Αν και μπορεί να μην είναι αποδεκτό από τους ιστορικούς που μισούν τον Μπακούνιν, ας επαναλάβουμε ότι τα περισσότερα από τα αναφερόμενα κείμενα του Μπακούνιν παρέμειναν άγνωστα μέχρι τη δημοσίευση του επιστημονικού έργου των Michael Confino και Arthur Lehning. Όχι ότι δεν τους εμπόδιζε να ασκούν αναμφισβήτητη επιρροή στους ανθρώπους που τους γνώριζαν. Η καλύτερη απόδειξη ήταν η Συμμαχία, η οποία έφτασε να καυχιέται ότι είχε εβδομήντα διεθνείς αδελφούς (με στόχο τους εκατό) και ότι το Τμήμα της στη Γενεύη το 1868 περιλάμβανε 145 μέλη.
Ήταν και τα μέλη της που ίδρυσαν το εντυπωσιακό Ισπανικό Τμήμα καθώς και το ενεργό Ιταλικό Τμήμα, και τα δύο Τμήματα συνδέονταν με την IWMA.
Στην πραγματικότητα, ύστερα από την άρνηση του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων να δεχθεί την πρώτη αίτηση της Συμμαχίας για ένταξη στη Διεθνή ως οργάνωση, η τελευταία αποφάσισε να διαλύσει το μυστικό διεθές δίκτυο της και να διατηρήσει δημόσιο μόνο το Τμήμα της στη Γενεύη. Γνωρίζουμε ότι ο Μαρξ ανέφερε τη συνεχιζόμενη ύπαρξη της μυστικής Συμμαχίας ως τον βασικό του λόγο για τον αποκλεισμό των Μπακούνιν και Τζέιμς Γκιγιώμ. Ποιος όμως ήταν ο πραγματικός λόγος πίσω από αυτό;
Ότι οι συνεχιζόμενες επαφές μεταξύ των μελών της Συμμαχίας εξακολουθούσαν να υφίστανται, κυρίως λόγω των διαπροσωπικών σχέσεων που δημιουργήθηκαν, και ότι το Ισπανικό Τμήμα διατηρούσε την κρυφή δομή του (που, όμως, θεωρείτο κατάλληλη για τις τοπικές συνθήκες του αγώνα). Φαίνεται όμως ότι ήταν βέβαιο πως, σύμφωνα με τον Arthur Lehning, η Συμμαχία δεν λειτουργούσε πλέον ως μυστική οργάνωση και, ως εκ τούτου, η κατηγορία του Μαρξ ήταν εντελώς αβάσιμη.
Επιπλέον, δεν επιβεβαιώθηκε κάτι τέτοιο από την έκθεση της εξεταστικής επιτροπής που συγκροτήθηκε στο Συνέδριο της Χάγης και ο Μαρξ αναγκάστηκε να καταφύγει σε έναν προσωπικό ισχυρισμό εναντίον του Μπακούνιν προτού να είναι σίγουρος για την υποστήριξη των μελών της εν λόγω επιτροπής. Σε σχέση με αυτό, πρέπει να υπογραμμίσουμε κάτι που θα είχε σημαντικές οργανωτικές επιπτώσεις: η θρυλική πενταμελής εξεταστική επιτροπή περιελάμβανε έναν πράκτορα της γαλλικής αστυνομίας, τον Van Heddeghem (αλλιώς Walter) ο οποίος, στην πραγματικότητα, εξαφανιστηκε όταν ήρθε η ώρα να παρουσιαστεί η έκθεση της επιτροπής και να ψηφίσει γι’ αυτήν, είτε για να αφήσει το βασικό αυτό έργο σε «μεγαλύτερα λαγωνικά από αυτόν» είτε για να μην προξενήσει την προσοχή σε ένα ασήμαντο πρόσωπο όπως ο ίδιος, διότι αργότερα εξέφρασε τη λύπη του για το γεγονός ότι ο Benoit Malon δεν είχε συμπεριληφθεί στη «χωρεία» αυτών που αποκλείστηκαν.1
Μπορούμε να προσθέσουμε ότι ανάμεσα σε αυτούς που υπήρξαν μάρτυρες της «δίωξης» εναντίον του Μπακούνιν και της Συμμαχίας υπήρξε ένας άλλος Γάλλος προβοκάτορας, κάποιος Dentraygues (αλλιώς Swarm), ομοίως μέλος της μαρξιστικής κλίκας. Θα δούμε και τις διεστραμμένες και επιζήμιες συνέπειες αυτής της αστυνομικής διείσδυσης στο στρατόπεδο του Μαρξ.
Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι η Συμμαχία του Μπακούνιν είχε πράγματι τεθεί υπό εκκαθάριση στη μυστική της μορφή. Τούτου λεχθέντος, η πιθανότητα είναι ότι ο Μαρξ ήταν ειλικρινής πιστεύοντας ότι εξακολουθεί να υπάρχει. Ο ίδιος ήταν μέλος πολλών μυστικών συνδέσμων και, σύμφωνα με τον Arthur Lehning, ο Μπακούνιν ήταν επίσης πεπεισμένος το 1872 ότι ο Μαρξ ήταν ακόμα σε παράνομη συνεργασία με τα έξι πρώην μέλη της Κομμουνιστικής Ένωσης -της γερμανικής μυστικής οργάνωσης που υπήρχε κατά τη διάρκεια των ετών 1847-1850- που κάθονταν δίπλα του στο Γενικό Συμβούλιο του Λονδίνου εκείνη την εποχή.2
Επιπλέον, ο Μπακούνιν πρέπει βεβαίως να είχε ακόμα κατά νου την παράξενη συζήτηση που είχε με τον Μαρξ το 1848: γνώρισα τον [Μαρξ] στο Βερολίνο. Αμοιβαίοι φίλοι μας ανάγκασαν να αγκαλιάσουμε ο ένας τον άλλον. [Ο Μπακούνιν κατηγορήθηκε από την εφημερίδα Rhine Gazette (Εφημερίδα του Ρήνου) που τότε διευθυνόταν από τον Μαρξ ότι ήταν «Ρώσος πράκτορας», έτσι λοιπόν τυ κρατούσε κακία - από το σημειωματάριο του συγγραφέα.]
Και έπειτα, στη μέση μίας συνομιλίας μισοαστείας και μισοσοβαρής, ο Μαρξ μου είπε: «Γνωρίζετε ότι είμαι σήμερα επικεφαλής ενός μυστικού κομμουνιστικού συνδέσμου τόσο αυστηρά πειθαρχημένου που αν έλεγα σε ένα από τα μέλη της: Πηγαίνετε να σκοτώσετε τον Μπακούνιν, “θα σας σκότωνε”», στον οποίο απάντησα ότι εάν ο [μυστικός] σύνδεσμός του δεν είχε τίποτα καλύτερο να κάνει από το να σκοτώσει τους ανθρώπους που τον δυσαρεστούν, δεν θα μπορούσε να είναι τίποτα άλλο από μια κοινωνία γελωτοποιών λιποτακτών. 3
Όπως είδαμε, η Συμμαχία θεωρήθηκε από τον Μπακούνιν ως ειδική επαναστατική οργάνωση, οπότε μπορούμε τώρα να εξετάσουμε τους όρους με τους οποίους σκεφτόταν τη σχέση της με την IWMA, μια μαζική εργατική οργάνωση. Σε κάποια στιγμή είχε σχεδόν δύο εκατομμύρια μέλη, από τα οποία 1.200.000 στην Ευρώπη). 4
Η Συμμαχία είναι το απαραίτητο συμπλήρωμα της Διεθνούς… Αλλά η Διεθνής και η Συμμαχία, επιδιώκοντας ταυτόχρονα τον ίδιο τελικό στόχο, επιδιώκουν ταυτόχρονα διαφορετικούς στόχους. Η μια έχει ως αποστολή τη συγκέντρωση των εργατικών μαζών, των εκατομμυρίων εργατών, που ξεπερνούν τις διαφορές του έθνους και της χώρας, σε ένα απέραντο, συμπαγές σώμα: η άλλη, η Συμμαχία, έχει ως αποστολή της το να προσδώσει σε αυτές τις μάζες με μια πραγματικά επαναστατική κατεύθυνση. Τα προγράμματα αυτών των δύο, ενώ δεν είναι καθόλου σε σύγκρουση, είναι διαφορετικά, ακόμη και αν ο βαθμός των αντίστοιχων εξελίξεών τους είναι διαφορετικός. Αυτό της Διεθνούς, αν ληφθεί σοβαρά υπόψη, κατοχυρώνει το μικρόβιο, αλλά μόνο το μικρόβιο, ολόκληρο το πρόγραμμα της Συμμαχίας. Το πρόγραμμα της Συμμαχίας αναπτύσσει περαιτέρω τη Διεθνή. 5
Έτσι, η Διεθνής έχει σκοπό μόνο να στρατολογήσει τις εργατικές μάζες των διαφόρων επαγγελματικών κλάδων και όλων των χωρών, σε μια ευρεία πολιτική βάση που είναι απροσδιόριστη, διότι οι «ιδρυτές της έδωσαν στον μεγάλο αυτό Σύνδεσμο ένα ... σοσιαλιστικό, φιλοσοφικό, σαφές και θετικό πολιτικό δόγμα, θα ήταν λάθος.» 6
Κατά την άποψη του Μπακούνιν, ήταν μια συνδικαλιστική διεθνής ante literam, έχοντας ως μόνη αποστολή την υπεράσπιση των συμφερόντων της εργατικής τάξης στο επιλεγμένο της έδαφος -τον οικονομικό αγώνα- και στη συνέχεια να καλλιεργήσει την ταξική της συνείδηση προς τα εμπρός σε μια επαναστατική κατεύθυνση. Αυτό δεν εμπόδισε τα πρώην μέλη της Συμμαχίας να παραμείνουν στο εσωτερικό της προς μια ριζοσπαστικοποίηση του κινήματος στο σύνολό του: το αντίθετο. Αυτό όμως έπρεπε να ληφθεί υπόψη χωρίς τον Μαρξ και την αυξανόμενη επιρροή που άσκησε στο Γενικό Συμβούλιο του Λονδίνου. Έτσι ήταν αναπόφευκτο να συγκρουστούν.
