Τον Δεκέμβρη του 2012, ο διεθνής αναρχοσυνδικαλισμός γιόρτασε δύο επετείους: την 90ή (σ.τ.μ.: 100ή φέτος) επέτειο από την ανασυγκρότηση της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων και τα 170 χρόνια (σ.τ.μ.: 180 φέτος) από τη γέννηση του πιο εξέχοντος θεωρητικού του αναρχοκομμουνισμού, του Πιοτρ Κροπότκιν. Αυτή η σύμπτωση ημερομηνιών μπορεί να θεωρηθεί συμβολική. Ο Κροπότκιν δεν ήταν ποτέ μέλος καμίας επαναστατικής συνδικαλιστικής ή αναρχοσυνδικαλιστικής οργάνωσης, αλλά συνέβαλε κατά πολύ στη δημιουργία της αναρχοσυνδικαλιστικής Διεθνούς και οι ιδέες του είχαν τεράστιο αντίκτυπο στους στόχους και τις αρχές της.
Ο Κροπότκιν ήταν ένας από τους πρώτους αναρχικούς στοχαστές που ξεκίνησε μια εκστρατεία για την αποκατάσταση της αντιεξουσιαστικής πτέρυγας της Πρώτης Διεθνούς και ηγήθηκε αυτής της εκστρατείας, ακόμη και όταν οι περισσότεροι από τους τότε αγωνιστές του ελευθεριακού κινήματος παρασύρθηκαν από τη λεγόμενη «προπαγάνδα με την πράξη». Ο Κροπότκιν είδε τη βάση αυτής της ανασυγκρότησης στα συνδικάτα των εργαζομένων. Στο «Bulletin of Jura Federation», έγραψε επανειλημμένα για το εργατικό κίνημα και τα εργατικά συνδικάτα και σε αυτή την περίοδο προσπάθησε να κάνει επαφές με συνδικαλιστικούς κύκλους. Στην εφημερίδα «Le Révolte», αργότερα, δημοσίευσε είκοσι περίπου άρθρα για την ανάγκη να εργαστεί κανείς στα συνδικάτα - σε μια εποχή που αυτές οι ιδέες δεν είχαν ακόμη υποστήριξη από αναρχικούς θεωρητικούς και αγωνιστές του διαμετρήματος των Jean Grave, Errico Malatesta ή Johann Most (1).
Ο Κροπότκιν υποστήριξε, αρκετά ενεργά, την ενίσχυση των συνδικάτων και την ενασχόληση των αναρχικών με τη δράση τους. Το 1900, στην εφημερίδα «Freedom», ζήτησε τη σύγκληση καθολικής «συνέλευσης εργασίας», και το 1901 τη δημιουργία «μιας διεθνούς ομοσπονδίας συνδικάτων της Γης». Είχε μεγάλες προσδοκίες με αφορμή τη ριζοσπαστική απεργία των μεταλλουργών της Βαρκελώνης το 1902, αλλά και την ανάκαμψη του απεργιακού κινήματος στην Ευρώπη. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν τον Κροπότκιν στο να προτείνει τη δημιουργία μιας «Διεθνούς Ένωσης Εργασίας» και αυτή την ιδέα εξέφρασε μέσω του Anselmo Lorenzo στην εφημερίδα «Tierra y Libertad» τον Σεπτέμβρη του 1902. Έθεσε το ζήτημα της συγκρότησης μιας εργατικής Διεθνούς, η οποία θα υποστήριζε γενικά τους σοσιαλιστικούς στόχους και την κοινωνικοποίηση της οικονομίας, την αυτοχειραφέτηση των εργαζομένων, και σκοπός της θα ήταν η προετοιμασία των απεργιών, η καταπολέμηση της εκμετάλλευσης της γυναικείας και παιδικής εργασίας, η προώθηση της συνεργασίας και, στο μέλλον, η ανάπτυξη σχεδίων σοσιαλιστικής απαλλοτρίωσης της παραγωγής (2). Με την δε ανάπτυξη ενός πιο λεπτομερούς προγράμματος θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη οι διαφορές με την παλαιά Διεθνή. Είναι ενδιαφέρον ότι στα επόμενα δύο τεύχη της εφημερίδας (της «Tierra y Libertad»), ο εκδότης της, Federico Urales, απέρριψε αυτή την πρόταση, θεωρώντας την ως απλοποιημένη αναδρομή.
