Ευστράτιος Τζαμπαλάτης*
«Η ιστορία θυμάται τους βασιλιάδες και τους πολεμιστές, γιατί κατέστρεψαν. Η τέχνη θυμάται τους ανθρώπους, γιατί δημιούργησαν»
Ουίλιαμ Μόρις
Στους ανθρώπους τής τέχνης με βαθιές αναρχικές ιδέες οι οποίοι άφησαν μεγάλη πα- ρακαταθήκη, τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο, συγκαταλέγονται αδιαμ- φισβήτητα ο Ουίλλιαμ Μόρις και οι εκφραστές τού κινήματος Αρτς εντ Κραφτς [Arts and Crafts]. Ο Μόρις, όπως και ο κριτικός τέχνης και ζωγράφος Τζον Ράσκιν [John Ruskin, 1819-1900] –ο οποίος συμμετείχε στην «αδελφότητα των Προραφαηλιτών» που ιδρύθηκε το 1849–, διέθεταν μια αγνή αγάπη και έναν αγνό σεβασμό για τη δουλειά τού καλλιτέχνη τον οποίο, πολύ σωστά, όριζαν πρωτίστως ως τεχνίτη. Το κίνημα Αρτς εντ Κραφτς ήταν το πρώτο στην ιστορία τής τέχνης που συνδέθηκε τόσο έντονα με τις ιδέες τού ουτοπικού σοσιαλισμού, οι οποίες αποτέλεσαν δομικό στοιχείο στην εξέλιξη του αναρχισμού. Το πιο αξιοσημείωτο, όμως, είναι ότι όλοι οι εκφραστές τού κι- νήματος μετουσίωσαν τις ελευθεριακές ιδέες στην αισθητική των έργων τους. Όπως ακριβώς συνέβη με τους προραφαηλίτες ζωγράφους, το ίδιο και αυτοί εστίασαν ιδιαίτερα στο όραμα της ουτοπίας, το οποίο χαρακτηρίζεται από ρομαντισμό, καλαισθησία, λειτουργικότητα και έντονο γυναικείο αισθησιασμό. 4
Ο Ράσκιν και ο Μόρις εξέφρασαν μια «παραδοσιακή» αναρχοπρολεταριακή αντίληψη για την τέχνη και τον σκοπό των αντικειμένων, που όμοιά της δεν έχει συναντηθεί μέχρι σήμερα – ούτε από το Μπάουχαους [Bauhaus] ή τους Ρώσους κονστρουκτιβιστές, όπως θα δούμε παρακάτω. 5
Αρχικά, η εναντίωσή τους στην αντικατάσταση του εργόχειρου από το βιομηχανοποιημένο προϊόν, όπως και το πρόταγμα της ουτοπίας, όπως το παρουσίασε ο Μόρις μέσα από το εξαιρετικό του έργο Νέα από πουθενά, 6 έχουν σαφής αναρχικές βάσεις. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο αναρχισμός εμπεριέχει πάντα το όραμα της ουτοπίας, μιας αναρχικής κοινωνίας η οποία βασίζεται σ’ ένα ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό σχέδιο και δεν αποτελεί απλώς μια φανταστική κατάσταση. 7 Δεν γίνεται να υπάρξει αναρχικό καλλιτεχνικό έργο αν αυτό δε συνδέεται με το όραμα της ουτοπίας.
Ο αναρχισμός δεν έρχεται απλώς σε σύγκρουση με την εξουσία και κάθε είδους νοσηρές συμπεριφορές που καταδυναστεύουν τις ανθρώπινες σχέσεις, αλλά διαθέτει και ένα πλήρως ολοκληρωμένο σύστημα οργάνωσης και λειτουργίας τής κοινωνίας. Η αναρχία είναι η απόλυτη ανθρώπινη φυσική κατάσταση όπου τα πάντα οργανώνονται και λειτουργούν μέσω τής κοινής συλλογικής συνδιαμόρφωσης, κατά την οποία εκλείπει παντελώς η ιεραρχία. Το κίνημα Αρτς εντ Κραφτς τήρησε απόλυτα τον σκοπό τού ουτοπικού-αναρχικού οράματος με όρους που δεν ξαναεμφανίστηκαν από κανένα άλλο κίνημα στην τέχνη.
