Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
18 June 2011
Τα Βαλκάνια του 1871 αποτελούσαν βασικά κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς ακόμη η (μικρή) σερβική ηγεμονία, το Μαυροβούνιο και η πρόσφατα ενοποιηθείσα Ρουμανία (ουσιαστικά η Μολδοβλαχία) ήταν ονομαστικά υποτελείς στον σουλτάνο. Η Αυστροουγγαρία κατείχε το βορειοδυτικό κομμάτι της χερσονήσου, ενώ το μοναδικό μικρό ανεξάρτητο κράτος ήταν το ελληνικό βασιλείο του οποίου τα βόρεια σύνορα ήταν στη Λαμία.
Αν και οι συγκοινωνιακές και επικοινωνιακές δυνατότητες δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένες όσο σήμερα, πρόσφατες εξελίξεις όπως η ανάπτυξη των σιδηροδρόμων, η ατμοκίνηση των πλοίων, οι οργανωμένες ταχυδρομικές υπηρεσίες, είχαν οδηγήσει σε μια αντίληψη για τα ταξίδια που ξεπερνούσε τη λογική του περιηγητή των περασμένων αιώνων. Μάλιστα μια ιδιαίτερα ρομαντική διάθεση έστελνε κόσμο να πολεμάει σε διάφορα μέρη του πλανήτη για τις ιδέες του, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τους γαριβαλδινούς. Έτσι, π.χ., ένα από τα σημαντικά μέλη του Συμβουλίου της Κομμούνας, ο Γκυστάβ Φλουράνς, είχε πάρει μέρος στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69,[1] μάλιστα εκλέχθηκε πληρεξούσιος της Κρήτης και προσπάθησε ανεπιτυχώς να συναντηθεί με τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ που αργότερα τον απέλασε από την Ελλάδα.[2] Ο Φλουράνς συνελήφθη -και στη συνέχεια εκτελέστηκε- από τις δυνάμεις της κυβέρνησης των Βερσαλλιών μαζί τον Ιταλό Αμιλκάρε Τσιπριάνι “παλιό σύντροφό του στην Κρήτη”,[3] ο οποίος βρισκόταν στην Αθήνα το 1862 και συμμετείχε στην εξέγερση εναντίον του Όθωνα (σε οδόφραγμα στην Καπνικαρέα ήταν αυτός που ύψωσε κόκκινη σημαία για πρώτη φορά στην Ελλάδα). Τη συμμετοχή στην Κομμούνα την πλήρωσε με θανατική καταδίκη (δεν εκτελέστηκε), ενώ στην πολυτάραχη ζωή του οι διώξεις, φυλακίσεις κι απελάσεις ήταν συνεχείς. Εκλέχτηκε μέλος του ιταλικού κοινοβουλίου κι επέστρεψε στην Ελλάδα συμμετέχοντας με σώμα γαριβαλδινών στον πόλεμο του 1897.[4]
Δυστυχώς παρά τις “αγαθές προθέσεις” μου να βρω ανθρώπους απ' όλη τη Βαλκανική, εντόπισα μόνο ελληνικές και τουρκικές (για την ακρίβεια οθωμανικές) συμμετοχές. Πάντως, ο Βούλγαρος ποιητής κι επαναστάτης Χρίστο Μπότεφ (γεν. 1848 – θαν. 1876 στη διάρκεια της βουλγαρικής εξέγερσης)[5] από το Γαλάτσι της Ρουμανίας όπου βρισκόταν τότε χαιρέτησε με ενθουσιασμό την Κομμούνα και διακήρυξε το “Πιστεύω της Βουλγαρικής Κομμούνας”.[6] Παράλληλα, να αναφερθούμε στην κάλυψη των γεγονότων της Κομμούνας στην αθηναϊκή εφημερίδα Μέλλον από τον εκδότη της Δήμο Παπαθανασίου, κάλυψη που του στοίχισε διώξεις και ξυλοδαρμούς από την ελληνική αστυνομία και στην οποία είναι αφιερωμένη το βιβλίο του Μ. Παπαϊωάννου Η Παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα.