Ωστόσο, για τον Ρώσο αναρχοκομμουνιστή, δεν επρόκειτο μόνο για τακτική, αλλά για πολύ πιο βαθιά πράγματα. Στις ιδέες του Κροπότκιν για το μέλλον της αναρχοκομμουνιστικής κοινωνίας, οι επαγγελματικές και βιομηχανικές ενώσεις εργατών κατέχουν σημαντική θέση. Στην πραγματικότητα, πίστευε ότι η βάση της κοινωνικής οργάνωσης του ελεύθερου κόσμου θα σχηματιζόταν από ελεύθερες, αυτοδιοικούμενες κομμούνες, προσανατολισμένες στην αυτάρκεια και τον εθελοντισμό, οι οποίες στη συνέχεια θα ενώνονταν σε μια ομοσπονδία από τα κάτω. Ωστόσο, ήταν σημαντικό να πλαισιωθούν αυτές οι κοινότητες με συνδικάτα και ενώσεις διαφορετικών ειδών, συμπεριλαμβανομένων και των ελεύθερων ενώσεων των παραγωγών. Ο Κροπότκιν πίστευε ότι αυτές οι παραγωγικές ενώσεις θα εκτελούσαν το έργο της τεχνικής διαχείρισης και του συντονισμού της παραγωγής και ότι τα εργατικά συνδικάτα (ως οργανώσεις αντίστασης) θα μπορούσαν να αποτελέσουν το πρότυπο και τη βάση αυτών των μελλοντικών ενώσεων, που εμφανίζονται τώρα για την πραγματοποίηση αγώνων για οικονομικές απεργίες από τους εργάτες στον καπιταλισμό.
Τα συνδικάτα, σύμφωνα με τον Κροπότκιν, επρόκειτο να αποτελέσουν την οργανωτική βάση για την επανεμφάνιση της αντιεξουσιαστικής Πρώτης Διεθνούς. Ο Κροπότκιν περιέγραψε το όραμά του γι’ αυτή τη διαδικασία σε μια επιστολή προς τον Γάλλο αναρχικό, J. Grave, στις 3 Ιούλη 1902. Εκείνη την εποχή, οραματίστηκε ένα τέτοιο κίνημα με τη μορφή μιας διεθνούς συνδικαλιστικής οργάνωσης στο επίκεντρο της οποίας θα έπρεπε να είναι ο πυρήνας των πεπεισμένων αναρχικών - παρόμοιο με αυτό που έγινε με τη δημιουργία του Ισπανικού Τμήματος της Πρώτης Διεθνούς. Ο Κροπότκιν πρότεινε, με βάση τη συμπάθεια που έτρεφαν οι αναρχικοί της εποχής προς τις εργατικές μάζες της Ισπανίας και της Γαλλίας, να συγκληθεί ένα διεθνές εργατικό συνέδριο και να οργανωθεί εκεί μια «διεθνής εργατική συμμαχία», ανεξάρτητη από τη σοσιαλδημοκρατία και επικεντρωμένη στην εξωκοινοβουλευτική άμεση δράση. Έτσι, μέσα από τη μαζική επαναστατική εργατική Διεθνή, θα έπρεπε να δημιουργηθεί κάτι σαν την μπακουνικής υφής Συμμαχία που είχε συγκροτηθεί στην Πρώτη Διεθνή (3).
Ουσιαστικά, ο Κροπότκιν πρότεινε την ακόλουθη στρατηγική: οι αναρχικοί θα πρέπει να υποστηρίξουν ενεργά την παγκόσμια ενότητα των συνδικάτων και μετά, με βάση τη δική τους οργάνωση, να τους δώσουν επαναστατικό χαρακτήρα, να εκτοπίσουν τη σοσιαλδημοκρατία και μέσω αυτής της διαδικασίας να κάνουν δυνατή μια κοινωνική επανάσταση. Είναι ενδιαφέρον ότι οι Αργεντινοί αναρχικοί το πέτυχαν αυτό στις αρχές του 1900. Με αυτόν τον τρόπο (μόνο χωρίς να δημιουργηθεί καμία εσωτερική «συμμαχία») στη νίκη της Εργατικής Ομοσπονδίας της Αργεντινής (μελλοντική Περιφερειακή Ομοσπονδία Εργατών Αργεντινής - FORA) και στη μετατροπή της σε αναρχικό εργατικό κίνημα.
