Αναρχικό Στέκι Φιλοσοφικής
Στις 8 Φεβρουαρίου 2021 συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τον θάνατο του ηθικού φιλοσόφου, επιστήμονα γεωγράφου, πολιτικού διανοητή και αναρχικού επαναστάτη Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν. Ο Κροπότκιν ανήκει στην γενιά των κλασικών μας στοχαστών και είναι ένας εκ των θεμελιωτών του αναρχισμού. Σε όλη του την ζωή αγωνίστηκε για τα ιδανικά του κινήματος μας, για την αποκρυστάλλωση των αξιών και των προταγμάτων του, καθώς και για την συστηματοποίηση του αναρχισμού σε μια συνεκτική κοσμοθεωρία και εφαρμοστική αντιπρόταση για την κοινωνική πρόοδο και ευημερία.
Ο Π.Α.Κροπότκιν γεννήθηκε στην Μόσχα στις 27 Νοεμβρίου του 1842. Ήταν γιός αστικής οικογένειας και κατείχε κληρονομικά τον τίτλο του πρίγκιπα, που αργότερα αποποιήθηκε. Σε ηλικία 14 ετών εντάχθηκε σε στρατιωτική σχολή στην Αγία Πετρούπολη σε επίλεκτο σώμα ακολούθων και από το 1862 υπηρέτησε στην Σιβηρία ως αξιωματικός. Μέσα σε αυτό το διάστημα, οι κοινωνικές του ανησυχίες και το έντονα αναπτυγμένο αίσθημα του δικαίου που τον καθοδηγούσε, τον έστρεψαν σε ερευνητικές μελέτες και πνευματικές αναζητήσεις που καθόρισαν την πρώιμη πολιτική του σκέψη. Παράλληλα, βλέποντας τις συνθήκες διαβίωσης των αγροτών της Σιβηρίας, διαμορφώθηκε και η ταξική του στράτευση στο πλευρό των εκμεταλλευόμενων, εγκαταλείποντας μια για πάντα τα καταγωγικά αστικά του προνόμια. Η πρωτόλεια ανάπτυξη της αγωνιστικής ύπαρξης του Κροπότκιν είχε σαν αποτέλεσμα την άρνηση των στρατιωτικών του καθηκόντων και την συνακόλουθη παραίτηση του από τον ρωσικό στρατό στα 1867. Η παραίτηση του από αξιωματικός είχε σαν επακόλουθο την αντίδραση του πατέρα του πρίγκιπα Σμόλεσκ, ο οποίος τον αποκλήρωσε.
Σε νεαρή ηλικία ο Κροπότκιν ασχολήθηκε με την πολιτική θεωρία των διαφωτιστών, τους φιλοσοφικούς στοχασμούς του φιλελεύθερου Τζον Στιούαρτ Μιλ και την ιστορία της γαλλικής αστικής επανάστασης, της οποίας υπήρξε ιστοριογράφος. Η τριβή του με την φιλελεύθερη σκέψη που βρισκόταν σε άνθιση στην προεπαναστατική Ρωσία δεν κλόνισε την πρώιμη σοσιαλιστική του σκέψη και πολύ σύντομα επιδόθηκε στην μελέτη του αντικρατιστή μουτουαλιστή Προυντόν και του Αλεξάνδρου Χέρτσεν, του πατέρα του «ρώσικου σοσιαλισμού» που συνδέθηκε στενά με τον Μπακούνιν. Τα πρωταρχικά αναγνώσματα του Κροπότκιν δεν άργησαν να γονιμοποιήσουν την σπερματικά αναρχική του αντίληψη και να οξύνουν το ενδιαφέρον του για τις επαναστατικές αρχές του αναρχισμού, τις οποίες ο ίδιος ανέπτυξε παραπέρα και διέδωσε μέχρι το τέλος της ζωής του. Κατά την παραμονή του στην Σιβηρία, ο Κροπότκιν προχώρησε σε ένα σύνολο γεωγραφικών ερευνών και καταπιάστηκε με την ανάλυση της πανίδας της περιοχής. Μετά την απομάκρυνση του από τον στρατό, γράφτηκε στο πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης και συνέχισε τις γεωγραφικές του μελέτες στην Σκανδιναβία με έξοδα της Ρωσικής Γεωγραφικής Υπηρεσίας. Τα αποτελέσματα των ερευνών εξόπλισαν τον Κροπότκιν με πλούσιες γνώσεις που θα μπορούσε να είχε εκμεταλλευτεί λαμβάνοντας το αξίωμα του γενικού γραμματέα της υπηρεσίας, το οποίο αρνήθηκε. Τα πορίσματα αυτών των ερευνών τροφοδότησαν εν τέλει τα πολιτικά και φιλοσοφικά έργα του, ιδιαίτερα την «Αλληλοβοήθεια ένας παράγοντας στην εξέλιξη», την μπροσούρα «Αναρχική Ηθική» και την ανολοκλήρωτη «Ηθική» που συνέτασσε στα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Ο Κροπότκιν δήλωσε αναρχικός το 1872, ταξίδεψε στην Ελβετία και προσχώρησε στην Διεθνή Ένωση των Εργαζομένων. Άμεσα, απέρριψε τον μαρξιστικό σοσιαλισμό και συνδέθηκε με την ομοσπονδία των ωρολογοποιών της Γιούρα (αναρχικό τμήμα της διεθνούς), στους κόλπους της οποίας συνεργάστηκε μεταξύ άλλων και με τον αναρχικό Τζέημς Γκιγιόμ, τον άνθρωπο που ανέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της σύγκρουσης με την μαρξική πτέρυγα εντός της Διεθνούς. Ο τελευταίος, όπως μαρτυρά ο Μαξ Νεττλώ, γινόταν καθημερινά παραλήπτης διεθνών επιστολών προς τον Κροπότκιν, δείγμα της αναγνώρισης και της αγάπης που έτρεφαν για το πρόσωπο του οι σύντροφοι/ισσες ανά τον κόσμο.
