Τον τελευταίο καιρό, τον σοσιαλδημοκράτη φιλισταίο τον πιάνει ξανά ένας ιερός τρόμος όταν ακούει τις λέξεις: Δικτατορία του Προλεταριάτου. Ε, λοιπόν, κύριοι, θέλετε να μάθετε τι ήταν αυτή η δικτατορία; Κοιτάξτε την Παρισινή Κομμούνα. Αυτό ήταν η Δικτατορία του Προλεταριάτου!
(Φριντριχ Ενγκελς)
Το 1870, ο Αυτοκράτορας της Γαλλίας, Ναπολέων ο 3ος ξεκινά πόλεμο εναντίον της Πρωσίας προσπαθώντας να εμποδίσει την ενοποίησή της με την Γερμανία, ένας πόλεμος που αποδείχτηκε καταστροφικός. Στη μάχη του Σεντάν, 3 του Σεπτέμβρη 1870 ολόκληρος ο Γαλλικός στρατός με επικεφαλής τον Αυτοκράτορα, αιχμαλωτίζεται. Το μέτωπο καταρρέει κι ο Πρωσικός στρατός κατευθύνεται προς το Παρίσι. Με το τέλος του Γάλλο-Πρωσικού πολέμου το Παρίσι ήταν υπό Πρωσική κατοχή. Ο λαός και η εθνοφρουρά του Παρισιού ωστόσο, ενώ είχε αντέξει την Πρωσική πολιορκία για έξι μήνες, αντιστάθηκε στην Πρωσική κατοχή απομακρύνοντας τους Πρώσους σε μία μικρή περιοχή του Παρισιού και φρουρώντας την περιοχής αυτής.
Η χώρα διχάστηκε σε δύο στρατόπεδα: Από την μια πλευρά συσπειρώθηκαν οι οπαδοί του «Κόμματος της Τάξης», που κατά κύριο λόγο ήταν νοσταλγοί των δύο δυναστειών των Βουρβώνων, και της Ορλεάνης, μαζί με τους εθνικιστές οπαδούς του Βοναπάρτη και τους πούρους-αστούς δημοκράτες. Όλοι αυτοί συσπειρώνονται γύρω από την κυβέρνηση «Εθνικής Άμυνας» της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας, που έδρευε στις Βερσαλίες (αριστοκρατικό προάστιο του Παρισιού) που αρχηγός της ήταν ο «φιλελεύθερος πρώην επαναστάτης» Λουί Τιερ (γνωστός και με το εξελληνισμένο επίθετο Θιέρσος). Αυτό είναι το στρατόπεδο των Γαιοκτημόνων, των Χρηματιστών και των Βιομηχάνων.
Η κυβέρνηση αυτή, από τις Βερσαλίες ασκούσε έλεγχο σε όλη τη Γαλλία.
Λόγω της πολιορκίας του Παρισιού από τα Πρωσικά στρατεύματα στις 18 Σεπτεμβρίου του 1870 όλοι οι πλούσιοι (καπιταλιστές, «χρυσή νεολαία», κλπ.) αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν. Απομένουν μόνο οι εργάτες που αρχίζουν σιγά σιγά να οργανώνουν αντιστάσεις. Δημιουργείται η εθνοφυλακή και απαρτίζεται από ένοπλους άνδρες. Οι εργατική τάξη, μέσα σε καθεστώς ημι-παρανομίας και διώξεων αρχίζει να οργανώνονται και με λαϊκούς εράνους αποκτούν κανόνια και άλλα πολεμοφόδια.
Η αντίσταση των εργατών στις Πρωσικές δυνάμεις συνοδεύτηκε από συγκρούσεις και οδομαχίες, ενώ οι αρχές απαντούσαν με βίαιη καταστολή που στοίχισε την ζωή σε χιλιάδες μαχητές. Γύρω στους 3.000 εργάτες εκτελέστηκαν από τον στρατό αρχικά.
Η εργατική τάξη του Παρισιού έβλεπε την κυβέρνηση του Θιέρσου σαν εχθρό αλλά και ο ίδιος ο Θιέρσος φοβήθηκε την δύναμη της εργατικής τάξης που πλέον μόνη της στην πόλη, δίχως την παρουσία των καπιταλιστών είχε αρχίσει να αυτο-οργανώνεται και να αποκτά όλο και περισσότερη ισχύ. Όντας εξουθενωμένοι οι εργάτες του Παρισιού ανέπτυξαν μεταξύ τους δεσμούς αλληλεγγύης.