Αυτό που χαρακτηρίζει την προλεταριακή κουλτούρα είναι το στοιχείο τής εργατικής ηθικής. Οποιοσδήποτε εργάτης που κατασκευάζει, οποιασδήποτε μορφής και λειτουργίας, προϊόντα, είναι πάντα ξεκάθαρος – δηλαδή τίμιος– απέναντι σε αυτούς που θα τα αγοράσουν. Ο εργάτης, σε αντίθεση με τον αμόρφωτο και ανήθικο καπιταλιστική-έμπορο-βιομήχανο-επιχειρηματία, δε σκέφτεται το προσωπικό του όφελος, αλλά το πώς το προϊόν του θα ευχαριστήσει στο μέγιστο βαθμό τον ή τούς χρήστες του, εξυπηρετώντας απόλυτα το σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε. Ακόμη και στην υπάρχουσα κατάσταση, που ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει απομακρύνει τον εργάτη-κατασκευαστή από τη διαδικασία κατασκευής-παραγωγής, η εργατική ηθική παραμένει ίδια και απαράλλαχτη. Ακόμη κι αν ένας εργάτης συμμετέχει μόνο σ’ ένα μικρό κομμάτι τής παραγωγικής διαδικασίας, επιδιώκει να κάνει τη δουλειά του σωστά, όχι γιατί μπορεί να το επιβάλλουν οι «αρχές» και η φιλοσοφία τής εταιρείας στην οποία εργάζεται, αλλά γιατί η σκέψη του είναι πάντα στην ικανοποίηση του αγοραστή. Μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε τί εκπληκτικά, από κάθε άποψη, αγαθά θα παράγουμε σε μια ιδανική αναρχική κοινωνία, όπου η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο θα αποτελεί παρελθόν. Το Αρτς εντ Κραφτς εφάρμοσε στην πράξη την εργατική ηθική με αποτέλεσμα να γεννηθεί αυτό που ονομάστηκε «ηθική τού design» – το οποίο αποτελεί και μια από τις μεγαλύτερες παρακαταθήκες τού συγκεκριμένου κινήματος.
Ο Μόρις στο κείμενό του Οι κατώτερες τέχνες έγραψε: «(…) γνωρίζω ότι οι άνθρωποι γενικά θέλουν να αποκτούν πράγματα στη φθηνότερη τιμή, κι είναι τόσο αδαείς που δεν καταλαβαίνουν ποτέ ότι, εκτός από φτηνά, εκείνα που αποκτούν είναι και άθλια. Γνωρίζω ότι οι βιομηχανία [οι λεγόμενοι και κατασκευαστές] είναι τόσο αποφασισμένοι να προωθήσουν τον ανταγωνισμό στο έπακρο, ανταγωνισμό, όμως, στη φτήνια και όχι στην αρτιότητα των προϊόντων, ώστε να είναι έτοιμοι να συναντήσουν εκείνους που κυνηγάνε ευκαιρίες στα μισά τής διαδρομής, σαν σ’ ένα νέο ανατολίτικο παζάρι, προμηθεύοντάς τους με μεγάλη ευχαρίστηση τα άθλια σκεύη στη φτηνή τιμή που τους ζητείται, μέσω μιας διαδικασίας που δεν μπορεί να περιγραφεί με καμία ομορφότερη λέξη από την Απάτη… Πότε, όμως, θα το φροντίσουν αυτό για να μας βοηθήσουν να γίνουμε όλοι άνθρωποι, επιμένοντας σ’ αυτό το τόσο σημαντικό θέμα συμπεριφοράς; Έτσι ώστε να στολίσουμε τη ζωή με την απόλαυση του να αγοράζουμε ευχαρίστως αγαθά στη σωστή τους τιμή, με την απόλαυση να πουλάμε αγαθά για τα οποία μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι τόσο για τη σωστή τιμή τους, όσο και για τη σωστή κατασκευή τους, με την απόλαυση του να δουλεύουμε κανονικά, χωρίς βιασύνη, για να φτιάξουμε πράγματα για τα οποία θα είμαστε υπερήφανοι. Και η μεγαλύτερη απόλαυση -κατά πολύ- είναι σαφώς η τελευταία, μια απόλαυση που, νομίζω, δεν έχει όμοιά της στον κόσμο. Σας ικετεύω να θυμάστε, τόσο για να μπορέσουμε να διορθώσουμε αυτήν την κατάσταση, όσο και για να κατανοήσετε αυτό που εννοώ, ότι τίποτε δεν μπορεί να είναι έργο τέχνης αν δεν είναι χρήσιμο, δηλαδή, αν δεν υπηρετεί το σώμα όταν βρίσκεται υπό τον έλεγχο του νου, ή δεν ψυχαγωγεί, ανακουφίζει ή εξυψώνει το νου σε μια υγιή κατάσταση». 8
.