Δεδομένων αυτών των προοπτικών που έδινε ο Κροπότκιν, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τον γαλλικό επαναστατικό συνδικαλισμό. Χαιρέτισε, επίσης, με ενθουσιασμό την ισχυρή άνοδο του επαναστατικού συνδικαλιστικού κινήματος σε όλο τον κόσμο. Στην έκθεση «Η στάση μας απέναντι στους αγρότες και τα εργατικά συνδικάτα», που προετοιμάστηκε για το Συνέδριο των Ρώσων αναρχοκομμουνιστών του Λονδίνου (Σεπτέμβρης 1906), είχε τονίσει το γεγονός ότι οι εργάτες εντάσσονται σε συνδικάτα και βιομηχανικές ομοσπονδίες «εκτός των υπαρχόντων πολιτικών κομμάτων, συμπεριλαμβανομένων των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων» και επιδιώκουν να «αποκαταστήσουν τη Διεθνή Ένωση Εργατών, η οποία θα οδηγούσε έναν άμεσο αγώνα της εργασίας ενάντια στο κεφάλαιο - όχι μέσω του κοινοβουλίου, αλλά άμεσα, με κάθε μέσο προσβάσιμο για τους εργάτες και μόνο για τους εργάτες». Επιπλέον, έδωσε έμφαση στο ρόλο των συνδικάτων στη δημιουργία μιας μελλοντικής ελεύθερης κοινωνίας, στην «οργάνωση της κομμουνιστικής ζωής και παραγωγής με βάση τις γενικές αρχές» και στην τεράστια υπόθεση της «αναδιάρθρωσης της βιομηχανίας προς το δημόσιο συμφέρον». Σύμφωνα με τον Κροπότκιν, «οι αναρχικοί βλέπουν τα εργατικά συνδικάτα ως κύτταρα της μελλοντικής κοινωνικής τάξης και ένα ισχυρό μέσο προετοιμασίας για μια κοινωνική επανάσταση που δεν θα περιοριστεί μόνο στην αλλαγή της εξουσίας, αλλά θα ανασχηματίσει ριζικά, επίσης, τις σύγχρονες μορφές οικονομικής ζωής, τη διανομή του παραγόμενου πλούτου και τις μεθόδους παραγωγής τους». Έτσι, ο Κροπότκιν ηγήθηκε, στην ουσία, μιας εκστρατείας για τη δημιουργία μιας επαναστατικής συνδικαλιστικής Διεθνούς, την οποία θεωρούσε ως συνέχεια και άμεσο διάδοχο της αντιεξουσιαστικής πτέρυγας της Πρώτης Διεθνούς.
Τι ρόλο έπρεπε να παίξουν οι αναρχικοί στα εργατικά συνδικάτα και στο συνδικαλιστικό κίνημα συνολικά; Ο Κροπότκιν πρότεινε οι αναρχικοί διαφόρων χωρών να ενεργήσουν γι’ αυτό το θέμα με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με την κατάσταση του συνδικαλιστικού κινήματος στις χώρες τους. Όπου τα εργατικά συνδικάτα βρίσκονταν υπό την πλήρη και αδιαίρετη επιρροή της σοσιαλδημοκρατίας, ήταν λογικό να τα εγκαταλείψουμε και να οργανωθούν «νέα, αν και μικρότερα ελεύθερα εργατικά συνδικάτα», «αναρχικής τάσης». Εάν τα συνδικάτα μιας χώρας ήταν ήδη επαναστατικά (όπως στη Γαλλία στις αρχές του εικοστού αιώνα), είναι καλύτερο για τους αναρχικούς να συμμετέχουν και να δρουν σε αυτά μην επιτρέποντας τη μετατροπή των εργατικών αυτών οργανώσεων σε όργανα οποιωνδήποτε πολιτικών κομμάτων ή σε ένα μέσο για μια κοινοβουλευτική διαμάχη. Πρότεινε, επίσης, τη δημιουργία μη κομματικών συνδικάτων με αναρχική επιρροή (όπως συνέβη στην Ισπανία) (4). Στη συνέχεια, η ιδέα των διαφόρων μορφών επαναστατικού συνδικαλισμού αντικατοπτρίστηκε στο Καταστατικό της IWA.