Το 1874 ο Κροπότκιν επανήλθε στην Ρωσία, εντάχθηκε σε μια επαναστατική ομάδα με επωνυμία «Κύκλος του Τσαϊκόφσκι» και αφιερώθηκε στην επαναστατική προπαγάνδα στους κύκλους των εργατών και των αγροτών. Τον Μάρτιο του 1874 οι ρωσικές κρατικές αρχές τον συνέλαβαν και φυλακίστηκε για δύο χρόνια έως που απέδρασε με την συνδρομή συντρόφων. Για έναν χρόνο έμεινε στην Αγγλία και το 1878 επέστρεψε στην Ελβετία αναλαμβάνοντας την διεύθυνση της εφημερίδας «Ο Επαναστάτης» των αναρχικών ωρολογοποιών της Γιούρα. Στο μεταξύ, το 1877 ο Κροπότκιν είχε γίνει μέλος της μπακουνικής «Συμμαχίας», της πρώτης ειδικής αναρχικής οργάνωσης στην ιστορία. Η «Συμμαχία» ιδρύθηκε για να παρέμβει μέσα στους κόλπους της Διεθνούς και να διαδώσει το αναρχικό της πρόγραμμα στους οργανωμένους εργάτες. Η ένταξη του Κροπότκιν στην Συμμαχία επιβεβαιώνει την πίστη του στις αρχές της οργάνωσης και πιο συγκεκριμένα στην οργάνωση των αναρχικών σε ειδικές πολιτικές οργανώσεις. Ο ίδιος διακήρυττε ότι δεν αρκεί η συνδικαλιστική οργάνωση και οι εργατικές ενώσεις (τις οποίες υποστήριζε) για ενισχυθεί ο επαναστατικός αγώνας, αλλά «χρειάζεται και τα άλλα στοιχεία για τα οποία μιλάει ο Μαλατέστα και τα οποία πάντα προάσπιζε ο Μπακούνιν». Αυτά τα «άλλα στοιχεία» που εννοεί ο Κροπότκιν εντοπίζονται στην οργάνωση των «αναρχικών ως αναρχικών», δηλαδή στην διακριτή (ειδική) τους οργάνωση. Ωστόσο, ποτέ ο ίδιος δεν προσδιόρισε με ακρίβεια τον χαρακτήρα, τον ρόλο και τις αρμοδιότητες αυτών των οργανώσεων.
Στο έργο του Κροπότκιν, πέρα από γενικές αναφορές, απουσιάζει μια λεπτομερής πρόταση για το πώς θα επιτευχθεί η κοινωνική επανάσταση και ποια είναι τα καθήκοντα των αναρχικών για τον θρίαμβο της. Αντίθετα, εκτενείς είναι οι περιγραφές, οι σκιαγραφήσεις και οι προεικονίσεις της μελλοντικής αναρχικής κοινωνίας. Ιδιαίτερη μέριμνα επέδειξε στην σημασία των θεσμών κοινωνικής αλληλοβοήθειας που θα αποδυναμώσουν τα εγωιστικά κίνητρα των ατόμων και θα ενισχύσουν την συνεργατικότητα και την κοινωνικότητα, απελευθερώνοντας έτσι την ενστικτώδη ηθικότητα που ενυπάρχει στους ανθρώπους αλλά καταστέλλεται από την κρατική εξουσία. Η απουσία μιας οργανωτικής πρότασης για την συγκρότηση ενός επαναστατικού κινήματος ανατροπής, όπως και η ελλιπής επαναστατική δραστηριότητα του Κροπότκιν, αποτελούν μεν αδυναμίες, ωστόσο δεν φανερώνουν στοιχεία «αφορμαλισμού», «αντι-οργανωτικότητας» και αποκομμένου εγκλωβισμού στην ιδεολογία. Ο Κροπότκιν πίστευε στην Κοινωνική Επανάσταση, είχε ακλόνητη πίστη στις δυνατότητες της εργατικής τάξης και στην ηθική των εργατών, στην ικανότητα τους για αλληλεγγύη και αυτοθυσία, χαρακτηριστικά που αποτελούν αδιάσπαστους πυλώνες μιας αναρχικής κοινωνίας. Θεωρούσε ότι η χειραφέτηση των εργαζομένων θα απελευθέρωνε όλα αυτά τα γνωρίσματα και η κοινωνική πρόοδος θα εξασφαλιζόταν μέσα από την αέναη συνεργασία των κοινωνικών μελών, το συνεργατικό πνεύμα και την από κοινού εργασία για το συλλογικό όφελος. Χαρακτηριστική είναι δε η κατακλείδα του βιβλίου «η κατάκτηση του ψωμιού»: «Μια κοινωνία που θα εμπνέεται από όλα αυτά, δεν θα πρέπει να φοβάται ούτε τις συγκρούσεις στο εσωτερικό, ούτε τους εχθρούς στο εξωτερικό. Στους συνασπισμούς του παρελθόντος θα αντιτάξει την αγάπη της για μια νέα τάξη πραγμάτων, την τολμηρή πρωτοβουλία καθενός και όλων και την ηράκλεια δύναμη που θα πηγάσει από την αφύπνηση του λαικού δαιμονίου. Απέναντι σε μια τέτοια ακατανίκητη δύναμη, οι «συνωμοτούντες βασιλείς» θα είναι ανίσχυροι. Δεν θα τους μένει τίποτα άλλο από το να υποκλιθούν μπροστά της και να ζευτούν στο άρμα της ανθρωπότητας, το οποίο θα κυλά προς τους νέους ορίζοντες που θα έχει ανοίξει η Κοινωνική Επανάσταση»