Ο αναρχισμός, είτε αναφερόμαστε σε αυτόν ως φιλοσοφικό σύστημα, είτε στην εφαρμογή του στην τέχνη, εμπεριέχει κάποιες βασικές ηθικές αρχές οι οποίες δεν μπορούν να αποσπαστούν από αυτόν. Οι πιο χαρακτηριστικές εξ αυτών είναι η οικολογία και ο φεμινισμός. Το Αρτς εντ Κραφτς ήταν το πρώτο κίνημα στην τέχνη που εφάρμοσε και στη θεωρία και στην πράξη οικολογικές και φεμινιστικές ιδέες. Η ιδιαίτερη αγάπη για την ομορφιά τής φύσης, η εξιδανίκευση του γυναικείου σώματος και της γυναικείας ομορφιάς, ο απόλυτος σεβασμός των πρώτων υλών ήταν μερικές από τις βασικές αρχές που τηρήθηκαν. Η λογική τής σπατάλης υλικών, ειδικότερα μέσω τής σπάταλης χρήσης για λόγους καθαρά αισθητικούς και όχι λειτουργικούς, αποτελεί εχθρό για ένα έργο που βασίζεται στην αναρχική ηθική. Για να γίνει περισσότερο κατανοητό πρέπει να σκεφτόμαστε σαν να είμαστε οι ίδιοι παραγωγοί των πρώτων υλών που χρησιμοποιούμε για τη δημιουργία ενός καλλιτεχνικού έργου-αντικειμένου. Αν έπρεπε να χτίσουμε ένα κτήριο με υλικά που οι ίδιοι θα έπρεπε να εξορύξουμε, να συλλέξουμε και να επεξεργαστούμε, γεγονός το οποίο από μόνο του απαιτεί πολλές εργατοώρες και φέρνει σωματική κούραση, είναι δεδομένα ότι κατά τον σχεδιασμό του θα επιλέγαμε πολύ συγκεκριμένες μορφές και διαστάσεις που θα ελαχιστοποιούσαν τον αναγκαίο κόπο. Με άλλα λόγια, θα ακολουθούσαμε το δρόμο τής απόλυτης λειτουργικότητας –χωρίς αυτό να σημαίνει καταστρατήγηση της συνολικής αισθητικής–, καθώς αυτή διασφαλίζει τις λιγότερο αναγκαίες εργατοώρες και την έλλογη [οικολογική] χρήση των πρώτων υλών. 9
Ο Ράσκιν και οι Μόρις, σε αντίθεση με το Bauhaus και τους Ρώσους κονστρουκτιβιστές, απέρριψαν εξ αρχής τη χρήση τής μηχανής και το μοντέλο τής βιομηχανικής παραγωγής, μια θέση που συμβαδίζει απόλυτα με τις ιδέες τού αναρχισμού. Ο άνθρωπος, ως εκ φύσεως εργατικό και δημιουργικό ον, ως homo faber, όπως ανέλυσε διεξοδικά η Χάνα Άρεντ, είναι αδύνατο να αναθέσει την εργασία του σε άλλους – πόσο μάλλον στις μηχα νές. Αν συμβεί αυτό, τότε θα χάσει τον εαυτό του, την ταυτότητά του, που τον καθορίζει ως ανθρώπινο ον και τον κάνει να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έμβια όντα.