Δεν πρόκειται να εισέλθουμε εδώ σε όλες τις αντιπαλότητες και τις διαφωνίες που έθεσαν τους δύο άνδρες εναντίον του άλλου, γιατί αυτό θα μας πήγαινε πολύ μακριά από το θέμα μας, οπότε θα δούμε μόνο τις διαφορές τους σε θέματα στρατηγικής και οργάνωσης.
Θυμηθείτε ότι κατά την άποψη του Μαρξ η καθοδήγηση του εργατικού κινήματος θα μπορούσε να προέλθει μόνο από τους κομμουνιστές, οι οποίοι είναι: το πιο αφοσιωμένο τμήμα των εργατικών κομμάτων, η παράταξη που έχει πάντα το προβάδισμα και πάνω απ’ όλα εκείνο το οποίο «από την άποψη της θεωρίας» έχει αυτό το πλεονέκτημα έναντι της υπόλοιπης προλεταριακής μάζας, ότι κατανοεί τις συνθήκες, την πρόοδο και τα γενικά αποτελέσματα του εργατικού κινήματος. [Επιπλέον, υποστήριξε ότι] ένα σημαντικό μέρος της αστικής τάξης έρχεται στο προλεταριάτο και ειδικότερα αυτοί οι αστοί ιδεολόγοι που έχουν αποκτήσει μια θεωρητική αντίληψη για τη συνολική κίνηση της ιστορίας. 7
Ήταν ξεκάθαρο λοιπόν ότι, αν αδυνατούσε να παράγει τους δικούς του ηγέτες, το προλεταριάτο έπρεπε να κοιτάξει να τους βρει στους «αστούς ιδεολόγους» για καθοδήγηση. Σε αυτό το σημείο, ο Μαρξ απλώς ακολουθούσε την γιακωβίνικη και την σοσιαλιστική παράδοση του πρώτου μισού του δέκατου ένατου αιώνα, οπότε δεν μπορούσε παρά να υιοθετήσει ένα κεντριστικό οργανωτικό μοντέλο και να εκφράσει την πλήρη μη κατανόησή του αυτού που ο Μπακούνιν ισχυριζόταν για «την ελεύθερη οργάνωση των εργατικών μαζών από κάτω προς τα πάνω», περιγράφοντάς το ως «ανόητο». 8 Η δραστηριότητά του στις τάξεις της Κομμουνιστικής Ένωσης το 1848 έδειξε αυτήν την επιλογή: όταν κάποια μέλη αντιμετώπισαν δυσκολίες με τη γερμανική αστυνομία, έπεισε μερικούς από τους υποστηρικτές του να του δώσουν λευκή επιταγή (carte blanche) για να αποφασίσει τη μοίρα της οργάνωσης:
... Οι σημερινές συνθήκες απαιτούν απόλυτα έναν ενεργό ηγέτη από την οργάνωση των κομμουνιστών, για την οποία μια διακριτική εξουσία είναι προς το παρόν απαραίτητη. [Η Κεντρική Επιτροπή της Ένωσης Κομμουνιστών] καθορίζει:
Άρθρο 1: Η Κεντρική Επιτροπή μεταφέρεται στο Παρίσι.
Άρθρο 2: Το μέλος της Ένωσης Καρλ Μαρξ αναλαμβάνει από την Κεντρική Επιτροπή των Βρυξελλών με διακριτική ευχέρεια να αναλάβει προσωρινό κεντρικό έλεγχο όλων των υποθέσεων της Ένωσης, υπό την ευθύνη της Κεντρικής Επιτροπής που αναμένει τη συγκρότησή της στο προσεχές συνέδριο.
Άρθρο 3: Η Επιτροπή καλεί τον Μαρξ να εγκαταστήσει στο Παρίσι, μόλις το επιτρέψουν οι περιστάσεις και μεταξύ των πλέον κατάλληλων μελών της ένωσης, μια νέα Κεντρική Επιτροπή της επιλογής του και να προσελκύσει ακόμη και εκείνα τα μέλη της οργάνωσης οι οποίοι ενδέχεται να μην έχουν την κατοικία τους στο Παρίσι.
Άρθρο 4: Η Κεντρική Επιτροπή των Βρυξελλών διαλύεται. Έτσι αποφασίστηκε στις Βρυξέλλες, 3 Μαρτίου 1848.
Η Κεντρική Επιτροπή [υπογραφές των Engels, C. Fischer, Cigot, H. Heingers, K. Marx] 9
Λίγο καιρό αργότερα, ο Μαρξ, μαζί με τον Ένγκελς, ανακοίνωσαν ότι η οργάνωση είχε τελειώσει: δεν είχαν συμβουλευτεί καν τα υπόλοιπα μέλη! Εκείνη την πρώτη μέρα στην οργάνωση μπορεί κανείς να διακρίνει, κάτω από την επιφάνεια, την προσέγγιση που επρόκειτο να υιοθετήσει στο εσωτερικό της IWMA. Η στάση του έμεινε η ίδια, σύμφωνα με αυτό που θα μπορούσαμε να παραδεχτούμε να ονομάσουμε τον «ναρκισσιστικό κεντρισμό του!»