Όλα αυτά τα ανθρώπινα στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια αναρχική κοινωνία δεν πίστευε ότι θα κυριαρχήσουν στις εκφυλιστικές αστικές και εξουσιαστικές αξίες ως καρπός της φυσικής εξέλιξης από μόνα τους, ούτε πως η αλληλεγγύη και η συνεργασία που ως ηθικές αρετές είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την αταξική και ακρατική ανοικοδόμηση της κοινωνίας θα ανατρέψουν το παλιό καθεστώς και θα εγκαθιδρυθούν αναίμακτα. Οι αντιρρήσεις του σε ένοπλες ενέργειες της εποχής δεν ήταν μια γενικευτική άρνηση του ένοπλου αγώνα χωρίς τον οποίον καμία επανάσταση δεν εκδηλώνεται και δεν κερδίζει. Ο Κροπότκιν δεν ήταν πασιφιστής, ούτε αντλούσε την πίστη του από ένα κατασκευασμένο ντετερμινισμό. Γνώριζε πολύ καλά ότι η κοινωνική αλλαγή θα επέλθει «και με την πένα και με το πιστόλι».
Στην «κατάκτηση του ψωμιού», την «σαφέστερη έκθεση της αναρχικής θεωρίας του» όπως επισημαίνει ο αναρχικός ιστορικός Πολ Άβριτς, ο Κροπότκιν υποστηρίζει ότι η αναδιοργάνωση της κοινωνίας και ο μετασχηματισμός της στις αναρχικές βάσεις μπορεί να επέλθει μόνον επαναστατικά. Διατρανώνει την πεποίθηση του για την «αναρχοκομμουνιστική» τροχιά στην οποία θα κατευθυνθεί η ανθρωπότητα για να απαλλαγεί από το οικονομικό και πολιτικό σύστημα που οι λίγοι εκμεταλλεύονται τον πλούτο που παράγουν οι πολλοί, για να αντικατασταθεί από την ισότητα όπου «ο καθένας θα παράγει σύμφωνα με τις δυνατότητές του και ο καθένας θα λαμβάνει σύμφωνα με τις ανάγκες του». Ο Κροπότκιν θεωρούσε ότι η επαναστατική μετάβαση θα είναι καρπός κοινωνικών διεργασιών και όχι γενικά και αόριστα αποτέλεσμα της «προόδου» και της εξελικτικής κίνησης, παρότι η θεωρία του είναι ίσως περισσότερο αισιόδοξη και λιγότερο «διορατική». Ωστόσο σε κανένα της στάδιο δεν παραγνωρίζεται ο ρόλος της εργατικής τάξης και των εκμεταλλευόμενων λαϊκών στρωμάτων για την πραγματοποίηση της Κοινωνικής Επανάστασης. Το «κενό» που υπάρχει στην θεωρία του εντοπίζεται στην σχέση μεταξύ του πολιτικού (δηλαδή των αναρχικών) με τον κοινωνικό παράγοντα (αναπόσπαστο μέρος του οποίου είναι) το οποίο ωστόσο δεν προσδίδει απαραίτητα στοιχεία «αφαίρεσης» και στοχοπροσήλωσης σε αόριστους «κοινωνικούς νόμους» που διασφαλίζουν την κοινωνική κίνηση προς τον «θεμιτό σταθμό της ιστορίας». Η «κατάκτηση του ψωμιού», όπως τιτλοφόρησε ο αναρχικός Ελιζέ Ρεκλύ μια συλλογή δημοσιοποιημένων άρθρων του πρίγκιπα, ανταποκρίνεται πλήρως στις θέσεις που διατυπώνει ο Κροπότκιν σε αυτά τα έργα, για τις πρώτες μέρες και για τα πρώτα μέτρα της Κοινωνικής Επανάστασης: η εξασφάλιση των αγαθών και η διανομή τους (το ψωμί ως πλατιά έννοια, δηλαδή της τροφής), είναι για τον Κροπότκιν θεμελιακό ζήτημα για την επιτυχία και την εδραίωση της Επανάστασης. Αν είχε την άποψη ότι η εξέλιξη θα φέρει από μόνη της την αναρχία, ο Κροπότκιν ασφαλώς δεν θα αφιερωνόταν στη περιγραφή βημάτων της επανάστασης.