Ο Θιέρσος επιδιώκει να αποκτήσει τον έλεγχο των κανονιών της Μονμάρτης. Οι εθνοφύλακες όμως αρνήθηκαν να τα παραδώσουν λέγοντας πως ανήκουν στους εργάτες που τα αγόρασαν με δικούς τους εράνους. Η κυβέρνηση τότε επιχειρεί να αφαιρέσει τα κανόνια με την βία των όπλων. Έτσι, ο στρατηγός Λεκόντ, επιχειρεί να καταλάβει τα κανόνια της εθνοφρουράς την νύχτα μεταξύ 17 με 18 Μαρτίου δίνοντας αυστηρές διαταγές «Όποιος αντισταθεί θα εκτελεστεί επί τόπου». Η επιχείρηση τα ξημερώματα θα εξελιχθεί σε αιματοκύλισμα μεταξύ εθνοφυλακής και αστυνομίας για να καταλήξει σε πανωλεθρία των κυβερνητικών. Ο Λεκόντ συλλαμβάνεται και κρατείται αιχμάλωτος.
Όταν ξημέρωσε, χιλιάδες συγκεντρώθηκαν στην στην πλατεία Πιγκάλ. Το 81ο Σύνταγμα πεζικού των κυβερνητικών, μια από τις πιο οργανωμένες δυνάμεις του τακτικού στρατού, έλαβε διαταγή να ρίξει στο ψαχνό. Οι στρατιώτες όμως αρνούνται να πυροβολήσουν εναντίον του πλήθους και εκτελούν επιτόπου τους αρχηγούς τους, τον Λεκόντ και Κλεμάν Τομά και συναδελφώθηκαν με τον λαό. Η μόνη εξουσία που είχε απομείνει στο Παρίσι ήταν η Κεντρική Επιτροπή της Εθνοφυλακής. Αργότερα, με καθολική ψηφοφορία ανάμεσα στον ανδρικό πληθυσμό εκλέχτηκε το δημοτικό συμβούλιο, η γνωστή Κομμούνα (Κοινότητα) του Παρισιού.
«Στις 18 Μαρτίου του 1871, ο λαός του Παρισιού ξεσηκώθηκε εναντίον μιας μισητής και απεχθούς κυβέρνησης και κήρυξε την πόλη ανεξάρτητη, ελεύθερη και κυρία της μοίρας της» (Πιοτρ Κροπότκιν).Ο τακτικός στρατός αντικαταστάθηκε από την πολιτοφυλακή που την αποτελούσαν απλοί πολίτες. Η Κομμούνα έλαβε όλα τα απαραίτητα μέτρα προς εύνοια των εργατών: Πάγωσε τις τιμές των ενοικίων, απαγόρευσε τα ενεχυροδανειστήρια να πουλούν αγαθά (πολλοί εργάτες κατά την διάρκεια του πολέμου αναγκάζονταν να βάλουν ως ενέχυρο τα εργαλεία τους, κάτι που τους οδηγούσε σε εξαθλίωση), κρατικοποίησε την εκκλησιαστική περιουσία, εξίσωσε τους μισθούς των υπαλλήλων και κατάργησε τους τόκους, αποφάσισε την καθολική ψηφοφορία των γυναικών και την καταβολή συντάξεων για εργατικά ατυχήματα. Πρόκειται για μια επαναστατική απόπειρα της εργατικής τάξης να πάρει την εξουσία στα χέρια της σε τοπικό επίπεδο, καταργώντας τις συγκεντρωτικές δομές του κράτους. Διήρκεσε όμως μόνο 72 ημέρες (18 Μαρτίου – 28 Μαΐου 1871) και πνίγηκε στο αίμα από την κυβέρνηση Θιέρσου. Οι Dorothea και Martin (σ.67) την χαρακτηρίζουν σαν την πρώτη προσπάθεια επίθεσης της αστικής εξουσίας από τους ίδιους τους προλεταρίους και περιγράφουν την δικτατορία του προλεταριάτου ως την κυριαρχία των μαζών, δίχως γραφειοκρατία σε σύγκριση με το ολοκληρωτικό καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Shafer, στο βιβλίο του «Η Κομμούνα του Παρισιού: Η πολιτική στην Γαλλία, ο πολιτισμός και η κοινωνία στο σταυροδρόμι της επαναστατικής παράδοσης και του επαναστατικού σοσιαλισμού», τοποθετεί την Κομμούνα