Μάλιστα, ακόμη και κατά τη διάρκεια της ακμής της προπολεμικής γαλλικής CGT, ο Κροπότκιν προειδοποίησε για τους κινδύνους που μπορεί να κρύβει ο «ουδέτερος» επαναστατικός συνδικαλισμός, ο οποίος δεν εμπνέεται από τις ιδέες του αναρχισμού. Αυτός και οι υποστηρικτές του στο ρωσικό αναρχικό κίνημα (ομάδα «Ψωμί και Ελευθερία») προειδοποίησαν για την «τύφλωση» αυτή, επικρίνοντας την τάση προς το γραφειοκρατισμό και τη συγκρότηση ενός συγκεντρωτικού μηχανισμού στη CGT, την ιδεολογική σύγχυση στις τάξεις του επαναστατικού συνδικαλισμού, τον κίνδυνο απώλειας της επιρροής της επαναστατικής πτέρυγας και της μετατόπισης προς τον συμβατικό συνδικαλισμό. Πρότειναν βήματα όπως η ενεργοποίηση των σωματείων βάσης και των ομάδων του συνδικαλιστικού κινήματος με βάση την αποκέντρωση στη λήψη των αποφάσεων και τη διάχυση των αναρχοκομμουνιστικών ιδεών μέσα στη Συνομοσπονδία. Ήταν, επίσης, απαραίτητο να καταργηθούν οι απαγορεύσεις της πολιτικής προπαγάνδας στο συνδικαλιστικό κίνημα. Οι αναρχικοί ήλπιζαν ότι η CGT θα μπορούσε τελικά να αποδεχθεί την ιδέα του αναρχισμού ως ιδεολογική της βάση.
Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία έπρεπε να διαδραματίσει η συζήτηση με τους αγωνιστές του επαναστατικού συνδικαλιστικού κινήματος για τους στρατηγικούς στόχους του αγώνα και τα περιγράμματα μιας μελλοντικής κοινωνίας, δηλαδή, στην πραγματικότητα, για θέματα προγράμματος. Ως μέρος αυτής της συζήτησης, ο Κροπότκιν έγραψε το 1911 έναν πρόλογο σε ένα βιβλίο που γράφτηκε από τα μέλη της CGT, E. Puget και E. Pataud, με τίτλο «Πώς θα κάνουμε μια επανάσταση», το οποίο σκιαγράφησε ουσιαστικά τις κοινωνικές αλλαγές και την ελεύθερη κοινωνική τάξη όπως επινοήθηκε στους κύκλους του γαλλικού συνδικαλιστικού κινήματος. Χαιρέτισε τον επαναστατικό συνδικαλισμό και τις απόψεις του για την επανάσταση ως ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός, αλλά ζήτησε να ξεπεραστούν ορισμένες τάσεις συγκεντρωτισμού και ζητήματα που πίστευε ότι ο συνδικαλισμός είχε κληρονομήσει από τον μαρξιστικό συνδικαλισμό: την επιθυμία να διατηρηθούν τα στοιχεία μιας συγκεντρωτικής διοίκησης (μέσω των δομών των συνδικάτων), την άρνηση της εφαρμογής των γενικών ελευθεριακών κομμουνιστικών αρχών στη διανομή κ.λπ. (5).