Έτσι, το Γενικό Συμβούλιο του έδωσε τη λευκή επιταγή για την εκπόνηση διευθύνσεων και εγκυκλίων εξ ονόματός του: νέα μέλη προωθήθηκαν στην Γενική Γραμματεία χρησιμοποιώντας μια συμφωνία συνεργασίας, αφήνοντάς τον ελεύθερο και οποτεδήποτε ήταν σίγουρος ότι είχε την πλειοψηφία, όπως συνέβη στη Χάγη, χορηγώντας τους υποστηρικτές του λευκά διαπιστευτήρια.
Αν θέλετε κάτι να γίνει σωστά, το ίδιο συμβαίνει και εδώ βλέπουμε την τέλεια απεικόνιση αυτού του γεγονότος. Ένα άλλο παράδειγμα παραβίασης: κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης του Λονδίνου το 1871, οι εκπρόσωποι των Τμημάτων της IWMA είχαν μόνο δέκα ψήφους, ενώ τα μέλη του Γενικού Συμβουλίου είχαν δεκατρείς! Ομοίως, ο Μαρξ, μαζί με το alter ego του, Ένγκελς, ισχυρίστηκαν ότι εκπροσωπούσαν αρκετές χώρες: τη Ρωσία, τη Γερμανία, την Ισπανία, την Ιταλία και τη Δανία, χωρίς καμία από αυτές να υποχρεούται να υποβάλει τις εκθέσεις της στον Γενικό Γραμματέας του Συμβουλίου του Λονδίνου της IWMA! Ωστόσο, με τη χρήση αυτής της άκρως γραφειοκρατικής προσέγγισης, ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν σκέφτηκαν να εκπροσωπούν ένα «κόμμα» υπό την οργανωτική έννοια, αλλά αποσκοπούσαν πρωτίστως να διατηρήσουν την τύχη του εργατικού κινήματος υπό την εποπτεία τους, ώστε να παρακολουθούν τη συνολική πρόοδό του. Δεν ήταν από απλή ματαιοδοξία, ακόμη και κάποια προσωπολατρεία -όχι ότι απουσίαζε αλαζονεία από αυτούς- αλλά ενεργούσαν με αυτόν τον τρόπο: ήταν απλά πεπεισμένοι ότι είχαν δίπλωμα ευρεσιτεχνίας στην επιστημονική αλήθεια για το μέλλον της κοινωνίας!
Αυτή η ιδεολογική βεβαιότητα αντικατοπτρίζεται σαφώς στην επιστολή του Μαρξ της 28ης Μαρτίου 1870 προς την Επιτροπή του Brunswick - την Κεντρική Επιτροπή του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος. Επιβεβαιώνει εκεί την αναγκαιότητα να παραμείνει το Γενικό Συμβούλιο της IWMA στο Λονδίνο, λόγω του ότι «είναι επί του παρόντος στην ευχάριστη θέση να έχει άμεσο έλεγχο αυτού του μεγάλου μοχλού της προλεταριακής επανάστασης», όπως πίστευε ότι ήταν η Αγγλία. Ως αποτέλεσμα, τάχθηκε ενάντια στη δημιουργία ενός Περιφερειακού Συμβουλίου για την Αγγλία, γιατί αυτό θα ήταν «τρέλα, ίσως μάλιστα να πούμε έγκλημα, να αφήσουμε το [τόσο μεγάλο μοχλό] να πέσει σε απλά αγγλικά χέρια»;
Πώς κι έτσι; Επειδή οι Άγγλοι έχουν όλα τα απαραίτητα μέσα για την κοινωνική επανάσταση. Αυτό που τους λείπει είναι το γενικευμένο μυαλό και το επαναστατικό πάθος.
«Μόνο το Γενικό Συμβούλιο μπορεί να το προμηθεύσει αυτό και έτσι να επιταχύνει το πραγματικά επαναστατικό κίνημα σε αυτή τη χώρα και, συνεπώς, παντού».10
Είναι κατανοητό ότι οι Άγγλοι ήταν μακροπρόθεσμα κουρασμένοι για να τους μεταχειρίζονται ως «μοχλούς» και ότι ο ηγέτης των συνδικάτων, John Hales, θα έπρεπε να μιλήσει για «σπασμένα σίδερα» όταν περιγράφει τη χαλάρωσή του από την υπερβολική τυραννία του Μαρξ και την υπακοή στο Γενικό Συμβούλιο της IWMA. 11
Ήταν επίσης πολύ φυσικό ότι στο Συνέδριο της Χάγης οι Μαρξ και Ένγκελς έπρεπε πάλι να καταφύγουν στα παλιά τους κόλπα του 1848, προτείνοντας στο προλεταριάτο να οργανωθεί ως πολιτικό κόμμα και να αναλάβει «την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας ως «πρωταρχικό καθήκον» και, ως εκ τούτου, μετατρέπουν το Γενικό Συμβούλιο της IWMA σε ένα είδος «κέντρου εθνικών πολιτικών κομμάτων - ή «κυβερνητικού οργάνου.» (Μαρξ)
Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Μαρξ θα έπρεπε να έχει δει τον Μπακούνιν ως απειλή για την εξαιρετικά διακριτική εξουσία που ασκούσε στο Γενικό Συμβούλιο και θα έπρεπε να έχει πιστώσει [στον Μπακούνιν] σκοτεινά σχέδια, συμπεριλαμβανομένου ενός σχεδίου για την κατάργηση του Συμβουλίου αυτού στη Γενεύη, ισχυριζόμενος ότι «η Διεθνής θα πέσει στη δικτατορία του Μπακούνιν». Η επιθυμία του να ξεφορτωθεί αυτόν τον επικίνδυνο αντίπαλο τον οδήγησε να τον κρατήσει στην απόλυτη περιφρόνηση, τόσο ως άτομο όσο και θεωρητικά:
[Το πρόγραμμα του Μπακούνιν στο συνέδριο της IWMA στη Λωζάνη] είναι μια κενή φλυαρία, ένα κομποσκοίνι από κούφιες ιδέες που προσπαθούν να προκαλέσουν αίσθηση, εν ολίγοις, ένα άνοστο παρασκεύασμα που επινοήθηκε με μοναδικό σκοπό να προκαλέσει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα σε μια δεδομένη στιγμή… Τι τραγελαφικό πρόγραμμα είναι αυτό το συνονθύλευμα κουραστικών κλισέ... Όσο για τον ίδιο τον Μπακούνιν, ένα από τα πιο αδαή όντα στο θέμα της κοινωνικής θεωρίας, ξαφνικά μοιάζει με τον ιδρυτή μιας αίρεσης. Αλλά το θεωρητικό πρόγραμμα αυτής της Συμμαχίας είναι μια απροκάλυπτη φάρσα.