στο πλαίσιο του πολιτικού πολιτισμού και των παραδόσεων που κληροδότησε το δέκατο ένατο αιώνα η Γαλλική Επανάσταση. Η έρευνα της Κομμούνας έχει σχεδιαστεί για να εξοικειώσει τους μαθητές με τα ιστορικά προηγούμενα της, καθώς και θέματα που έχουν καταστήσει την Κομμούνα τόσο κρίσιμη για μια περαιτέρω κατανόηση των επαναστάσεων. Ο Μαρξ [2] ανακήρυξε την Παρισινή Κομμούνα ως σύμβολο της εργατικής εξέγερσης κατά της αστικής τάξης. «Το Παρίσι των εργατών με την Κομμούνα του θα γιορτάζεται πάντα σαν δοξασμένος προάγγελος μιας νέας κοινωνίας. Τους μάρτυρές της τους έχει κλείσει μέσα στη μεγάλη της καρδιά η εργατική τάξη. Τους εξολοθρευτές της τους κάρφωσε κιόλας η Ιστορία στον πάσσαλο της ατίμωσης, απ’ όπου δεν μπορούν να τους λυτρώσουν μήτε όλες οι προσευχές των παπάδων τους».
Η Επανάσταση της 18ης Μαρτίου 1871 ήταν αυθόρμητη… καμιά οργάνωση δεν την προετοίμασε συνειδητά ή ασυνείδητα. Ούτε οι μπλανκιστές, ούτε οι αναρχικοί, και πολύ λιγότερο οι μαρξιστές, μπορούν να την διεκδικήσουν ως δική τους. Ωστόσο οι αστοί, αλλά και κάποιοι μαρξιστές, θα ισχυρισθούν ότι είχε οργανωθεί από την Διεθνή Ένωση Εργαζομένων, κάτι που όμως αργότερα θα διαψευσθεί από τον ίδιο τον Μαρξ. Αν και σ’ αυτήν έπαιξαν σημαντικό ρόλο μέλη ετερόκλιτων πολιτικών ομάδων… θα μπορούσε υπό μία ευρύτερη έννοια να ειπωθεί ότι η Κομμούνα πολέμησε υπό το λάβαρο του προυντονικού φεντεραλισμού «μολονότι οι προυντονικοί ήταν μειοψηφία» άποψη υπέρ της οποίας συνηγορεί και το γεγονός ότι στην Διακήρυξή της προς τον Γαλλικό Λαό, στις 19 Απριλίου 1871, υπάρχουν φράσεις τις οποίες κάλλιστα θα μπορούσε να είχε γράψει ο ίδιος ο Προυντόν: «Η απόλυτη αυτονομία της Κομμούνας, προτεινόμενη σε όλες τις περιοχές της Γαλλίας, εξασφαλίζει σε κάθε μία την ακεραιότητα των δικαιωμάτων της και σε κάθε Γάλλο την πλήρη άσκηση των δυνατοτήτων του ως ανθρώπου, πολίτη και εργαζόμενου… η αυτονομία της Κομμούνας θα έχει ως όριο μόνο την ισότιμη αυτονομία όλων των άλλων κομμούνων που έχουν συνάψει το συμβόλαιο. Οι ενώσεις τους πρέπει να διασφαλίζουν την ελευθερία της Γαλλίας». Επιπλέον, «το όποιο κοινωνικό και οικονομικό πρόγραμμα είχε η Κομμούνα, προερχόταν από τους προυντονικούς διεθνιστές…». (Σάμουελ Μπερνστάϊν, August Blanqui and the Art of Insurrection)
(Η Παρισινή Κομμούνα του 1871, Anarkismo.net)
Στην πραγματικότητα, η κομμούνα συμπεριλάμβανε ανθρώπους με διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις. Αριστεροί δημοκράτες, αναρχικοί, σοσιαλιστές, μαρξιστές αλλά και πολλοί άνθρωποι «ανένταχτοι», απλοί πολίτες. Η Κομμούνα αποτελεί ακόμα και σήμερα σημείο αναφοράς για το εργατικό κίνημα. «Όπως συμβαίνει πάντα με τις μεγάλες ιδέες, έτσι κι αυτή δεν ήταν καρπός της σκέψης ενός φιλοσόφου ή ενός ατόμου: γεννήθηκε από το συλλογικό πνεύμα, ξεπήδησε από την καρδιά ενός ολόκληρου λαού», λέει ο Κροπότκιν [3].