Τα σημεία της κριτικής του Κροπότκιν στις ιδέες ενός «ουδέτερου» επαναστατικού συνδικαλισμού με βάση τις θέσεις του αναρχικού κομμουνισμού, αποδείχθηκαν εξαιρετικά χρήσιμα για τη δημιουργία της νέας IWA. Η Διακήρυξη των Αρχών των μεταπολεμικών Γερμανών αναρχοσυνδικαλιστών της FAUD γράφτηκε από τον Rudolf Rocker. Δεν ήταν τυχαίο ότι ακριβώς ο Rocker (ο οποίος συνεργάστηκε στενά με τον Κροπότκιν την προπολεμική περίοδο στη Βρετανία και, ταυτόχρονα, ήταν ενεργός στο συνδικαλιστικό κίνημα) ήταν ο συγγραφέας αυτής της πρώτης εργασίας, στην οποία απορριπτόταν η ιδεολογική «ουδετερότητα» του συνδικαλισμού και, μάλιστα, επιχειρείτο μια σύνθεση μεθόδων και οργανωτικών μορφών ενός επαναστατικού συνδικαλιστικού κινήματος με αναρχοκομμουνιστικές ιδέες και στόχους, στο πνεύμα των ιδεών του Κροπότκιν. Το 1922-1923 αυτή η διακήρυξη αρχών αποτέλεσε τη βάση της Διακήρυξης Αρχών της IWA. (6)
Ο Κροπότκιν δεν ήταν παρών στη Διάσκεψη των επαναστατικών συνδικάτων του Λονδίνου το 1913 (αυτή την περίοδο νοσηλευόταν στην Ιταλία), αλλά τον πιο ενεργό ρόλο στην οργάνωση έπαιξε ο Ρώσος αναρχοσυνδικαλιστής, Alexander Shapiro, που ήταν πολύ οικείος μαζί του. Όπως είναι γνωστό, τα σχέδια ανασυγκρότησης της IWA την εποχή εκείνη θάφτηκαν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όταν το 1918 τα όπλα σίγησαν και ξεκίνησε η επαναστατική καταιγίδα, η κατάσταση στο εργατικό κίνημα ήταν εντελώς διαφορετική. Ένας σκληρός αγώνας για την κληρονομιά του επαναστατικού συνδικαλισμού ξεκίνησε μεταξύ των μπολσεβίκων, από τη μια, και των αναρχικών, από την άλλη. Ο Κροπότκιν έζησε για να δει την αρχή αυτού του αγώνα για επιρροή στο εργατικό κίνημα. Έγινε σαφές ότι ο μπολσεβικισμός δεν ήταν πραγματικά μια επαναστατική εναλλακτική λύση και δεν θα οδηγούσε σε μια ελεύθερη κομμουνιστική κοινωνία. Σε μια επιστολή προς τους εργάτες και την προοδευτική κοινωνία της Δυτικής Ευρώπης, που γράφτηκε τον Ιούνη του 1920, ο γηραιός και βαριά άρρωστος αναρχικός κάλεσε τους εργάτες όλου του κόσμου να μην ακολουθήσουν το δρόμο των μπολσεβίκων, μέσω του «σκληρού συγκεντρωτικού κρατικού κομμουνισμού, υπό τη σιδερένια πυγμή της κομματικής δικτατορίας». Ο Κροπότκιν κάλεσε για άλλη μια φορά τους εργάτες της Δύσης να δημιουργήσουν επαναστατικά συνδικάτα, ανεξάρτητα από οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα, και να «αναβιώσουν την ιδέα της μεγάλης Διεθνούς όλων των εργατών του κόσμου - αλλά όχι με τη μορφή ενός συνδικάτου με επικεφαλής ένα κόμμα, όπως γινόταν στη Δεύτερη Διεθνή, και γίνεται πάλι στην Τρίτη». (7) Το κείμενο αυτό το παρέδωσε ως επιστολή στους αντιπροσώπους των βρετανικών συνδικάτων που τον επισκέφθηκαν.
Καθ' όλη τη διάρκεια του 1920, ο γηραιός αναρχικός, που ζούσε στη μικρή επαρχιακή πόλη Dmitrov, προωθούσε ενεργά αυτήν την ιδέα σε αλληλογραφία και σε συνομιλίες με αγωνιστές του ελευθεριακού κινήματος που τον επισκέπτονταν. «Αυτό που επιθυμώ ιδιαίτερα», έγραψε ο Κροπότκιν στον Shapiro, «είναι ότι 3-4 από εμάς θα συναντήσουμε ξένους φίλους και συνδικαλιστές, εκπονώντας μαζί τους ένα πιο συνηθισμένο πρόγραμμα και στη συνέχεια, έχοντας αυτό το πρόγραμμα στα χέρια μας, να ξεκινήσουμε με οργανωτική δουλειά στη Ρωσία. Με σκοπό και με ξεκάθαρο όραμα το τεράστιο έργο: να δημιουργήσουμε την ίδια Διεθνή - αναρχική, τον αγρότη-εργάτη, με τους ίδιους ευρείς στόχους, βασισμένους στον καθημερινό αγώνα ενάντια στο κεφάλαιο, που άρχισαν να αναπτύσσουν οι προπάτορές μας, που αποτελείται από ετερογενή στοιχεία που επέζησαν από την ήττα του 1848 και ριζοσπάστες που επηρεάστηκαν από αυτά» (8). Είπε, επίσης, στον Αμερικανό αναρχικό, Alexander Berkman, ότι οι μπολσεβίκοι έδειξαν «πώς δεν πρέπει να γίνει η επανάσταση» (9). Τον ίδιο χρόνο (1920), ο εκπρόσωπος των Γερμανών αναρχοσυνδικαλιστών, A. Souchy, έφτασε στο Dmitrov με ένα γράμμα από τον Rocker, παλιό φίλο και σύντροφο του Κροπότκιν. Ο Κροπότκιν και ο Souchy συζήτησαν για τη ρωσική επανάσταση, τα κακά του μπολσεβικισμού, το ιδανικό μιας ελεύθερης ομοσπονδίας ελεύθερων πόλεων, συμβουλίων, κοινοτήτων και συνδικάτων και τις προοπτικές του εργατικού κινήματος (10).