Ούτε θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ο Μαρξ είναι πλέον αποφασισμένος, για να δανειστώ τα δικά του λόγια, να «αφορίσει» τον Ρώσο επαναστάτη. Επιπλέον, σε ό,τι τον αφορούσε, δεν θα μπορούσε να τίθεται θέμα συμμόρφωσης με κάποιον «συνεχή έλεγχο», όσο «αδελφικός» κι αν ήταν, από την πλευρά της βάσης της IWMA, πόσο μάλλον να κληθεί να λογοδοτήσει από αυτήν.
Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι, σε αντίθεση με τον Μπακούνιν, ο Μαρξ δεν ήταν άνθρωπος της δράσης: Ο Μαρξ λειτουργούσε σε επίπεδο αναλύσεων, δηλώσεων πολιτικής, διαταγμάτων, εγκυκλίων και άλλων «ανακοινώσεων». Για παράδειγμα, αν και χαιρέτισε την Κομμούνα του Παρισιού με μεγάλη φανφάρα, αποδείχθηκε εντελώς ανίκανος να οργανώσει μια διαδήλωση της IWMA στο Λονδίνο για την υποστήριξη των κομμουνάρων.
Ήταν πράγματι ένα άτομο-δέσμιο των γραφείων που ονειρεύτηκε τον μεσσιανικό ρόλο της εργατικής τάξης, που λιβανίστηκε ως ο ηγέτης της ιστορίας. Σε αυτό το σημείο, η κριτική του στη διακήρυξη του Μπακούνιν ότι «οι εργάτες που έχουν γίνει αντιπρόσωποι του λαού έχουν πάψει να είναι εργάτες» είναι πολύ αποκαλυπτική: Η ανταπάντηση του Μαρξ ήταν ότι αυτό ήταν αδύνατο «όπως και ο σημερινός βιομήχανος παύει να είναι καπιταλιστής επειδή γίνεται δημοτικός σύμβουλος»!
Περισσότερο εξοικειωμένος με τους πραγματικούς ανθρώπους και την πραγματική κοινωνία, ο Μπακούνιν δεν είχε ψευδαισθήσεις σχετικά με την εκπροσώπηση των εργαζομένων, γιατί είχε παρατηρήσει ότι η μάζα είχε την τάση να επιλέγει αντιπροσώπους τους οποίους απέτυχε, είτε από αδιαφορία είτε από απάθεια, να κρατήσει υπό «συνεχή παρακολούθηση». Πράγμα που αναπόφευκτα οδηγεί σε μια πηγή εξαχρείωσης για όλους όσοι βρίσκονται επενδεδυμένοι με οποιαδήποτε κοινωνική εξουσία, λόγω του γεγονότος ότι: μέσω της αυτοθυσίας και της αφοσίωσης, έχουν γλιστρήσει στη γλυκιά συνήθεια της διοίκησης, και, μέσω ενός είδους φυσικής και σχεδόν αναπόφευκτης παραίσθησης σε όλους τους ανθρώπους που προσκολλώνται πολύ καιρό στην εξουσία, έχουν καταλήξει να φαντάζονται τους εαυτούς τους απαραίτητους. Με αυτόν τον τρόπο, από τις ίδιες τις τάξεις αυτών των τόσο ειλικρινά λαϊκών τμημάτων των εργατών οικοδομών, προέκυψε ανεπαίσθητα ένα είδος κυβερνητικής αριστοκρατίας. 12
Σύμφωνα με τον Μπακούνιν, μια τέτοια αδράνεια από την πλευρά της εργατικής τάξης θα μπορούσε να πιστωθεί και στην εποχή του, αν και θα μπορούσαμε να το εφαρμόσουμε με την ίδια ευκολία και στην εποχή μας, στην εντελώς ιδιοτελή και: διεφθαρμένη [προπαγάνδα] των ιερέων, των κυβερνήσεων και όλων των αστικών πολιτικών κομμάτων, μηδέ των πιο κόκκινων από αυτά [που] έχουν διαδώσει ένα πλήθος ψευδών ιδεών στις εργαζόμενες μάζες, και αυτές οι τυφλωμένες μάζες είναι δυστυχώς πολύ συχνά ενθουσιώδεις των ψεμάτων που δεν έχουν άλλο σκοπό από το να τις υποβιβάσουν, εκούσια και ανόητα, στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων των προνομιούχων τάξεων, εις βάρος των δικών τους συμφερόντων. 14