Το χρονικό:
18 Μαρτίου: Στρατός και οπλισμένοι εργάτες συναδελφώνονται και επαναστατούν. Οι στρατηγοί Λεκόντ και Κλεμάν Τομάς ντουφεκίζονται από τους επαναστάτες.
19 Μαρτίου: Ο Θιέρσος και ο στρατηγός Βινουά καταφεύγουν στις Βερσαλίες όπου συγκαλείται η εθνοσυνέλευση.
26 Μαρτίου: Εκλογές, για την Κομμούνα του Παρισιού. Μεταξύ των άλλων εκλέγονται οι πολίτες: Μελίν, Λεφρανσέ, Αρνούλντ, Αμαρούξ, Ζουρντ, Βαρλέν, Μπιγκόλ, Βαγιάν, Ρανκ, Πιατ, Φορτινέ, Ντελεκλούζ, Εντ, Βαλέ, Μπιλιορεΐ, Μπλανκί, Κλεμάν, Φερέ, Γκρουσέ, Βερμορέλ, Μπερζερέτ, Φλουράνς.
29 Μαρτίου: Η Κομμούνα καταργεί την υποχρεωτική στρατολογία. Εκδίδει διάταγμα για την αναστολή πληρωμής των ενοικίων.
Από τις 19 Μαρτίου ως τις 2 Απριλίου η κυβέρνηση των Βερσαλιών διαπραγματεύεται με τη διοίκηση του γερμανικού στρατού την απελευθέρωση γάλλων στρατιωτών απ’ αυτούς που είχανε συλληφθεί αιχμάλωτοι στο Σεντά μαζί με τον Ναπολέοντα Γ΄, για να τους χρησιμοποιήσει εναντίον του επαναστατημένου Παρισιού. Η κυβέρνηση των Βερσαλιών πετυχαίνει την απελευθέρωση πρώτα 40.000, ύστερα 80.000 και τελικά 100.000.
31 Μαρτίου: Η Κομμούνα, «Θεωρώντας ότι η Σημαία της είναι η Σημαία της παγκόσμιας δημοκρατίας», αποφασίζει να δεχτεί ξένους επαναστάτες στους κόλπους της.
2 Απριλίου: Μάχες στο Κουρμπεβουά και στη λεωφόρο Νεϊγί. Η Κομμούνα αποφασίζει το χωρισμό της Εκκλησίας από το Κράτος.
3 Απριλίου: Ο Γκουστάβ Φλουράνς μέλος της Κομμούνας, σκοτώνεται στο Μεντόν από τους βερσαλιέζους.
4 Απριλίου: Ο στρατηγός της Κομμούνας Ντιβάλ συλλαμβάνεται αιχμάλωτος και ντουφεκίζεται από τους βερσαλιέζους.
6 Απριλίου: Η Κομμούνα αποφασίζει να συλλάβει ομήρους. Ο λαός του Παρισιού καίει την γκιλοτίνα. Ο Ντομπρόφσκι, πολωνός επαναστάτης, διορίζεται φρούραρχος του Παρισιού.
7 Απριλίου: Η Κομμούνα αντικαθιστά την τρίχρωμη σημαία με την κόκκινη του σοσιαλισμού.
3-16 Απριλίου: Συλλήψεις ομήρων από την Κομμούνα. Ανάμεσα τους και ο αρχιεπίσκοπος Ντιμπουά.
12 Απριλίου: Η Κομμούνα αποφασίζει την κατεδάφιση της στήλης του Βαντόμ.