Όπως ανέφερε η Άρεντ: «Mόνο εμείς που έχουμε οικοδομήσει την αντικειμενικότητα ενός δικού μας κόσμου απ’ όσα υλικά μας παρέχει η φύση, μόνο εμείς που έχουμε κατασκευάσει αυτόν τον κόσμο μέσα στον περίγυρο της φύσης ώστε να προστατευόμαστε απ’ αυτήν, μπορούμε να θεωρούμε τη φύση ως κάτι αντικειμενικό. Χωρίς έναν κόσμο που να μεσολαβεί ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση, υπάρχει αιώνια κίνηση, αλλά όχι αντικειμενικότητα»10
Όσο ο άνθρωπος αποφεύγει το μόχθο και τη χειρωνακτική-πνευματική εργασία, τόσο πιο γρήγορα οδηγείται στην αποκτήνωσή του – γι’ αυτό και η σύγχρονη κοινωνία είναι τόσο έντονα νευρωτική. Όσο η τεχνολογία αντικαθιστά την ανθρώπινη δραστηριότητα, την ανθρώπινη σκέψη και λογική, ο άνθρωπος χάνει τη ζωτικότητά του που αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι χάνει και το ενδιαφέρον του για τη ζωή. Ως εκ τούτου, γίνεται ακόμη πιο εύκολα διαχειρίσιμος από τη εξουσία, γι’ αυτό και βλέπουμε ότι οι σημερινές κοινωνίες τής μεταψηφιακής εποχής παραμένουν παντελώς απαθείς στα τερατουργήματα της εξουσίας. Η επιλογή ή, πιο σωστά, ηθική θέση τού Αρτς εντ Κραφτς να απορρίψει παντελώς τη μηχανή ήταν μια αγνή αναρχική πρακτική, καθώς έθετε τον άνθρωπο, την ανθρώπινη δημιουργικότητα και την ανθρώπινη εργασία, πάνω απ’ όλα και, προ πάντων, προσάρ μοσε την τελευταία αποκλειστικά στις ανάγκες τής κοινωνίας. Το Bauhaus και ο ρωσικός κονστρουκτιβισμός, επηρεασμένα από τη λατρεία τής μηχανής που διέδωσε ο ιταλικός φουτουρισμός, δεν κατάφεραν να δουν το πρόβλημα που θα γεννούσε η βιομηχανική παραγωγή και γενικότερα η ανάθεση της ανθρώπινης εργασίας στις μηχανές. Αυτή η μικρή λεπτομέρεια δείχνει μια εξασθένιση των αναρχικών και σοσιαλιστικών ιδεών, μια εμφανή αποδυνάμωσή τους από την «κροκοδείλια λάμψη» των μηχανών.
Το κίνημα Αρτς εντ Κραφτς ακολούθησε πιστά την αναρχική ανθρώπινη λογική τής μελετημένης παραγωγής η οποία ανταποκρίνεται απόλυτα στις ανάγκες των ατόμων που συγκροτούν μια κοινωνία και αποφασίζουν οι ίδιοι οι πολίτες για τις ανάγκες τους. Το όραμα της ουτοπίας εμπεριέχει την ελεγχόμενη παραγωγή προς αποφυγή τής υπερπληθώρας και υπερ- συγκέντρωσης αγαθών –πέραν τού αναγκαίου αποθέματος– που μπορεί να επιφέρει καταστροφικά αποτελέσματα όπως υποστήριξε και ο Ζορζ Σαμπό: «(…) όλη η ανθρώπινη ζωή εξαρτάται, στην ουσία, από την αγροτική λειτουργία, τη μοναδική που παραμένει θεμελιώδης, αφού εξασφαλίζει την τροφή. Κάθε υπερτροφία των αστικών λειτουργιών απειλεί την ακεραιότητα της κοινωνίας» 11.
Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι η θέση τού Σαμπό είναι πολύ εύστοχη καθώς η υπερσυσσώρευση τροφικών αποθεμάτων, η οποία έγινε εφικτή μόνο όταν εφαρμόστηκε η σταθερή γεωργία και κτηνοτροφία, αποτέλεσε την αιτία τής γέννησης παρασιτικών κοινωνικών τάξεων, οι οποίες μετέπειτα μετατράπηκαν σε ελίτ. Η θέση τού κινήματος Αρτς εντ Κραφτς για ελεγχόμενη παραγωγή προϊόντων σύμφωνα με τις ανάγκες τής κοινωνίας, αποτεθεί μια από τις πιο, κυριολεκτικά σοφές, θέσεις τής αναρχικής θεωρίας.