Το οποίο απέχει πάρα πολύ από την εξιδανίκευση του Μαρξ για τον εργάτη ως «νέου Προμηθέα»! Όχι ότι αυτή η εξιδανίκευση είναι άσκοπη, γιατί συμβαδίζει χέρι-χέρι (κατά την άποψή του) με την αποφασιστική ενίσχυση με τη μορφή «αποστατών» από την αστική τάξη, εκείνων των «ιδεολόγων» που υποτίθεται ότι θα βοηθήσουν τον εργάτη να ξεπεράσει την άγνοιά του και θα τον κατευθύνουν στο δρόμο της ιστορικής του αποστολής, ακόμη και αν χρειαστεί να τον υποκαταστήσουν για να τον βοηθήσουν να πάρει το «σωστό» δρόμο. Στη βάση αυτής της ανάλυσης ο Μαρξ δικαιολόγησε το δικό του ρόλο μέσα στην IWMA. Και εδώ ο Μπακούνιν τον υπέβαλε σε σθεναρή κριτική:
«Από τη στιγμή που η Διεθνής Ένωση θα χωριζόταν σε δύο ομάδες - η μία που θα αποτελούσε τη συντριπτική πλειοψηφία και θα αποτελούνταν από μέλη των οποίων το άθροισμα του βάρους θα ήταν η τυφλή πίστη στη θεωρητική και πρακτική σοφία των ηγετών τους: και η άλλη που θα αποτελούνταν μόνο από μερικές δεκάδες άτομα - ηγέτες - αυτός ο θεσμός, που θα έπρεπε να χειραφετήσει την ανθρωπότητα, θα μετατρεπόταν σε ένα είδος ολιγαρχικού κράτους, του χειρότερου όλων των κρατών: Και επιπλέον, αυτή η διορατική, έμπειρη και επιδέξια μειοψηφία που θα επωμιζόταν, μαζί με όλες τις ευθύνες, και όλα τα δικαιώματα μιας κυβέρνησης που θα ήταν ακόμη πιο απόλυτη επειδή ο δεσποτισμός της θα κρύβεται επιμελώς κάτω από την επίφαση ενός δουλικού σεβασμού προς τη θέληση και τις αποφάσεις του κυρίαρχου λαού, ένα ψήφισμα που αυτή η κυβέρνηση πάντα εισάγει στη λεγόμενη βούληση του λαού - αυτή η μειονότητα, όπως λέμε, υπάκουη στις ανάγκες και τις συνθήκες της προνομιακής της θέσης και έρμαιο της μοίρας όλων των κυβερνήσεων, θα γινόταν σύντομα όλο και πιο δεσποτική, κακόβουλη και αντιδραστική.» 15
Το συμπέρασμα του Μπακούνιν από αυτό ήταν ότι η IWMA δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει εργαλείο για τη χειραφέτηση, εκτός αν «χειραφετηθεί η ίδια πρώτα απ' όλα», με το να μην είναι πλέον διαιρεμένη σε μια «πλειοψηφία τυφλών εργαλείων και μια μειοψηφία μορφωμένων μηχανικών».
Αυτή η διαισθητική κατανόηση επιβεβαιώθηκε σε ένα άλλο επίπεδο, μισό αιώνα αργότερα, με την εμφάνιση των μαρξιστών-λενινιστών «μαθημένων μηχανικών», οι οποίοι σύντομα μετατράπηκαν σε «μηχανοδηγούς της ιστορίας», με δεκάδες εκατομμύρια εργάτες για καύσιμα. Έτσι, οι οργανωτικές ιδέες και η εφαρμογή τους στο εσωτερικό της IWMA, διασταυρώθηκαν με θεμελιώδεις και εκ διαμέτρου αντίθετες θεωρητικές αρχές και δεν θα μπορούσαν παρά να οδηγήσουν σε μια καθαρή ρήξη. Αυτή ήρθε στο συνέδριο της IWMA το 1872.