Ο Πιοτρ Αλεξέγιεβιτς Κροπότκιν δεν έζησε μέχρι την ημέρα που, στα τέλη Δεκέμβρη 1922 στο Βερολίνο συγκλήθηκε το Συνέδριο των επαναστατικών εργατικών συνδικάτων του κόσμου, το οποίο ανακοίνωσε την επανίδρυση (ανασυγκρότηση) της αναρχοσυνδικαλιστικής Διεθνούς, της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων (IWA). Πέθανε στο Dmitrov στις 8 Φλεβάρη 1921, αλλά, φυσικά, όχι τυχαία, οι άνθρωποι που στάθηκαν στις απαρχές της IWA (που αυτοανακηρύχθηκε ως η αναβίωση της αντιεξουσιαστικής πτέρυγας της Πρώτης Διεθνούς) ήταν ακριβώς οι αναρχικοί που είχαν εργασθεί όλον αυτόν τον καιρό με τον Κροπότκιν, αλληλογραφούσαν ή συναντήθηκαν μαζί του τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Οι πρώτοι γραμματείς της IWA ήταν ο Rudolf Rocker, ο Agustin Souchy και ο Alexander Shapiro, ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την μπολσεβίκικη Ρωσία και έκανε πολλά για να εξασφαλίσει, όπως τον συμβούλεψε ο γέροντας του Dmitrov, ότι θα αποκαλυπτόταν στους επαναστάτες εργάτες αγωνιστές όλου του κόσμου τι ακριβώς συνέβαινε στην πατρίδα, για να συγκεντρώσει και να ενώσει τους Ευρωπαίους συνδικαλιστές. Επομένως, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η μετέπειτα IWA είναι πνευματικό τέκνο (και) του Κροπότκιν, ο οποίος έκανε τόσα πολλά για να αποκαταστήσει την αναρχοσυνδικαλιστική Διεθνή και, όσο μπορούσε, να βοηθήσει στην προετοιμασία αυτού του γεγονότος.
Vadim Damier (μέλος της KRAS-IWA)
Σημειώσεις:
(1) Anarchistes en exil. Correspondance inédite de Pierre Kropotkine à Marie Goldsmith 1897 – 1917. Paris, 1995. Р. 290.
(2) Nettlau M. Eine Arbeiterinternationale in Kropotkins Auffassung // Die Internationale. 1932. Heft5. Mai. S.116.
(3) Ibid. S.116-117.
(4) Анархисты. Документы и материалы. 1883–1935 гг. В 2 тт. Т.1. 1883–1916 гг. М., 1998. С.242.
(5) Кропоткин П.А. Предисловие // Пато, Э., Пуже, Э. Как мы совершим революцию. М., 2011. С.3–10.
(6) См. об этом : Дамье В.В. Забытый Интернационал. Международное анархо-синдикалистское движение между двумя мировыми войнами. Т.1. М., 2006. С.60–65, 272–278 ; Damier V. Anarcho-Syndicalism in the 20th. Century. Edmomton, 2009. P.66–69, 80.
(7) Кропоткин П.А. Обращение Кропоткина к рабочим и передовым кругам общественности о текущих событиях // Вопросы философии. 1991. №11. С.43–51.
(8) Кропоткин, П.А. Письма М.И. Гольдсмит, А.А. Боровому и А. Шапиро // Труды Комиссии по научному наследию П.А. Кропоткина. Выпуск I. М., 1992. С.193.
(9) Berkman A. The Bolshevik Myth (Diary 1920–1922). L ; Winchester, 1989. Р.75.
(10) Souchy A. “Vorsicht : Anarchist !” Ein Leben für die Freiheit. Politische Erinnerungen. Grafenau,1985. S.46–49.
*Μετάφραση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.