Όπως παρατήρησε και ο Γιάννης Μανέτας, η αποθήκευση μεγάλων αποθεμάτων ήταν η αιτία να γεννηθούν οι πρώτες εξουσιαστικές, ταξικές κοινωνίες: «Τοπικά, τα πρώτα μεγάλα απολυταρχικά βασίλεια της περιοχής, οι πρώτες πολυάνθρωπες πόλεις-κράτη, στήριξαν τη δύναμή τους σε μονοκαλλιέργειες αρδευόμενων δημητριακών, εγκαταλείποντας τις προηγούμενες διατροφικές συνήθειες. Όμως τα δημητριακά είναι φτωχά σε βιταμίνες και ιχνοστοιχεία, με αποτέλεσμα πληθυσμός των πόλεων να αρχίσει να πάσχει από τις αντίστοιχες ελλείψεις. Στους σκελετούς αρχίζουν να διαπιστώνονται συμπτώματα αναιμίας και ραχιτισμού, και στα δόντια ίχνη τερηδόνας και περιοδοντίτιδας. Επιπλέον, η σκληρή, μονότονη και κατά κύριο λόγο χειρωνακτική δουλειά στους αγρούς και στα δημόσια έργα αφήνει τα ίχνη της στη σπονδυλική στήλη, στις αρθρώσεις και στα γόνατα. Την κατάσταση φαίνεται να επιβαρύνει ακόμα περισσότερο το γεγονός ότι τα δημητριακά περιέχουν ικανά ποσά ουσιών που δεσμεύουν ιχνοστοιχεία και τα κάνουν μη αφομοιώσιμα. Γενικά, η Νεολιθική εποχή ,για τους κατοίκους του αστικού και γεωργοκτηνοτροφικού συμπλέγματος, επεφύλασσε περισσότερη ίσως τροφή, αλλά κακής ποιότητας, και μεγαλύτερη κούραση» 12
Ο Μόρις και ο Ράσκιν έθεσαν το ζήτημα της ουτοπικής κοινωνίας η οποία θα έπρεπε να έρθει χωρίς τη βοήθεια της μηχανής, με άλλα λόγια, ο άνθρωπος έπρεπε και πάλι να επιστρέψει στη Φύση, στο φυσικό του σπίτι, και να λειτουργήσει και πάλι ο συνεργάτης της. Οι Ρώσοι κονστρουκτιβιστές και οι εκφραστές τού Bauhaus θεώρησαν ότι η βιομηχανική παραγωγή θα μπορούσε να λειτουργήσει προς όφελος μιας κοινωνικής ευφορίας. Όπως είδαμε, η ιστορία απέδειξε ότι η ανεπτυγμένη τεχνολογία και η βιομηχανική παραγωγή οδήγησαν στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή στην απόλυτη κοινωνική δυσφορία, στην απόλυτη υποδούλωση των κοινωνιών και στον απόλυτο έλεγχο των ανθρώπων από τοπικές, εθνικές και παγκόσμιες εξουσίες. Στην ανθρώπινη ιστορία υπάρχει ένα πολύ δυσάρεστο παράδοξο, το οποίο δεν αφορά μόνο τον τομέα τής τέχνης, αλλά ολόκληρη την κοινωνία. Όποια φιλοσοφικά συστήματα ή ιδέες εμφανιστούν, όσο ριζοσπαστικό χαρακτήρα κι αν διαθέτουν, στο πέρας τού χρόνου χάνουν όλο και πιο πολύ την αρχική τους επαναστατικότητα.
Πιο απλά, θα λέγαμε ότι στρογγυλεύουν οι επαναστατικές γωνίες που είναι και αυτές που προκαλούν τον «πόνο» στο εξουσιαστικό σύστημα. Αυτές τις στρογγυλεμένες γωνίες θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτέλεσαν το Bauhaus και ο ρωσικός κονστρουκτιβισμός που εμφανίστηκαν, κατά μια έννοια, ως απόηχος του Αρτς εντ Κραφτς. Γιατί, όμως, συμβαίνει αυτό; Γιατί οι αναρχικές και γενικότερα οι επαναστατικές ιδέες χάνονται στο βάθος τού χρόνου και αυτό αποτελεί ιδιαίτερα έντονο φαινόμενο στον κόσμο τής τέχνης; Αν και δεν είναι του παρόντος να δοθεί μια εκτενής απάντηση, μπορούμε να δούμε τα δύο σημεία στα οποία χτυπήθηκε, σχεδόν θανάσιμα, ο αναρχισμός στην τέχνη. Μετά την ολοκλήρωση τού κύκλου τού κινήματος Αρτς εντ Κραφτς, του οποίου η επιρροή συνέχισε να υφίσταται για αρκετές δεκαετίες μετέπειτα και ιδιαίτερα στον τομέα τής αρχιτεκτονικής –με ενδιαφέρουσες προσωπικότητες όπως οι αρχιτέκτονες Λούις Σάλλιβαν και Φρανκ Λόιντ Ράιτ– άρχισαν μαζί του να χάνονται και οι δύο βασικές αναρχικές θέσεις που είναι: α) το όραμα της ουτοπίας, β) η άρνηση της βιομηχανικής παραγωγής και η απόρριψη της συνεργασίας ανθρώπου και μηχανής με τους όρους που έθεσε ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής.