Κατά την αναγκαστική απουσία του Μπακούνιν (η οποία επιβλήθηκε από την αδυναμία του να διασχίσει τη Γερμανία ή τη Γαλλία λόγω της απειλής ότι θα συλλαμβανόταν και θα φυλακιζόταν - όπως γνώριζε πολύ καλά ο Μαρξ), οι αντίπαλοί του είχαν την ευκαιρία να δουλέψουν με την πλειοψηφία των εντολών που είχαν εξασφαλιστεί εκ των προτέρων. Προκειμένου να εξασφαλίσει τον αποκλεισμό του αντιπάλου του, ο Μαρξ έκανε ωστόσο το λάθος να κατεβάσει το επίπεδο της αντιπαράθεσης σε προσωπικό επίπεδο, κατηγορώντας τον Μπακούνιν για απάτη σε σχέση με ένα σκοτεινό επεισόδιο που αφορούσε μια προκαταβολή στον Μπακούνιν για μια μετάφραση του Das Kapital του ίδιου του Μαρξ, η οποία δεν είχε επιστραφεί σε έναν Ρώσο εκδότη. Αυτό το χοντροκομμένο τέχνασμα προκάλεσε μια γενική μομφή στην IWMA, ακόμη και μεταξύ των «μαρξιστών» εκείνης ή μιας μεταγενέστερης χρονιάς. Ας δούμε, για παράδειγμα, πώς έκρινε αυτό το επεισόδιο λίγες δεκαετίες αργότερα ένας από τους θαυμαστές του Μαρξ (και σε καμία περίπτωση ο λιγότερο σημαντικός), ο Otto Ruhle, ο Γερμανός υπεραριστερός κομμουνιστής: Ο Μαρξ είχε θριαμβεύσει επί του περιφρονημένου αντιπάλου του, αλλά, μη αρκούμενος στο να διασπάσει όλους τους δεσμούς κομματικής αδελφοσύνης μεταξύ του ιδίου και του αντιπάλου του, είχε επιδοθεί περαιτέρω στο μίσος του επιτιθέμενος στην τιμή του. Ο Μπακούνιν, τουλάχιστον αν πιστέψει κανείς το Συνέδριο, είχε παραλείψει να επιστρέψει στον Μαρξ μια προκαταβολή 300 ρουβλιών για μια μετάφραση του «Κεφαλαίου»: και ο Μαρξ, ο Μαρξ που ήταν βυθισμένος σε χίλιες σκοτεινές συμφωνίες και που είχε ζήσει όλη του τη ζωή με τα λεφτά των άλλων, το έκανε αυτό να φανεί ως κρεμασμένο αδίκημα.
Ήταν θεμιτό γι' αυτόν να αγωνίζεται για μια αντικειμενική πολιτική στην οποία προσβλέπει, αποκλείοντας κάθε άλλη, για την απελευθέρωση του προλεταριάτου. Είχε το δικαίωμα να συγκαλέσει τη Διεθνή για να προσπαθήσει να απαλλαγεί από τον Μπακούνιν, γιατί ο Μπακούνιν έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να ανατρέψει αυτόν και την πολιτική του. Αλλά το να προσπαθήσει να θριαμβεύσει αντικειμενικά καταφεύγοντας σε μεθόδους τόσο ντροπιαστικές όσο το να μαυρίσει τον αντίπαλό του ήταν μια ατιμωτική πορεία που δεν σπίλωνε τον Μπακούνιν, αλλά σπίλωνε τον συγγραφέα του. Βλέπουμε εδώ τη μοιραία πτυχή του χαρακτήρα του: τίποτα δεν είχε ποτέ προτεραιότητα για τον Μαρξ έναντι της αυτοεκτίμησής του: ούτε τα πολιτικά ζητήματα, ούτε το εργατικό κίνημα, ούτε τα συμφέροντα της επανάστασης. Το γεγονός ότι μια συγκέντρωση διεθνών επαναστατών έτοιμη στο άψε σβήσε να τινάξει την ατομική ιδιοκτησία και την αστική ηθική στον αέρα, έδιωξε, έθεσε εκτός νόμου και απέλασε, με την καταγγελία του ηγέτη της, τον πιο ταλαντούχο, πιο ηρωικό και πιο συναρπαστικό από τους κόλπους της, εξαιτίας κάποιων υποτιθέμενων παράβαση των αστικών νόμων της ιδιοκτησίας, ήταν ένας από τους πιο αιματηρούς αστεϊσμούς στην ιστορία.
Η αυστηρότητα της αμετάκλητης ετυμηγορίας του Otto Ruhle μάς φαίνεται ωστόσο ελλιπής, διότι αφορά μόνο τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν και όχι την πολιτική πρόθεση στην οποία αυτές ήταν φυσικά δευτερεύουσες. Τώρα, αυτή η πολιτική πρόθεση δεν συζητήθηκε πραγματικά στη Χάγη: η συζήτηση παρασύρθηκε από αυτό το ξεκαθάρισμα προσωπικών λογαριασμών. Ωστόσο, αν είχε συζητηθεί ανοιχτά, το αποτέλεσμα θα μπορούσε να ήταν πολύ διαφορετικό: ίσως ακόμη και πιο ευνοϊκό για τον Μαρξ, όπως έμελλε να καταδείξει η αποσαφήνιση των αντίστοιχων θέσεων των αναρχικών κολεκτιβιστών και των ρεφορμιστών κρατικών σοσιαλιστών λίγα χρόνια αργότερα.