Η έννοια της Επανάστασης είναι κεντρική για τον Κροπότκιν και είναι πέρα για πέρα υλική. Δεν εννοεί μια «πνευματική» επανάσταση που θα ανυψώσει την νέα κοινωνία κατά το φυσικό τέλμα του «παλιού» και θα αφανίσει τον καπιταλισμό και το κράτος ως δια μαγείας, ούτε είχε την πλάνη ότι οι κυρίαρχοι αυτού του κόσμου θα απεκδυθούν των αξιωμάτων και των προνομίων τους ειρηνικά. Αντίστοιχα, στην «κατάκτηση του ψωμιού» αναγνωρίζει ότι η τοπική ιδιαιτερότητα και οι διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες ανά γεωγραφική περιοχή θα επηρέαζαν και τα χαρακτηριστικά της οικουμενικής ελευθεριακής κοινωνίας που δεν θα ήταν παντού ίδια. Επισημαίνει ότι οι μετεπαναστατικές ελεύθερες κομμούνες θα έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν αυτάρκεις και να μπορούν να καλύψουν τις ιδιαίτερες ανάγκες του πληθυσμού τους. Αυτές οι ανάγκες πρέπει να είναι το κύριο μέλημα της επανάστασης στις πρώτες φάσεις της («το ψωμί είναι απαραίτητο για την επανάσταση»). Συνεπώς, για τον Κροπότκιν η Επανάσταση θα πρέπει να έχει σχέδιο και οργάνωση για την επόμενη μέρα, καθώς και για την μακροημέρευση και την περιφρούρηση της. Το απόσπασμα που επιλέξαμε ως συνοδευτικό της αφίσας που δημοσιοποιήσαμε την ημέρα συμπλήρωσης 100 χρόνων από τον θάνατο του Κροπότκιν είναι διαυγές: καμία αλλαγή δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν έχουμε καταστήσει από πριν ξεκάθαρο τι θα αντικαταστήσει αυτό που θα ανατραπεί.
Εν συνεχεία, θα λέγαμε ότι το έργο του Κροπότκιν πηγάζει από την ανάγκη οικοδόμησης μιας ορθολογικής βάσης του αναρχισμού και στην συγκρότηση του σε μια ολιστική φιλοσοφική, κοινωνική και πολιτική θεωρία. Αυτή η εργασία που ο Κροπότκιν επιτέλεσε μεθοδικά μέσω της ερευνητικής μελέτης και της συγγραφής, είχε σαν σκοπό να προσδώσει ένα επιστημονικό υπόστρωμα και μια ιδεολογική και αξιακή συνοχή στον αναρχισμό, που δεν πρόλαβε να συστηματοποιήσει ο πρωτεργάτης Μπακούνιν με την απαιτούμενη πληρότητα. Από την άλλη, όπως ήδη σημειώσαμε, αυτή η πρόθεση του Κροπότκιν δεν τον ταυτίζει με «ουτοπιστή φιλόσοφο» που προσδοκά σχεδόν μεταφυσικά τον ερχομό της αναρχικής κοινωνίας ως νομοτελειακό προϊόν της κοινωνικής εξέλιξης και αδιαφορεί για το παρόν, ούτε μαρτυρά την αφηρημένη φύση ενός θεωρητικού που βρίσκεται αποκομμένος από την πρακτική αγωνιστική πάλη.
Στα έργα «Αλληλοβοήθεια» και «Ηθική», ο Κροπότκιν αναπτύσσει μια επιστημονική θεμελίωση της ηθικής του αναρχισμού και τεκμηριώνει με πλούσια παραδείγματα τον ρεαλισμό και την εφαρμοστικότητα των προταγμάτων του για μια κοινωνία αλληλοβοήθειας και εθελοντικής συνεργασίας. Μέσα από την μελέτη του ζωικού βασιλείου και των ανθρώπινων κοινωνιών, ο Κροπότκιν υιοθετεί την δαρβινική εξελικτική θεωρία και αντιμάχεται τις στρεβλώσεις και τις παρερμηνείες που υπέστη απ’ τους οπαδούς της. Αναδεικνύει την συνεργασία ως βασικό πυλώνα επιβίωσης και εξέλιξης των ειδών στον αντίποδα του καταστροφικού ανταγωνισμού και ενώ δεν αρνείται την σημασία του «αγώνα για επιβίωση», υποστηρίζει ότι η αλληλοβοήθεια ως καύσιμο εξέλιξης ανταποκρίνεται πιο συμβατά στην προσαρμογή των ειδών και την «φυσική επιλογή». Ο Κροπότκιν δεν αρνείται τους βιολογικούς παράγοντες στον καθορισμό των εγωιστικών τάσεων του ανθρώπου και στην διαμόρφωση των ανταγωνιστικών στοιχείων στην ανθρώπινη φύση. Σκοπός του δεν είναι να “πλάσει” τον άνθρωπο ως εκ φύσεως «ηθικά καλό» που ιστορικά μεταλλάχθηκε σε «εγωιστικό ον» από την εξωτερική επιβολή του κράτους. Στον προσδιορισμό της ανθρώπινης φύσης δεν υποκύπτει σε μια «εμπειρική» θεώρηση και την περιγραφή του ατόμου ως «άγραφο χαρτί» (tabula rasa) αγνοώντας βιολογικούς παράγοντες που επιδρούν στην ψυχο-κοινωνική του ανάπτυξη, ούτε θεωρεί τον άνθρωπο ως δεσμευμένο σε μια προκαθορισμένη φύση. Η ενστικτώδης ηθικότητα που εκφράζεται στην τάση για αλληλοβοήθεια συνυπάρχει με τον ενστικτώδη «εγωισμό» που εξωθεί τον άνθρωπο στον ανταγωνισμό. Από την μία, οι θεσμοί της κοινωνικής αλληλοβοήθειας στους οποίους βασίζεται μια αναρχική κοινωνία ενισχύει την εγγενή συνεργατικότητα των ανθρώπων και από την άλλη οι καταπιεστικοί θεσμοί της κρατικής εξουσίας τροφοδοτούν το ανταγωνιστικό ατομικιστικό ον. Η έννοια του «ατόμου» στον Κροπότκιν είναι συνυφασμένη με το κοινωνικό άτομο και την τάση του να συνυπάρχει, να συνεργάζεται και να συνδιαμορφώνει. Διαμέσου της κοινωνικότητας ο άνθρωπος αναπτύσσει τις κλίσεις του και ανυψώνεται πνευματικά, ηθικά και υλικά. Το άτομο δεν είναι μια ξεκομμένη ολότητα ανάμεσα σε ένα «άθροισμα ατόμων» και η ελευθερία του δύναται να επιτευχθεί αποκλειστικά σε αλληλουχία με το κοινωνικό σύνολο. Δεν μπορεί να υπάρξει ατομική ελευθερία δίχως κοινωνική και η ελευθερία του ατόμου δεν πραγματώνεται αντιθετικά προς τα υπόλοιπα άτομα αλλά συμπεριληπτικά και αλληλένδετα.