Ο καπιταλισμός φάνηκε από την αρχή τής ζωής του πως ήταν πολύ πιο δυνατός από τις επαναστατικές ιδέες και το μεγαλύτερό του όπλο ήταν, είναι και θα είναι η αφομοίωση μέσω της συνήθειας. Η συνήθεια των μαζών να μαθαίνουν να ζουν στην υποτέλεια και να υιοθετούν κάθε είδους εξουσιαστική συμπεριφορά που προέρχεται από το κράτος και να την κάνουν κτήμα τους, και η αφομοίωση από την πλευρά τού κράτους κάθε αντιδραστικής κίνησης –κινήματα, ιδέες, υποκουλτούρες κ.λπ.–, αποδείχθηκε ότι πραγματοποιείται με τρομακτικά γρήγορο και επιτυχημένο τρόπο. 13
Πολύ σωστά ο Μίλτος Φραγκόπουλος [Εισαγωγή στην ιστορία και τη θεωρία του Graphic Design, εκδόσεις Futura, Αθήνα, 2006] στην ανάλυσή του για την εξέλιξη τού ρωσικού κονστρουκτιβισμού υποστήριξε ότι εγκαταλείφθηκε η προηγούμενη αναρχίζουσα στάση απέναντι στο κατεστημένο που είχε διαμορφώσει το Αρτς εντ Κραφτς. Είναι πλέον ολοφάνερο ότι για να επανέλθει ο χαμένος αναρχισμός τής τέχνης, πρέπει πρωτίστως να επανέλθει το όραμα της ουτοπίας – και αυτό αφορά και τα ριζοσπαστικά κινήματα που και αυτά έβγαλαν το όραμα της αναρχικής κοινωνίας από τον επαναστατικό τους πρόγραμμα. Την ίδια στιγμή πρέπει να επανέλθει το φυσικό, ανθρώπινο, αντανακλαστικό τής μηδενικής εμπιστοσύνης στην εξουσία και οτιδήποτε αποτελεί παράγωγο αυτής. Το να δηλώνει ένας καλλιτέχνης αρνητής τής εξουσίας και πολέμιος του καπιταλιστικού συστήματος, αυτό από μόνο του δεν αρκεί αν ο ίδιος χρησιμοποιεί τα εργαλεία τού συστήματος για να επικοινωνήσει το καλλιτεχνικό του έργο. Κανένα καλλιτεχνικό έργο δεν πρόκειται να πείσει την κοινωνία όταν αυτό είναι ελλιπές, όταν δηλαδή δεν κουβαλάει μαζί του ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για το πώς θα είναι η ιδανική κοινωνία.
Όσο ολοκληρωμένο απαιτείται να είναι ένα καλλιτεχνικό έργο που χρησιμοποιεί επάξια τις αναρχικές ιδέες, άλλο τόσο ολοκληρωμένος σε συνειδησιακό και πρακτικό επίπεδο πρέπει να είναι και ο δημιουργός του. Τα κινήματα στην τέχνη, τα πρωτοπόρα στυλ και οι πρωτοπόρες τεχνοτροπίες που εμφανίστηκαν, καθρέφτιζαν το ιδεολογικό υπόβαθρο των εκφραστών τους. Όσο πιο αδύναμος πνευματικά είναι ένας καλλιτέχνης τόσο πιο επικίνδυνο για την κοινωνία μπορεί να γίνει το έργο του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η πορεία τού μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική που ενώ ξεκίνησε, στην ουσία γεννήθηκε, από το όραμα του ουτοπικού σοσιαλισμού και των πρώτων ουτοπιστών κατέληξε να μετατραπεί σ’ ένα εργαλείο τής εξουσίας και τού καπιταλισμού. Όπως προαναφέρθηκε, αυτή η παντελώς αντίθετη πορεία προέκυψε από το γεγονός ότι οι συνεχιστές τού πρωταρχικού ουτοπικού οράματος διέθεταν πιο αδύναμες ιδέες από τους προ- κατόχους τους. Από το κίνημα Αρτς εντ Κραφτς και τις ιδέες τού Μόρις και τού Ράσκιν επηρεάστηκαν αρχιτέκτονες όπως ο Λούντβιχ Μις φαν ντερ Ρόε, ο ιδρυτής τού Bauhaus Βάλτερ Γκρόπιους, όπως και ο Λε Κορμπιζιέ ο οποίος έκανε μια τρομακτική στροφή στις ιδέες του, εγκαταλείποντας το όραμα της αταξικής κοινωνίας – ο ίδιος είχε πει κάποτε τη φράση «η ουτοπία δεν είναι παρά η πραγματικότητα του αύριο» 14