16 Απριλίου: Η Κομμούνα αποφασίζει την απαλλοτρίωση προς όφελος των εργατικών οργανώσεων των εργοστασίων που εγκατέλειψαν οι ιδιοχτήτες τους. Συμπληρωματικές εκλογές μελών της Κομμούνας. Μεταξύ των άλλων εκλέγονται: Κλιζερέ, Κουρμπιέ, Μενότι, Γκαριμπάλντι (Ιταλός).
18 Απριλίου: Η Κομμούνα δίνει τριών χρόνων προθεσμία στους χρεώστες για να τακτοποιήσουν τα χρέη τους.
1 Μαΐου: Συγκρότηση της Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας (Αρνό, Μεγιέ, Ρανβιέρ, Πιάτ, Ζεραρντέν).
6 Μαΐου: Η Κομμούνα αποφασίζει την κατεδάφιση του παρεκκλησίου όπου εξομολογούνταν ο Λουδοβίκος 16ος. Διάταγμα για τη δωρεάν απόδοση των ενεχυριασμένων αντικειμένων κάτω των 20 φράγκων.
10 Μαΐου: Η Κομμούνα αποφασίζει την κατάσχεση της περιουσίας του Θιέρσου και την κατεδάφιση του σπιτιού του.
16 Μαΐου: Η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας διορίζει πολιτικούς επιτρόπους κοντά στους στρατηγούς της Κομμούνας.
17 Μαΐου: Πράκτορες των Βερσαλιών ανατινάζουν την πυριτιδαποθήκη της λεωφόρου Ραπ. Τα θύματα είναι πάνω από 100.
22 Μαΐου: Οι βερσαλιέζοι μπαίνουν στο Παρίσι από την πύλη του Σεν-Κλου.
23 Μαΐου: Τα ανάκτορα του Κεραμικού καίγονται. Οι βερσαλιέζοι καταλαμβάνουν την Μονμάρτρη. Πρώτες σφαγές των κομμουνάρων.
24 Μαΐου: Τα μέγαρα της Λεγεώνος της Τιμής, του Ελεγκτικού Συνεδρίου, του Συμβουλίου Επικρατείας, του υπουργείου Δικαιοσύνης, του Δημαρχείου καίγονται. Οι βερσαλιέζοι καταλαμβάνουν τα Πάνθεο και το Λουξεμβούργο. Οι κομμουνάροι απαντούν στις συστηματικές σφαγές των εργατών από τους βερσαλιέζους με το ντουφεκισμό 10 ομήρων.
25 Μαΐου: Το φρούριο Μοντρούς καταλαμβάνεται, το Μπελβίλ και το Μενιλμοντάν περικυκλώνονται.
26 Μαΐου: Καταλαμβάνεται η Βαστίλη. Οι κομμουνάροι ντουφεκίζουν 34 ακόμα ομήρους.
27 Μαΐου: Καταλαμβάνονται οι λόφοι Σομόν και Περ Λασέζ. Η επανάσταση καταπνίγεται. Η ένοπλη πάλη έχει λήξει, εκείνο που συνεχίζεται είναι η σφαγή των άοπλων προλετάριων, ανδρών και γυναικών, από τα στίφη των Βερσαλιών.
Ο Shafer υποστηρίζει πως στο τέλος της «Ματωμένης εβδομάδας» του Μάη του 1871, η οποία σημαδεύτηκε με την ήττα της Κομμούνας του Παρισιού, περισσότεροι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στο Παρίσι, από ό, τι εκτελέσθηκαν σε όλη τη Γαλλία κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.