Από ελληνικής πλευράς σίγουρη είναι η συμμετοχή της Μαρίας Δαούδογλου.[7] Η γυναίκα αυτή, για την οποία δυστυχώς δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα, αποτελεί πολύ ξεχωριστή περίπτωση στο επαναστατικό κίνημα. Η Μαρία Πανταζή, όπως ονομαζόταν πριν τον γάμο της, ήταν πόρνη, στη Νάπολι της Ιταλίας. Εκεί γνωρίστηκε με τον αναρχικό έμπορο από τη Σμύρνη Εμμανουήλ Δαούδογλου, τον οποίο και παντρεύτηκε. Ο Εμ. Δαούδογλου, λίγα χρόνια πριν τη γνωριμία του με τη Μ. Πανταζή, ήταν στο Παρίσι όπου μαζί με τον Π. Αργυριάδη και τον Αμ. Τσιπριάνι οργάνωσαν ομάδα Ευρωπαίων αναρχικών και σοσιαλιστών που συμμετείχε στην αντιοθωνική εξέγερση. Το 1864 πήγε στη Νάπολι, όπου εντάχθηκε στο τοπικό τμήμα της Α΄ Διεθνούς και γνωρίστηκε, εκτός από τη σύζυγό του, και με τον Μιχαήλ Μπακούνιν που εγκαταστάθηκε εκεί το 1865. Στα 1867 το ζευγάρι επέστρεψε στην Αθήνα και προσπάθησαν ανεπιτυχώς να συγκροτήσουν μια αναρχική ομάδα. Το 1870 ο Δαούδογλου σκοτώθηκε σ' έναν καυγά στη Δημοκρατική Λέσχη (που είχε ιδρύσει ο Τσιπριάνι). Το αμέσως επόμενο διάστημα η Μαρία Δαούδογλου πήγε στο Παρίσι, εντάχθηκε σε αναρχική ομάδα και συμμετείχε στην Κομμούνα. Μετά την ήττα συνελήφθη και εκτελέστηκε από τα στρατεύματα της κυβέρνησης των Βερσαλλιών.[8]
Ο Παύλος Αργυριάδης είναι ο πιο γνωστός απ' όλα τα ονόματα που αναφέρουμε. Γεννημένος το 1849 στην Καστοριά, έζησε κυρίως στο Παρίσι όπου πήγε για νομικές σπουδές. Από το 1866 εξέδιδε το ετήσιο Almanac de la Question Sociale (Hμερολόγιο του Kοινωνικού Zητήματος). Ο Τρωαδίτης αναφέρει πως “η κοσμογονία της Παρισινής Kομμούνας τον συνεπήρε σε τέτοιο βαθμό και συνετέλεσε καταλυτικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και των ιδεών του” και σημειώνει επίσης ότι εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επαναστατικής Επιτροπής.[9] Αυτή η πληροφορία δεν επιβεβαιώνεται από τον Λισαγκαρέ, ενώ ο Αλεξίου τον συγκαταλέγει στις ελληνικές συμμετοχές στην Κομμούνα.[10] Πράγματι, είναι μάλλον απίθανο ο συγκεκριμένος άνθρωπος, που σίγουρα βρισκόταν τότε στο Παρίσι, να μην είχε συμμετοχή, υπέρ της οποίας συνηγορεί και η αλληλογραφία που διατηρούσε με τη Λουΐζ Μισέλ, από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της Κομμούνας. Ο Π. Αργυριάδης κατόπιν υπερασπίστηκε πολλούς αναρχικούς και σοσιαλιστές στα δικαστήρια, πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Διεθνούς Συνδέσμου Βαλκανικής Ομοσπονδίας, το 1891 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Δοκίμιο για τον επιστημονικό σοσιαλισμό - Oικονομική κριτική της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, ενώ το 1899 έγινε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Σοσιαλιστικού Επαναστατικού Κόμματος. Πέθανε στο Παρίσι τις 19.11.1901.[11]
Ο αναρχικός ποιητής Μικέλης Άβλιχος γεννήθηκε στο Ληξούρι το 1844. Σπούδασε στη Βέρνη όπου γνωρίστηκε με τον Μπακούνιν κι έγινε μέλος της Α΄ Διεθνούς. Επίσης ταξίδεψε σε Βενετία, Ζυρίχη και Παρίσι. Αν κι ο Αλεξίου τον συμπεριλαμβάνει στους Έλληνες που ήταν στην Κομμούνα,[12] ο Τρωαδίτης διατηρεί αμφιβολίες σημειώνοντας πως “ίσως συσχετίστηκε με υπολείμματα κομμουνάρων μετά την καταστολή της Κομμούνας”.[13] Ο Σακκάτος συσχετίζει έμμεσα τον Άβλιχο με την Κομμούνα, χωρίς να ισχυρίζεται όμως ότι συμμετείχε, παραθέτοντας επιστολή του προς τον φίλο του Α. Μομφεράτο (1.11.1873) όπου ο ποιητής αναφέρει: “Τα γαλλικά με τρομάζουν πολύ -αλοίμονον αν και αυτήν την φορά πέσει η Δημοκρατία! Αλοίμονον!”. Πάντως ο Μ. Άβλιχος ζει από το 1872 στην Κεφαλονιά, γράφει κυρίως σατιρική ποίηση εναντίον του κλήρου, υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας αλλά και κατά του στρατού και του πολέμου. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημά του Η πρώτη παράκληση το βράδυ με την κήρυξη του πολέμου μας 1912, όπου προτιμάει τα σκυλιά που γυρνούν έξω από την εκκλησία απ' αυτούς που μέσα προσεύχονται για “Νίκας κατά βαρβάρων”, ενώ στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου -λίγο πριν τον θάνατό του (1917)- διακήρρυσσε την ελπίδα του να απεργήσουν οι στρατιώτες.[14]