Ο Ρώσος αρχιτέκτονας Moisei Ginzburg, σε προσωπική αντιπαράθεση που είχε έρθει με τον Λε Κορμπιζιέ, μέσω της ανταλλαγής γραμμάτων, έγραψε μεταξύ άλλων κάτι που αποκαλύπτει την τραγική πορεία που πήρε η μοντέρνα αρχιτεκτονική από υπερασπιστής τής ουτοπίας σε εργαλείο τού συστήματος:
«Μ’ άλλα λόγια, και παρά τα λαμπρά σας χαρίσματα, αναγνωρίζεται την αδυναμία σας να ξεπεράσετε τις αντικειμενικές αντιφάσεις τού σημερινού καπιταλισμού. Μελετώντας κανείς με προσοχή όλα σας τα έργα, δεν μπορεί να τα δει διαφορετικά απ’ ό,τι είναι, από μια προσπάθεια δηλαδή να λιμαριστούν τα νύχια τής ζωής των πόλεων· να στρογγυλευτούν οι γωνίες. Είστε ο καλύτερος ανάμεσα στους χειρότερους της σύγχρονης πόλης· θέλετε οπωσδήποτε να τη θεραπεύσετε. Γι’ αυτό βάζετε όλη την πόλη σε κολώνες [pilotis]· για να λύσετε το άλυτο πρόβλημα της κυκλοφορίας μέσα σ’ αυτήν. Γι’ αυτό δημιουργείται τους θαυμαστούς κήπους στις στέγες των πανύψηλων κτηρίων· για να προσφέρεται στους κατοίκους λίγο επιπλέον φυτεμένο χώρο. Γι’ αυτό στις γοητευτικές βίλλες σας δίνεται στους κατοίκους ιδανικές συνθήκες ζωής από την άποψη της ησυχίας και των ανέσεων. Αλλά όλα αυτά τα κάνετε γιατί θέλετε να θεραπεύσετε την πόλη· επειδή, σε τελευταία ανάλυση, θέλετε να τη διατηρήσετε βασικά όπως είναι· όπως έχει δημιουργηθεί από τον καπιταλισμό» 15
Βλέπουμε ότι η εγκατάλειψη των αναρχικών ιδεών και του οράματος της ουτοπίας οδήγησε σ’ ένα από τα μεγαλύτερα δεινά που βίωσε ποτέ η ανθρωπότητα: στη δημιουργία των σύγχρονων πόλεων και των εγκλωβισμό των ανθρώπων μέσα σε αυτές. Η επαναφορά τού χαμένου αναρχισμού τής τέχνης είναι η μοναδική ελπίδα τής κοινωνίας για να μπορέσει ν’ απαλλαγεί οριστικά από τα βάσανά της και να πλεύσει επιτέλους προς την ελευθερία, προς μια μαγική ζωή, που μόνο η ουτοπία μπορεί να προσφέρει.
Βιβλιογραφία
Άρεντ, Χάννα, Η ανθρώπινη κατάσταση, μτφρ. Στέφανος Ροζάνης - Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις Γνώση, Θεσσαλονίκη, 1986
Ζολί, Ρομπέρ, στο: Η πόλη και ο αστικός πολιτισμός, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδό-
σεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1991
Μανέτας, Γιάννης, Η συμβιωτική περιπέτεια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηρά-κλειο, 2024
Μόρις, Ουίλλιαμ, Νέα από πουθενά, μτφρ. Νίκος Ζ. Αλέξανδρος, εκδόσεις Ελεύθερος Τύ-
πος, Αθήνα, 1989
Στεφανίδης, Μάνος, Μια ιστορία της ζωγραφικής, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 1994
Τζαμπαλάτης, Ευστράτιος, Η αναρχία είναι γένους θηλυκού, εκδόσεις Νησίδες, Θεσσα-
λονίκη, 2018
Τζαμπαλάτης, Ευστράτιος, Σανατόπια: Η αναρχική κοινωνία από τη θεωρία στην πρά-
ξη, εκδόσεις Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 2014.
Φραγκόπουλος, Μίλτος, Εισαγωγή στην ιστορία και τη θεωρία του graphic design: Μια
μικρή ανθολογία, εκδόσεις Futura, Αθήνα, 2006
Σημειώσεις
4. Η σύνδεση του αναρχισμού με τη γυναίκα και τη γυναικεία κουλτούρα έχει βαθύ παρελθόν. Περισσότερα στο βιβλίο μου Η αναρχία είναι γένους θηλυκού, εκδόσεις Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 2018.