Οι κομμουνάροι εκτέλεσαν λιγότερο από 90 άτομα (ομήρους, κατασκόπους, προβοκάτορες κλπ.). Οι απώλειες των κυβερνητικών δεν ξεπερνούν τους 1000. Μόνο 83 έχασαν την ζωή τους στις οδομαχίες του Παρισιού και 5.990 τραυματίστηκαν ενώ το Παρίσι παρέμεινε υπό στρατιωτικό νόμο για ακόμα πέντε χρόνια μετά την καταστολή. Ο ακριβής αριθμός των νεκρών επαναστατών και κομμουνάρων δεν είναι ακριβής, και αυτό γιατί αυτοί που έπεσαν στην μάχη δεν ήταν πολλοί. Οι νεκροί αυξήθηκαν όμως με τις μαζικές εκτελέσεις επαναστατών που τουφεκίζονταν από τους Βερσαλιώτες κατά εκατοντάδες, δίχως δικαστική απόφαση ούτε καταδικαστική ανακοίνωση. Υπολογίζονται γύρω στους 30.000, ενώ περίπου 38.000 (κι ανάμεσά τους 860 γυναίκες και 650 παιδιά), συνελήφθησαν. Ένας μεγάλος αριθμός απολύθηκε ενώ γύρω στους 28.οοο στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή στις αφρικανικές αποικίες από όπου και πέθαναν από τις κακουχίες και τις επιδημίες. Ο Δ. Παπαθανασίου, ο υπερασπιστής της Κομμούνας μέσα από άρθρα του στην εφημερίδα του «ΜΕΛΛΟΝ», (γραμμένα μεταξύ του Ιούνη και Ιούλη του 1871), μεταφέρει τις ειδήσεις τις εποχής που μιλάνε για μαζικές εκτελέσεις ακόμα και όλων των κατοίκων ολόκληρων συνοικιών, χωρίς διάκριση φύλου ή ηλικίας.
Η Κομμούνα υπέκυψε και γνωρίζουμε πώς εκδικήθηκε η αστική τάξη για το φόβο που της προκάλεσε ο λαός όταν ξέφυγε από τον ζυγό των κυβερνώντων. Αποδείχτηκε ότι στη σύγχρονη κοινωνία υπάρχουν στην πραγματικότητα δύο μόνο τάξεις: από τη μια μεριά οι άνθρωποι που εργάζονται, που δίνουν στον αστό πάνω από το μισό από ό,τι παράγουν, και που μολαταύτα συγχωρούν πολύ εύκολα τα εγκλήματα των αφεντικών τους-από την άλλη, οι αργόσχολοι, οι χορτάτοι, παρακινούμενοι από τα ένστικτα άγριου θηρίου, μισούν τους σκλάβους τους κι είναι έτοιμοι να τους σφάξουν σα να είναι θηράματα.
Μόλις περικύκλωσαν το λαό του Παρισιού και μόλις έφραξαν κάθε οδό διαφυγής, αμόλησαν τους αποκτηνωμένους από τη στρατώνα και το κρασί στρατιώτες και τους είπαν δημόσια στο κοινοβούλιο: «Σκοτώστε αυτούς τους λύκους, τις λύκαινες και τα λυκόπουλα!»
(Πιότρ Κροπόκτιν)
Σε αρκετές άλλες πόλεις δημιουργήθηκαν παρόμοιες κομμούνες οι οποίες κατεστάλησαν και αυτές. Στις 19 Μαρτίου ανακηρύσσεται η Κομμούνα στη Λυών που θα κρατήσει μέχρι τις 25 Μαρτίου. Θα ηττηθεί υστέρα από σκληρές οδομαχίες και μαζικές εκτελέσεις κομμουνάρων. Στο Σεντ-Ετιέν, η Κομμούνα κράτησε μόνο δύο ημέρες, από τις 26 έως τις 28 Μαρτίου, ενώ στη Μασσαλία, από τις 22 Μαρτίου έως τις 4 Απριλίου. Έληξε με ύστερα από μια αιματηρή μάχη. Ο Γκαστόν Γκρεμιέ είναι ένας απ’ αυτούς δεκάδες κομμουνάρους που τουφεκίστηκαν. Στο αίμα θα πνιγεί επίσης και το κίνημα στην Ναρμπόν, το Περπινιάν και το Μπερζιέρ. Σε πολλές άλλες πόλεις της Γαλλίας, οι εργάτες με διαδηλώσεις εκδηλώνουν τη συμπάθεια τους στο επαναστατημένο Παρίσι.
«…Κι έτσι η Κομμούνα ερείπωσε και ο κόσμος ορφάνεψε». (Αρθούρος Ρεμπώ)
Πηγές
Shafer A. David 2005, The Paris Commune: French politics, culture, and society at the crossroads of the revolutionary tradition and revolutionary socialism. Palgrave Macmillan.
[*] Πολιτικό Καφενείο, Το χρονικό
[2] Καρλ Μάρξ, Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, εκδόσεις «Στοχαστής»
[3] Πιότρ Κροπόκτιν: Η Παρισινή Κομμούνα
http://eagainst.com/articles/communedeparis