Τέλος, ο Παπαϊωάννου αναφέρει τη μαρτυρία της αθηναϊκής εφημερίδας “Παλιγγενεσία” (1/14.6.1871) που γράφει για “ένα Σπανδωνή από τη Χίο κάτοικο άλλοτε της Πόλης, που ανέλαβε υπηρεσία διευθυντή των τηλεγραφείων της Κομμούνας”.[15] Την πληροφορία αναπαράγει ο Αλεξίου, αλλά δεν την επιβεβαιώνει ο Λισαγκαρέ που καταγράφει ως διευθυντή του τηλεγραφείου κάποιον Φοντέν.[16]
Οι Οθωμανοί για τους οποίους βρήκαμε στοιχεία ότι μετείχαν στην Παρισινή Κομμούνα ήταν όλοι μέλη του ίδιου κύκλου. Πιο συγκεκριμένα τον Ιούνιο του 1865 έξι νέοι μπέηδες (Ναμίκ Κεμάλ, Αγιετουλάχ, Ρεφίκ, Μεχμέτ, Νουρί και Ρεσάτ) συναντούνται σ' ένα δάσος δίπλα στο Βόσπορο και ιδρύουν την Πατριωτική Συμμαχία (μυστική εταιρία στα πρότυπα των καρμπονάρων), με σκοπό να αντιταχθούν στην απολυταρχία της Υψηλής Πύλης. Και οι έξι είναι μέλη της αναδυόμενης τουρκικής διανόησης: γόνοι καλών οικογενειών, σπουδασμένοι στο εξωτερικό, είχαν θητεύσει στη μεταφραστική υπηρεσία και καθώς ήταν παιδιά των Τανζιμάτ (μεταρρυθμίσεων) ήθελαν να τις προχωρήσουν παραπέρα. Πολύ σύντομα τα μέλη έγιναν εκατοντάδες και μεταξελίχθηκαν στους Νέους Οθωμανούς, τους προδρόμους των Νεότουρκων. Στα 1867 οι ηγέτες της ομάδας καταφεύγουν στο Παρίσι, υπό την προστασία του πρίγκηπα της Αιγύπτου Μουσταφά Φαζίλ, που το προηγούμενο έτος με αντοικτή επιστολή στον σουλτάνο Αμπντούλ Αζίζ είχε ταχθεί υπέρ περισσότερων μεταρρυθμίσεων. Το ίδιο έτος, όμως, ο Αμπντούλ Αζίζ θα επισκεφθεί το Παρίσι στα πλαίσια της Παγκόσμιας Έκθεσης, γεγονός που θα οδηγήσει σε πιέσεις της γαλλικής αστυνομίας προς του Νέους Οθωμανούς να εγκαταλείψουν την πόλη, ενώ θα δώσει και την αφορμή για συμφιλίωση σουλτάνου και Μ. Φαζίλ, ο οποίος θα πάει στην Κωνσταντινούπολη και θα αναλάβει υπουργική θέση, αφήνοντας όμως πολλά χρήματα ως χορηγία για την επιβίωση και δράση των Νέων Οθωμανών. Οι περισσότεροι απ' αυτούς αργότερα τον ακολούθησαν και επέστρεψαν, αναλαμβάνοντας δημόσιες θέσεις.[17]
Με κάποιες εξαιρέσεις βέβαια. Σημαντικότερη, ανάμεσά τους, ο Μεχμέτ μπέης (γεν. 1843), γιος υπουργού και γαμπρός και ανιψιός μεγάλων βεζίρηδων, ο οποίος διαφώνησε με τους υπόλοιπους, δεν δέχτηκε τα χρήματα της πριγκιπικής επιχορήγησης και κυκλοφόρησε την εφημερίδα «Ittihad (Ένωση) στα τουρκικά, τα ελληνικά, τα αραβικά και τα αρμενικά. Μετά, μετακομίζοντας στη Γενεύη, συνεργάστηκε με τον Χουσεΐν Βασφί πασά για την έκδοση ενός εντύπου με τον τίτλο Inkilâb (Επανάσταση)».[18] Επίσης συνεργάστηκε με γαλλικές ριζοσπαστικές εφημερίδες και πολέμησε με το γαλλικό στρατό ως εθελοντής στο γαλλο-πρωσικό πόλεμο. Τέλος “οι Μεχμέτ, Νουρί και Ρεσάτ [...] ένωσαν τις δυνάμεις τους στο Παρίσι, όπου κι οι τρεις υπηρέτησαν ως εθελοντές με τις δημοκρατικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια της Κομμούνας”.[19] Ο Μεχμέτ θα επιστρέψει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά την αμνηστία του 1871 και θα πεθάνει τρία χρόνια αργότερα.[20]
Σημειώσεις
[1] Νίκος Β. Αλεξίου, “Γλωσσάρι – κυριότερες οργανώσεις – πρόσωπα” στο Προσπέρ-Ολιβιέ Λισαγκαρέ, Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871 – τόμος Α΄, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2005, σ. 41.