Η πορεία όμως που επέλεξε ο Μαρξ ήταν διαφορετική: γουρουνοκέφαλος, αξιοποίησε την περιστασιακή του πλειοψηφία για να ενισχύσει σημαντικά τον παντοδύναμο ρόλο του Γενικού Συμβουλίου και να προωθήσει την αποδοχή της ανάγκης μετατροπής των τμημάτων της IWMA σε πολιτικά κόμματα, αναθέτοντάς τους την αποστολή της «κατάκτησης της κρατικής πολιτικής εξουσίας». Στη συνέχεια, βλέποντας να παρακάμπτεται από πρόσωπα που ήταν ακόμη πιο ενθουσιώδη με τη συγκεντρωτική πολιτική από τον ίδιο -τους πρώην συμμάχους του, τους μπλανκιστές- τους ξεγέλασε μεταφέροντας επίσημα την έδρα του Γενικού Συμβουλίου της IWMA στη... Νέα Υόρκη, δηλαδή όσο το δυνατόν πιο μακριά από το ευρωπαϊκό θέατρο επιχειρήσεων. Επιπλέον, την ανέθεσε στη φροντίδα Γερμανών εμιγκρέδων, επιλεγμένων μεταξύ των πιο πιστών υποστηρικτών του.
Αυτό το απελπισμένο τέχνασμα δεν τον έσωσε από την πλήρη ήττα: τα περισσότερα τμήματα της IWMA αποκήρυξαν τις αποφάσεις που ελήφθησαν στη Χάγη και συνέχισαν τις επαφές τους με τον απόκληρο Μπακούνιν και τον Τζέιμς Γκιγιόμ. Η Ομοσπονδία της Jura πήρε στη θέση του Γενικού Συμβουλίου και συνέχισε τη δραστηριότητα της IWMA. Παρά το προσχηματικό συνέδριο στη Γενεύη το 1873, στο οποίο οι μαρξιστές έπρεπε να «τραβήξoυν τις εντολές από το έδαφος» (Becker) για να μην βρεθούν περιτριγυρισμένοι μόνο από γερμανόφωνους Ελβετούς, η φράξια του Μαρξ κατέρρευσε και εξαφανίστηκε στο στόμα της ιστορίας.
Στην πραγματικότητα, ο Μαρξ αναπαρήγαγε το κόλπο της Κομμουνιστικής Ένωσης όταν ο έλεγχος του είχε ξεφύγει. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι όλα αυτά τα γεγονότα είναι ευρέως γνωστά, καταγεγραμμένα δεόντως στα πρακτικά του Συνεδρίου ή στα έργα που είναι αφιερωμένα στην IWMA: όχι ότι αυτό εμπόδισε τους παραχαράκτες ή άλλους αδειούχους χειριστές, οι οποίοι προσπάθησαν τόσο σκληρά τον τελευταίο αιώνα να συγκαλύψουν αυτό το αξιοθρήνητο αποτέλεσμα, ώστε σήμερα πρέπει να επαναλάβουμε αυτά τα επίμονα γεγονότα: Η IWMA δεν εξαφανίστηκε το 1872 -θα ιδρυθεί μόνο πολύ αργότερα σε υφάλους που θα εξετάσουμε στη συνέχεια- και ήταν η μαρξιστική παράταξη που περιορίστηκε στην πιο απλή έκφρασή της, δηλαδή μόνο Γερμανοί. Τόσο πολύ που αρκετοί από τους πιο πιστούς και αφοσιωμένους υποστηρικτές του Μαρξ, που ήταν ακριβώς αυτό επί είκοσι χρόνια, όπως ο Eccarius και ο Jung, κατέληξαν να επικρίνουν τις σκανδαλιές του, να καταγγέλλουν τη «δικτατορία» του και να εγκαταλείπουν το πλοίο.
Σημειώσεις
1. The First International's Hague Congress (minutes) (Moscow, 1972) , p. 1 19.
2. Bakunin, Oeuvres completes, Vol. II, p. 462.
3. Ibid., p. 127.
4. 1. Tchernov, Le parti republicain au coup d'etat et sous Ie Second Empire, (paris, 1 906) , p. 482.
5. Bakunin, La liberte, texts presented by F. Munoz, (Paris: Pauvert, 1965) , pp. 1 95-196
(Letter to Morago dated May 21, 1872, in Nettlau Archives).
6. Ibid.
7. Karl Marx, Manifeste communists Oeuvres I, (La Pleiade) , pp. 174 and 171.
8. Marx, "Notes sur l'Etatisme et l'Anarchie de Bakounine" in Marx-Engels-Lenin, Sur
l'anarchisme et l'anarcho-syndicalisme (Moscow, 1973) , p. 169.
9. Quoted by Hem Day, L'internationale de 1864 (Paris-Brussels: Libres propos, 1965) , p. 30.
10. Karl Marx, Jenny Marx, and F. Engels Lettres a Kugelmann, ) Paris: Editions sociales
1970), pp. 146-163, for all the quotations from Marx.
1 1. Letter from ]. Hales to the Belgian Internationalists, Bulletin de la Federationjurassienne,
No. 20-21, (November 10, 1872) .
12. Marx-Engels-Lenin, Sur l'anarchisme, op. cit., p. 166.
13. Bakunin Oeuvres, Tome IV, published by James Guillaume, (Editions Stock, 1913) , p. 19.
14. Mikhail Bakunin, Le politique de I'Internationale, (Paris: Vie Ouvriere editions, no date) .
15. Bakunin, L'organization de l'internationale (Geneva, 1914), pp. 14-15.
16. Otto Ruhle, Karl Marx, (Paris: Grasset, 1937) , pp. 320-321.
Συνεχίζεται