Οι θέσεις του Κροπότκιν είναι ασφαλώς ασυμβίβαστες με την φιλελεύθερη έννοια του «ατόμου» που κινητροδοτείται από το δικό του συμφέρον και η «ατομικότητα» του αντιδιαστέλλεται με την κοινωνική της υπόσταση. Είναι συγκρουσιακές με την αστική διεκδίκηση της ατομικής αυτοεκπλήρωσης που προϋποθέτει τον ανταγωνισμό μεταξύ των ατόμων. Το ίδιο αυτές οι θέσεις αντικρούονται και με τις ατομικιστικές σχολές σκέψης που ορίζουν το άτομο ως εγωιστή κάτοχο του εαυτού του και που η αναζήτηση της «ατομικότητας» περιστρέφεται έξω ή ενάντια από τους κοινωνικούς δεσμούς σε μια κατεύθυνση αυτοπραγμάτωσης και επιβεβαίωσης που αντλείται είτε από μια χομπσιανή μάχη «όλων εναντίων όλων» είτε μέσω μιας ψυχο-συναισθηματικής και βιωματικής υπερεξατομίκευσης.
Η διάσταση «εγωιστικού όντος» και «κοινωνικού όντος» συνοψίζεται στην σκέψη του Κροπότκιν, στην μάχη μεταξύ ανταγωνισμού και αλληλοβοήθειας. Αυτό το αντιθετικό ζεύγος κατακλύζει ολόκληρη την φιλοσοφία του και αποτελεί σταθερό οδοδείκτη που νοηματοδοτεί και τροφοδοτεί την κοινωνική εξέλιξη είτε προς την πρόοδο και την συλλογική ευημερία, είτε προς την καταστροφή και την υπερίσχυση των λίγων επί των πολλών. Η αλληλοβοήθεια για τον Κροπότκιν περικλείει όλη την ουσία της αναρχικής κοινωνίας, ακριβώς όπως ο ανταγωνισμός εκφράζει την καπιταλιστική κοινωνία και το ατομικό συμφέρον κατά τον Άνταμ Σμιθ και τους άλλους φιλελεύθερους στοχαστές. Η υπεροχή της αλληλοβοήθειας έναντι του ανταγωνισμού τεκμαίρεται από τον Κροπότκιν με εξίσου κοινωνικά και «φυσικά» κριτήρια. Βέβαια, οι απόψεις του για την «φυσική ηθική» ενδεχομένως να είναι επιστημονικά αμφισβητήσιμες και η ανίχνευση παραδειγμάτων από την εφαρμογή του «φυσικού δικαίου» στις μεσαιωνικές πόλεις και την «βαρβαρική» εποχή που είναι έκδηλα στο έργο του να υποκύπτει σε ορισμένα μεθοδολογικά σφάλματα. Άλλωστε, μην ξεχνάμε ο Κροπότκιν ήταν άνθρωπος της εποχής του. Συνεπαρμένος από τις επιστημονικές ανακαλύψεις του καιρού του, πίστευε ότι η φυσική μέθοδος είναι εφαρμόσιμη στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων και ότι συνακόλουθα οι κοινωνικές επιστήμες θα εξελιχθούν σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορούν να αντλήσουν την «αλήθεια» με τον ίδιο τρόπο που συμβαίνει με τα φυσικά φαινόμενα (βλ. θετικισμός).