5. Να τονιστεί ότι αυτό δε σημαίνει ότι υποτιμάμε το ανατρεπτικό έργο των εν λόγω κινημάτων. Ειδικότερα η «Σχολή τού Μπάουχαους», σε μια εποχή που η μαζική παραγωγή προϊόντων ενίσχυε στο μέγιστο την καπιταλιστική οικονομία, όπως πολύ σωστά παρατήρησε ο Μάνος Στεφανίδης [Μια ιστορία της ζωγραφικής, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 1994] παρήγαγαν αξιόλογα προϊόντα που «αντιστρατευόταν τα συμφέροντα των βιομηχάνων».
6. Ουίλλιαμ Μόρις, Νέα από πουθενά, μτφρ. Νίκος Ζ. Αλέξανδρος, εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1989.
7. Η δική μου αρχιτεκτονική πρόταση παρουσιάζεται στο βιβλίο Σανατόπια: Η αναρχική κοινωνία από τη θεωρία στην πράξη, εκδόσεις Νησίδες, Θεσσαλονίκη, 2014.
8. Μίλτος Φραγκόπουλος, Εισαγωγή στην ιστορία και τη θεωρία του graphic design: Μια μικρή ανθολογία, εκδόσεις Futura, Αθήνα, 2006, σσ. 30-31.Φιλολογικός Όμιλος Ελλάδος
9. Καθαροί γεωμετρικά χώροι και μικρές διαστάσεις δεν σημαίνουν απαραίτητα και λιγότερες ώρες εργασίας. Η συμπεριφορά τού κάθε υλικού, η αρχιτεκτονική τού κτηρίου, οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες, κι ένα σωρό ακόμη παράγοντες επηρεάζουν το χρόνο κατασκευής. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι πολλές φυλές ινδιάνων τής Αμερικής, οι οποίες εφάρμοζαν στην πράξη ένα αναρχικό σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, είχαν υιοθετήσει μια πολύ «απλή», φυσική αρχιτεκτονική. Μια αναρχική κοινωνία δε μας θέλει σκλάβους των τεχνουργημάτων μας.
10. Χάννα Άρεντ, Η ανθρώπινη κατάσταση, μτφρ. Στέφανος Ροζάνης - Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις Γνώση, Θεσσαλονίκη, 1986, σελ. 19.
11. Παρατίθεται από το Ρομπέρ Ζολί στο Η πόλη και ο αστικός πολιτισμός, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1991, σελ. 15.
12. Γιάννης Μανέτας, Η συμβιωτική περιπέτεια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2024, σσ. 141- 142.
13 Οι αντικουλτούρες τού χιπ χοπ και τού πανκ είναι τα πιο χαρακτηριστικά σύγχρονα παραδείγματα ολικής αφομοίωσης από το καπιταλιστικό σύστημα. Στους όρους αντικουλτούρα και υποκουλτούρα έχει αναφερθεί διεξοδικά ο Μάριο Μάφι στο βιβλίο του Underground, μτφρ. Τασούλα Καραϊσκάκη, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 2000. Εξαιρετική ανάλυση για το συγκεκριμένο ζήτημα προσφέρει και ο Ντικ Χέμπντιτζ στο βιβλίο του Υπο-
κουλτούρα: Το νόημα του στυλ, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδόσεις Γνώση, Θεσσαλονίκη, 1988.
14. Οι ουτοπικές απόψεις του καταγράφονται στο, αρχικά συλλογικά γραμμένο έργο, η Χάρτα των Αθηνών – Λε Κορμπυζιέ, Η χάρτα των Αθηνών, μτφρ. Σταύρος Κουρεμένος, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα, 1987.
15. Anatole Kopp, Παντελής Λαζαρίδης, Πόλη και επανάσταση, Η πτώχευση της αρχιτεκτονικής, μτφρ. Παντελής Λαζαρίδης, εκδόσεις Νέα Σύνορα, Αθήνα 1976, σελ. 338.
*Το κείμενο αυτό δημοσιεύεται στο Λογοτεχνικό Δελτίο (όργανο του Φιλολογικού Ομίλου Ελλάδας), Τεύχος 33, Αθήνα, Μάρτης 2025.
**Δεν γνωρίζουμε γιατί η αρίθμηση των σημειώσεων αρχίζει από το 4, ωστόσο το αφήνουμε ως έχει.