[2] Δ.Τ. [Δημήτρης Τρωαδίτης], Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
[3] Πρ.-Ολ. Λισαγκαρέ, Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871 – τόμος Α΄, ό.π., σ. 238.
[4] Δ.Τ., Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
[5] Dragan Plavšic, “Introduction” του κεφ. Ι “The Origins of the Balkan Socialist Tradition: Between Populism and Marxism” στο Revolutionary History, Vol. 8, No 3: “The Balkan Socialist Tradition – Balkan Socialism and the Balkan Federation, 1871-1915”, σ. 16-17.
[6] Dimiter Markovski, The Bulgarian National Revival, http://www.eunet.bg/books/history/bulga-national.html.
[7] Ν. Αλεξίου, “Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση” στο Πρ.-Ολ. Λισαγκαρέ, Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας..., ό.π, σ. 24.
[8] Δ.Τ., Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
[9] Δ.Τ., Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
[10] Ν. Αλεξίου, “Εισαγωγή...” στο Πρ.-Ολ. Λισαγκαρέ Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας..., ό.π, σ. 24.
[11] Δ.Τ., Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
[12] Ν. Αλεξίου, “Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση” στο Πρ.-Ολ. Λισαγκαρέ, Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας..., ό.π, σ. 24.
[13] Δ.Τ., Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
[14] Βαγγέλης Σακκάτος, Ανδρέας Λασκαράτος & Μικέλης Άβλιχος – Δύο μεγάλοι Κεφαλονίτες Σατιρικοί, Εντός, Αθήνα 2000, σ. 90-91, 96, 71-72.
[15] Μ.Μ. Παπαϊωάννου, Η Παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995, σ. 17.
[16] Πρ.-Ολ. Λισαγκαρέ, Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871 – τόμος Α΄, ό.π., σ. 281.
[17] Bernard Lewis, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμος Ι, Παπαζήσης, Αθήνα 2001, ό.π., σ. 320-333.
[18] B. Lewis, Η ανάδυση …, ό.π., σ. 326-329.
[19] Şerif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thougt – A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton University Press 2000, σ. 56.
[20] B. Lewis, Η ανάδυση …, ό.π., σ. 327.
Βιβλιογραφία
Lewis Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμος Ι, μτφρ. Π. Κωνσταντέας, Παπαζήσης, Αθήνα 2001.
Λισαγκαρέ Προσπέρ-Ολιβιέ, Η ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871 – τόμος Α΄, μτφρ. Χρ. Θεοδωροπούλου, εισαγωγή-γλωσσάρι Νίκος Β. Αλεξίου, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα 2005,
Markovski Dimiter, The Bulgarian National Revival, http://www.eunet.bg/books/history/bulga-national.html.
Mardin Şerif, The Genesis of Young Ottoman Thougt – A study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton University Press 2000.
Παπαϊωάννου M.M., Η Παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995.
Plavšic Dragan, “Introduction” του κεφ. Ι “The Origins of the Balkan Socialist Tradition: Between Populism and Marxism” στο Revolutionary History, Vol. 8, No 3: “The Balkan Socialist Tradition – Balkan Socialism and the Balkan Federation, 1871-1915”.
Σακκάτος Βαγγέλης, Ανδρέας Λασκαράτος & Μικέλης Άβλιχος – Δύο μεγάλοι Κεφαλονίτες Σατιρικοί, Εντός, Αθήνα 2000.
Τρωαδίτης Δημήτρης (Δ.Τ.), Για μια ιστορία του αναρχικού κινήματος στον ελλαδικό χώρο, http://ngnm.vrahokipos.net/.
*Δημοσιεύτηκε στο http://www.alterthess.gr/content/apo-ta-alonia-ton-valkanion-sta-odofragmata-ton-parision
