίες, δίχως ειδικούς. Βέβαια ή Παρισινή Κομμούνα δεν θα μπορούσε να υπάρξει αν δεν υπήρχαν εξελιγμένες σοσιαλιστικές θεωρίες, πού δεκαετίες ολόκληρες επεξεργάζονταν ο» προλετάριοι: Φουριερισμός, Σαινσιμονισμός, Προυντονισμός, Μαρξισμός, Μπλανκισμός, Μπακουνισμός. Άλλωστε αρκετοί από τούς κομμουνάρους ήσαν μέλη της Διεθνούς και πολλοί άλλοι οπαδοί του άλληλοβοηθητικού συστήματος πού πρότεινε ό Προυντόν. Ωστόσο όλες οι θεωρίες είχαν μείνει πίσω, μπροστά σ’ αυτό πού έγινε στο Παρίσι. Από δω βλέπουμε ότι ή επαναστατική πράξη έχει χρέος να ξεπεράσει τη θεωρία και αντιστρόφως επαναστατική πράξη δεν μπορεί να συμβεί χωρίς θεωρία.
Ή Παρισινή κομμούνα υπήρξε βραχύβια. Τελικά ό παλιός κόσμος ανασυγκροτήθηκε στις Βερσαλλίες. Ο Θιέρσος και ή κλίκα του συγκέντρωσαν στρατό αποτελούμενο από ναύτες, πεζοναύτες, χωροφύλακες, αστυφύλακες και χαφιέδες. Ό στρατός συμπληρώθηκε από αιχμαλώτους των αυτοκρατορικών πολέμων, πού άφησε ό Βίσμαρκ. Ο παλιός κόσμος θα καταλάβει ξανά το Παρίσι, σφάζοντας χιλιάδες κομμουνάρους και εκτελώντας στη συνέχεια πολλούς άλλους. Στις 28 Μάη η Κομμούνα θα πέσει. Θα εμπνέει από τότε τούς εργατικούς και κοινωνικούς αγώνες. «Το Παρίσι των εργατών με την Κομμούνα του θα γιορτάζεται πάντα σαν δοξασμένος προάγγελος μιας νέας κοινωνίας. Τούς μάρτυρες της τούς έχει κλείσει μέσα στη μεγάλη της καρδιά ή εργατική τάξη. Τούς εξολοθρευτές της τούς κάρφωσε κι όλας ή ιστορία στον πάσαλο της ατίμωσης απ’ όπου δεν μπορούν να τούς λυτρώσουν μήτε όλες οι προσευχές των παπάδων τους».
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Κάρλ Μάρξ: «Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία», σελίδα 60, εκδόσεις «Άναγνωστίδη» («Κάρλ Μάρξ. Ιστορικά έργα»)
2. Κάρλ Μάρξ: «Ό Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία», σελίδα 74, εκδόσεις «Στοχαστής».
3. Κάρλ Μάρξ: «Ό Εμφύλιος Πόλεμος στή Γαλλία», σελίδα 79, εκδόσεις «Στοχαστής».
4. ΥΒΟΝ ΜΠΟΥΡΝΤΕ – ΑΛΕΝ ΓΚΙΓΙΕΡΜ: «Αγώνες γιά τήν Αύτοδιαχείρηση» σελίδα 143, εκδόσεις «ΑΝΔΡΟΜΕΔΑ».
5. Μιχαήλ Μττακούνιν: « Η Παρισινή Κομμούνα του 1871 και ή ιδέα του Κράτους», σελίδα 15, εκδόσεις «Ελεύθερος Τύπος», 4η έκδοση.
Δείτε επίσης : Προσπέρ-Ολιβιέ Λισαγκαρέ «Η Ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871» δυο τόμοι εκδοσεις « Ελεύθερος Τυπος».
*Από το http://eleftheriakos.gr