Η εξέλιξη των (αστικών) κοινωνικών επιστημών δεν επαλήθευσε αυτή την άποψη για δύο (ανάμεσα σε άλλους) βασικούς λόγους. Πρώτον, η πολυπαραγοντική φύση των κοινωνικών ζητημάτων καθιστά αδύνατη την ασφαλή εξαγωγή ενός επαληθεύσιμου αντικειμενικού συμπεράσματος. Για να πληροί τις επιστημονικές προϋποθέσεις του «αντικειμενικού», το συμπέρασμα υποχρεωτικά θα πρέπει να είναι «μονοσήμαντο» και αυταπόδεικτο. Στα κοινωνικά ζητήματα (εντός της αστικής κοινωνίας) συγκρούονται ανόμοια συμφέροντα που απορρέουν από τον ταξικό χωρισμό των κοινωνικών ομάδων και κατά συνέπεια οι όψεις της αλήθειας προσκρούουν πάνω στις διαφορετικές βλέψεις που καθορίζονται από την αφετηριακή ταξική και κοινωνική θέση του υποκειμένου. Ταυτόσημα συμπεράσματα από την σκοπιά των δυο ταξικών στρατοπέδων δεν είναι δυνατόν να εξαχθούν. Δεύτερον, η επιστήμη (όχι ως μέθοδος συσσώρευσης αντικειμενικής γνώσης αλλά ως οργανωμένη οντότητα εξαρτημένη από το κράτος και το κεφάλαιο) αναπόφευκτα αντανακλά την κυρίαρχη ιδεολογία και η θέση της στον καπιταλιστικό κόσμο δεν είναι ούτε αυτόνομη ούτε πολιτικά ουδέτερη. Η επιστήμη δεν μπορεί να εξασφαλίσει ασφαλή συμπεράσματα για τα κοινωνικά φαινόμενα με ιδεολογικά ανεπηρέαστο τρόπο, αναφερόμενοι πάντα στις λεγόμενες «κοινωνικές επιστήμες», αφού οι υπόλοιπες ούτως ή άλλως δεν έχουν τέτοιον ρόλο. Οι μεθοδολογικές αστοχίες του Κροπότκιν στην προσπάθεια τεκμηρίωσης της ορθολογικής βάσης του αναρχισμού, σε καμία περίπτωση δεν επιβεβαιώνουν την μεταμοντέρνα αμφισβήτηση των «μεγάλων αφηγήσεων» και καθόλου δεν «δικαιώνουν» τις τάσεις των παντοειδών «μετα-αναρχικών» στον πόλεμο τους κατά του αναρχισμού ως καθολικής κοσμοθεώρησης και συνεκτικά δομημένης ιδεολογίας. Η λανθασμένη ταύτιση ή σύνδεση φυσικής και κοινωνικής επιστήμης που διαπράττει ο Κροπότκιν δεν υπονομεύει την ουσία των θέσεων του και την λογική τους συνοχή, αλλά την μεθοδολογία στην οποία προσφεύγει. Η ηθική και πολιτική φιλοσοφία του Κροπότκιν ως προς τα γενικά χαρακτηριστικά της παραμένει έγκυρη και ιστορικά θεμελιακή για τον αναρχισμό.
Άλλη μια αξιοσημείωτη πλευρά, είναι οι διαστρεβλώσεις που έχουν υποστεί οι θέσεις του Κροπότκιν για την προέλευση του κράτους και τον ρόλο του στον αφανισμό των ελεύθερων κοινοτήτων. Οι αναλύσεις αυτές έχουν λανθασμένα ερμηνευτεί σαν υπερασπιστικές προσπάθειες οπισθοδρομικής αναβίωσης ενός προκαπιταλιστικού κοινωνικού μοντέλου με κυτταρικό πυρήνα την αυτονομημένη αγροτική κοινότητα. Ο ισχυρισμός αυτός, που για τους μαρξιστές αξιοποιείται ως πολεμικό εργαλείο για την αναγωγή του αναρχισμού σε προβιομηχανικό αντιπρολεταριακό ρεύμα που τάχα απευθύνεται μόνο στην αγροτιά (η οποία αναγνωρίζεται ως καθυστερημένο κοινωνικό στρώμα, κατάλοιπο των φεουδαρχικών σχέσεων παραγωγής) και στα μικροαστικά στρώματα, δεν ευσταθεί. Ο Κροπότκιν επ’ ουδενί δεν αντιλαμβάνεται τις μετεπαναστατικές «ελεύθερες κομμούνες» ως μικρές αγροτοκαλλιεργητικές οντότητες στις οποίες κυριαρχεί η μικρής κλίμακας παραγωγή. Ο Κροπότκιν, στο ιστορικό παρελθόν αναζητεί την τεκμηρίωση (με τα όποια σφάλματα) και όχι την προεικόνιση της νέας κοινωνίας. Η σκέψη του είναι εξελικτική και προοδευτική. Γνωρίζει, ότι το ιστορικό υποκείμενο που αναδύεται στην βιομηχανική καπιταλιστική κοινωνία είναι η εργατική τάξη και σε αυτήν βασίζει την κοινωνική αλλαγή προς έναν νέο κοινωνικό σχηματισμό στις βάσεις του αναρχοκομμουνισμού. Η εργατική τάξη ως κληρονόμος των παλιών ταξικών και κοινωνικών σχέσεων κυοφορεί την νέα κοινωνία και είναι προάγγελος της. Η νέα ελευθεριακή κοινωνία δεν ομοιάζει σε τίποτα με τις προγενέστερες. Ταυτόχρονα, ο Κροπότκιν ως φεντεραλιστής υποστηρίζει την αυτονομία των κοινοτήτων στο πλαίσιο μιας ομοσπονδιοποιημένης κοινοπολιτείας και όχι την πλήρη αυτονόμηση τους. Για να καταστεί εφικτή η ευημερία των κοινοτήτων, αναπόφευκτη είναι η συνεργασία μεταξύ τους, η φεντεραλιστική τους ένωση και οι σφιχτοί οργανωτικοί δεσμοί μεταξύ των ελεύθερων αγροτών και εργατών, μεταξύ των ομοσπονδιοποιημένων πόλεων και χωριών.
Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να διασαφηνίσουμε ότι η διαδρομή και το έργο του Κροπότκιν δεν είναι αμόλυντη από λάθη και παραλείψεις. Οι ηρωοποιήσεις με πομπώδη επιφωνήματα και οι λατρευτικές δοξασίες συνήθως κατατείνουν στο παραμέρισμα ομιχλωδών σημείων και παρεκκλίσεων που δεν μας αναλογούν ούτε «τελετουργικά» ούτε πολιτικά. Θα ήταν αδιανόητη η απουσία κριτικών αναφορών και ο περιορισμός στην αναφορά «μεθοδολογικών σφαλμάτων» στα εργαλεία ανάλυσης του «πρίγκιπα» τα οποία δικαιολογούνται από την εποχή στην οποία έζησε. Η πιο γνωστή και πολυσυζητημένη παρέκκλιση του Κροπότκιν από τις επαναστατικές αρχές του αναρχισμού, αφορά την στάση του «πρίγκιπα» στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο. Η υποστήριξη του Κροπότκιν στις συμμαχικές δυνάμεις αντί της καταδίκης του διακρατικού πολέμου και της προσπάθειας εκτροπής του σε ταξικό και επαναστατικό, συνιστά καταφανή ιδεολογική παραβίαση του αναρχισμού και συγχρόνως βαρύ ταξικό ατόπημα εις βάρος των προλεταριακών και λαϊκών συμφερόντων. Η κριτική των αναρχικών της εποχής με προεξάρχοντα τον Ερρίκο Μαλατέστα ήταν δίκαιη και επιτακτική για την «επαναφορά» του Κροπότκιν στις θεμελιώδεις αναρχικές διακηρύξεις.
Η επιστροφή του Κροπότκιν στην Ρωσία το 1917 συνοδεύτηκε από τιμές του καθεστώτος που είχε εγκαθιδρυθεί μετά την αστικοδημοκρατική επανάσταση του Φλεβάρη του 1917 (κυβέρνηση Κερένσκυ). Ανάλογη αναγνώριση έλαβε από την μπολσεβίκικη εξουσία που εδραιώθηκε μετά τον Οκτώβρη του ίδιου έτους. Παρότι ο ίδιος αρνήθηκε κάθε αξίωμα (π.χ την θέση του υπουργείου παιδείας) και κάθε προνομιακή συνδιαλλαγή, οι συνομιλίες του με τον Λένιν (ακόμη και για απόδοση κριτικής) αποτελούν παράπτωμα. Ο Κροπότκιν όφειλε να προειδοποιήσει έγκαιρα για τον ρόλο των μπολσεβίκων και τον ενταφιασμό της επανάστασης από αυτούς και την κομματική τους δικτατορία. Όφειλε να ακολουθήσει τα χνάρια του Μπακούνιν και να αναλάβει την ευθύνη μιας καθολικής ιδεολογικής και πολιτικής σύγκρουσης. Άλλωστε, παρά την ηλικία του και τα όποια λάθη στην διαδρομή του, εξακολουθούσε να ασκεί επιρροή και να χαίρει της εκτίμησης χιλιάδων εργατών/τριων κάτι που επιβεβαιώθηκε με τον θάνατο του 100 χρόνια πριν. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κροπότκιν είχε αποτραβηχτεί από την ενεργό αγωνιστική δράση για να αφιερωθεί στην μελέτη και την συγγραφή του ανολοκλήρωτου έργου του «Ηθική». Η απενεργοποίηση του ήταν αρνητική για το κίνημα αλλά σημαντική για τις μεταγενέστερες γενιές των αναρχικών. Αναμφίβολα πάντως, θα εμπιστευτούμε τον αναρχικό επαναστάτη Πιοτρ Αρσίνοφ ο οποίος στην «ιστορία του μαχνοβίτικου κινήματος» μεταφέρει την θετική γνώμη του Κροπότκιν για το αναρχικό κίνημα στην Ουκρανία (1917 -1921) που πολέμησε σε πολλαπλά μέτωπα και έδωσε αιματηρές μάχες με το κράτος των μπολσεβίκων. Αν μη τι άλλο η εκτίμηση του Κροπότκιν εν αντιθέσει με άλλους αναρχικούς της εποχής σε αυτό το κίνημα, ένα κίνημα που αποτελεί σάρκα από την σάρκα της αναρχικής ιστορίας, αποδεικνύει πως μέχρι το τέλος της ζωής του ήταν πιστός στις αρχές της Κοινωνικής Επανάστασης ακόμη κι αν δεν τις προάσπιζε με το «δυναμίτη και το πιστόλι».
Η θεωρητική και φιλοσοφική προσφορά του Κροπότκιν εξακολουθεί να αναγνωρίζεται μέχρι και τις μέρες μας και να ασκεί σημαντικές επιδράσεις σε μεγάλο μέρος του παγκόσμιου αναρχικού κινήματος που δεν έχει διαβρωθεί από εξωγενείς θεωρίες, ανιστόρητες ιδεολογικές συμμείξεις και μεταμοντέρνους εκφυλισμούς. Πλευρές του έργου του παραμένουν επίκαιρες, διαυγείς και κατατοπιστικές, αποτελούν ζωντανούς φάρους για την ανοικοδόμηση της κοινωνίας στις αρχές της αλληλοβοήθειας και τον μετασχηματισμό της προς έναν ελευθεριακό βίο απαλλαγμένο από το κράτος και τον καταπιεστικό, ιστορικό του ρόλο. Συγχρόνως, το έργο του Κροπότκιν είναι ίσως το πιο διαδεδομένο αναλογικά με των υπολοίπων κλασικών αναρχικών στοχαστών. Τουλάχιστον εις ότι αφορά τους μη αναρχικούς αναγνώστες. Η εκλαϊκευμένη γλώσσα με την οποία αναλύει τόσο σύνθετα ζητήματα καθιστά μοναδική την συγγραφή του. Οι νεότερες γενιές των αναρχικών θα πρέπει να ανατρέξουν στα γραπτά του Κροπότκιν όσο και των άλλων θεμελιωτών του αναρχισμού. Εκείνοι που υποκριτικά αρνούνται τους «ισμούς» ενώ ταυτόχρονα υιοθετούν τους διάφορους μεταμοντέρνους «ισμους» της αποιδεολογικοποίησης και του «τέλους των επαναστάσεων», θα πρέπει τουλάχιστον να μελετήσουν τα βασικά χαρακτηριστικά του αναρχισμού και τα ιστορικά του στάσιμα πριν καταλήξουν με ποια πλευρά της ιστορίας θα ταχθούν.
Ο «πρίγκιπας του αναρχισμού» πέθανε από πνευμονία το 1921 στο Ντιμιτρόφ της Ρωσίας. Η κηδεία του αποτέλεσε την τελευταία μεγάλη αναρχική διαδήλωση στην Σοβιετική Ένωση των ταξικών ανισοτήτων, της κομματικής ολιγαρχίας, του κρατικού ολοκληρωτισμού και των μαζικών φυλακίσεων. Πραγματοποιήθηκε με την παρουσία πολιτικών κρατουμένων που έλαβαν ειδική άδεια από τον εξουσιαστή Λένιν προκειμένου να παραστούν και να αποχαιρετίσουν για τελευταία φορά τον Κροπότκιν. Ο θάνατος του βύθισε στο πένθος το διεθνές αναρχικό κίνημα που εκείνη την εποχή βρισκόταν αποδιοργανωμένο, κάτω από τις αρνητικές επιδράσεις της μπολσεβίκικης αντεπανάστασης. Χιλιάδες άνθρωποι και αγωνιστές/τριες του λαού τον αποχαιρέτησαν με υψωμένες τις μαύρες σημαίες.
Στην μνήμη του συντρόφου, το Αναρχικό Στέκι Φιλοσοφικής θα εκδώσει μέσα στο 2021 το ακυκλοφόρητο στην Ελλάδα βιβλίο του «Η τρομοκρατία στην Ρωσία». Η έκδοση θα είναι αφιερωμένη στα 100 χρόνια από τον θάνατο του και θα συνοδευτεί με πλούσια παραρτήματα για το έργο, την διαδρομή, την φιλοσοφική και πολιτική θεωρία του Ρώσου αναρχικού επαναστάτη. Τα παραρτήματα θα καταπιάνονται με το απαιτούμενο αναλυτικό βάθος σε όλα όσα επιδερμικά και πολύ αποσπασματικά επιχειρήσαμε να καταδείξουμε στο παρόν κείμενο. Η εργασία αυτή αποτελεί καρπό συλλογικής μελέτης και πολύμηνων εργασιών ιδεολογικής επιμόρφωσης και ιστορικής έρευνας. Η ημερομηνία της έκδοσης θα ανακοινωθεί μετά την λήξη του lockdown και την συνακόλουθη απελευθέρωση των δυνατοτήτων για δημόσιες εκδηλώσεις, οι οποίες εν μέσω απαγόρευσης κυκλοφορίας και καταιγιστικής ψήφισης εγκληματικών νομοσχεδίων, είναι λογικό επακόλουθο να μην συναντήσουν το ίδιο ενδιαφέρον. Εξάλλου, ο στόχος μας δεν είναι η αποκομμένη από την κοινωνική πραγματικότητα παραγωγή ιδεολογικού έργου αλλά η τροφοδότηση της ριζοσπαστικής και ελευθεριακής σκέψης και το άνοιγμα νέων δρόμων θεωρητικών αναζητήσεων και στοχασμών κόντρα στην κυρίαρχη ιδεολογία για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες της κοινωνικής βάσης μέσω κύκλων εκδηλώσεων, παρουσιάσεων και συζητήσεων, δυνατότητα την οποία εκ των πραγμάτων δεν έχουμε αυτή την στιγμή με τις σχολές κλειστές εδώ και έναν χρόνο.
Η πρωτοβουλία για την έκδοση του αμετάφραστου στα ελληνικά βιβλίου του Κροπότκιν εμπλουτισμένου με τα δικά μας παραθέματα σχετικά με την ζωή και το έργο του, εκτός από έναν φόρο τιμής στον μεγάλο αναρχικό επαναστάτη με αφορμή τα 100 χρόνια από τον θάνατο του, αποτελεί και μέρος της στρατηγικής μας όσον αφορά την διάχυση των αναρχικών ιδεών και των επαναστατικών προταγμάτων μέσα στις σχολές και την νεολαία. Μια στρατηγικής σημασίας ιδεολογική μάχη που οφείλουμε να δώσουμε μέσα στα πανεπιστήμια αντιπαρατιθέμενοι με τις κυρίαρχες αστικές αφηγήσεις και την ταξικά μεροληπτικά γνώση που προωθούν. Άλλωστε, η σκληρή ιδεολογική δουλειά η οποία πρέπει να βρίσκεται σε αδιάσπαστη σύνδεση με τον συνεπή και οργανωμένο πολιτικό αγώνα, αποτελεί βασική προϋπόθεση για την υπεράσπιση, την διάδοση και την εφαρμογή των αναρχικών επαναστατικών προταγμάτων.
Τιμή για πάντα στον «πρίγκιπα» του αναρχισμού Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν
Ζήτω το παγκόσμιο αναρχικό κίνημα
Ζήτω η Κοινωνική Επανάσταση – Ζήτω ο Αναρχισμός
Αναρχικό Στέκι Φιλοσοφικής
Ιστότοπος:https://steki-fls.espivblogs.net/
Επικοινωνία:
