”Ο Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς Μπακούνιν, ο αναρχικός, ήταν πολιτικός στοχαστής. Η υπόληψή του, βασισμένη εν μέρει στη δίψα του για δράση και εν μέρει σε μια ευνοϊκή προς το πρόσωπό του ιστοριογραφία, επισκιάζεται…” λέει ο Robert Cutler, ανοίγοντας με αυτά τα λόγια την εισαγωγή στην ανθολογία του με γραπτά του Μπακούνιν. Ένας άλλος ιστορικός, ο Nunzio Pernicone, θρηνεί για τη σύγχρονη μόδα του “ραπίσματος κατά του Μπακούνιν” (“Bakunin-bashing”). Και ο Arthur Lehinng, σε μια κριτική στο πλαίσιο μιας ιστορικής λογοτεχνικής εργασίας το 1978, αναφέρεται σε συνομωσία σιωπής, ισχυριζόμενος ότι από τη μελέτη του έργου του Μπακούνιν αναδύονται, αναπόφευκτα, μερικά βασικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν τα κινήματα της εργατικής τάξης, όπως δικτατορία εναντίον ελευθερίας, συγκεντρωτισμός εναντίον ομοσπονδισμού, αυτο-οργάνωση εναντίον ενός εξουσιαστικού πολιτικού κόμματος.
΄Οταν ο Lehinng ασχολείτο με τη δική του εργασία, μόνο η βιογραφία του μαρξιστή E.H.Carr, του 1937, ήταν διαθέσιμη στην αγγλική γλώσσα (εκτός από μερικά ιστορικά διαγράμματα σε μπροσούρες, περιοδικά και συλλογές έργων του Μπακούνιν), ενώ ελάχιστα από τα γραπτά του Μπακούνιν είχαν μεταφραστεί στην αγγλική γλώσσα. Αλλά σήμερα υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός βιογραφικών εργασιών, συγκρινόμενος τουλάχιστον με το μικρό αριθμό γραπτών του Μπακούνιν που είναι διαθέσιμα στα αγγλικά. Επιπλέον, η παλιά, αλλά ακόμα επίκαιρη, βιογραφία του E.H.Carr επανακυκλοφόρησε το 1975, ενώ οι αναγνώστες έχουν επιπλέον στη διάθεσή τους δύο δημοφιλείς βιογραφίες (των Masters και Mendel), μια ακαδημαϊκή βιογραφία της Aileen Kelly, μια αρκετά χρήσιμη ματιά στον καταλυτικό ρόλο του Μπακούνιν στην οργάνωση του ιταλικού σοσιαλιστικού κινήματος (του Ravindranathan) και την, μάλλον μηχανιστική, εξέταση (από τον Thomas) του τρόπου με τον οποίο ο Μαρξ διαμόρφωσε τις ιδέες του και από πού και πώς διαμόρφωσε τα επιχειρήματά του για να αντικρούσει τους αναρχικούς στοχαστές, συμπεριλαμβανομένων των Μπακούνιν και Προυντόν.
Οι βιογραφίες των Masters, Mendel και Kelly είναι μάλλον φτωχές, ειδικά όταν συγκρίνονται με αυτή του Carr. Ο Mendel ισχυρίζεται (χωρίς να πείθει και στηριζόμενος σε πολύ ελάχιστες πηγές) ότι η επαναστατική πορεία και οι ιδέες του Μπακούνιν ήταν θεμελιωδώς εξουσιαστικές και ήταν αποτέλεσμα βαθιών ψυχολογικών προβλημάτων. Ο Masters διάκειται πιο φιλικά στο αντικείμενό του (αλλά αντιμετωπίζει τον αναρχισμό - στην καλύτερη περίπτωση - ως μια θαυμάσια, αλλά απραγματοποίητη ιδέα), αλλά, επίσης, χρησιμοποιεί σχεδόν ολοκληρωτικά αγγλόφωνες πηγές, ειδικά τον Carr, γράφοντας περισσότερο σε στυλ νουβέλας παρά ιστορίας.
Η βιογραφία της Aileen Kelly - η πιο νέα από τις τρεις προαναφερόμενες - προσπαθεί να αποτελέσει μια ακαδημαϊκή βιογραφία, αλλά (σύμφωνα με τον Cutler, “μεταχειρίζεται τον Μπακούνιν ως περίπτωση που χρήζει μελέτης μέσω της κοινωνικής ψυχολογίας που όμοιά της δεν έχει παρουσιαστεί καθ’ όλη τη χιλιετία” (σελ. 234). Η Kelly είναι αποφασιστικά εχθρική, απεικονίζοτας τον Μπακούνιν ως έναν άρρωστο κλόουν, παραφράζοντας όψεις-“κλειδιά” της ζωής και της σκέψης του και παραποιώντας στοιχεία, που δεν αποδεικνύονται άλλωστε, μέσω της παράθεσης επιτηδευμένων σημειώσεων. Αν και οι ιστορικοί του ισπανικού (Esenwein) και του ιταλικού (Ravindranathan) αναρχισμού επισημαίνουν τις οργανωτικές και προπαγανδιστικές ικανότητες του Μπακούνιν σε αυτό το πλαίσιο, η Kelly στη διατριβή της αρνείται να επιτρέψει στα ιστορικά ντοκουμέντα να μιλήσουν από μόνα τους.
Ο Ravindranathan, ωστόσο, έχει γράψει ένα σημαντικό βιβλίο, δίνοντας έμφαση σε μια από τις πλέον παραγωγικές προσπάθειες του Μπακούνιν κατά τη διάρκεια των δέκα χρόνων της ύπαρξής του ως αναρχικού (γιατί στο μεγαλύτερο μέρος της επαναστατικής του ζωής ο Μπακούνιν ήταν πανσλαβιστής). Ο Μπακούνιν έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην απελευθέρωση των Ιταλών επαναστατών – που συγκροτούνταν εκείνη ακριβώς την περίοδο - από τις πλάνες και τις πατριωτικές αυταπάτες, πείθοντάς τους ότι μια κοινωνική - και όχι απλώς και μόνο πολιτική - επανάσταση ήταν απαραίτητη. Όπως τέθηκε σε μια κριτική στην American Historical Review (Δεκέμβρης 1990, σελ. 1576-77): “Κατά ευχάριστο τρόπο, ο Ravindranathan δεν αφέθηκε στις κατηγορίες κατά του Μπακούνιν, κάτι που έχει γίνει της μόδας τελευταία. Αν και δεν διστάζει να σημειώσει (στην πραγματικότητα να μεγαλοποιήσει) τις ρωσικές ιδεολογικές αντιφατικότητες και προσωπικές αποτυχίες, ο Ravindranathan παρουσιάζει τον Μπακούνιν ως έναν σοβαρό και αφιερωμένο επαναστάτη, έναν οξύνου στοχαστή ικανό για ασυνήθιστες θεωρίες και έναν ειδικό της προπαγάνδας”.
Οι Kelly και Mendel αποδίδουν την πατρότητα της “Κατήχησης” του Νετσάγιεφ στον Μπακούνιν, ακόμα και τη στιγμή που έχει πλέον αποδειχθεί ότι ο Μπακούνιν όχι μόνο δεν την έγραψε, αλλά και την κατήγγειλε αποφασιστικά. (Ο Carr, θέτει, πριν έρθουν στην επιφάνεια τα πειστήρια, το ίδιο επιχείρημα στη βάση της ομοιότητας του στυλ και της δόμησης των φράσεων, μη λαμβάνοντας πιθανόν υπόψη του το γεγονός ότι οι συγγραφείς δανείζονται και επηρεάζονται ο ένας από τον άλλον. Η συλλογή του Avrich με την επωνυμία “Anarchist Portraits”, περιέχει ένα κείμενο που εξετάζει την όλη περίπτωση και στο οποίο εκδηλώνεται επίθεση στον Μπακούνιν με βάση πράγματι ανεπαρκή γεγονότα). Εκτός από τον Carr, οι διάφορες βιογραφίες εστιάζουν την προσοχή τους στην προαναρχική περίοδο της δράσης του Μπακούνιν, είτε επειδή αποτέλεσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του (αν και ο Μπακούνιν έχει μείνει στη μνήμη μας κυρίως για την αναρχική περίοδο της ζωής του, μια περίοδο που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον απο ιστορικής πλευράς) είτε επειδή επιτρέπει στους βιογράφους να ικανοποιήσουν τις αγαπημένες τους θεωρίες ιστορώντας το γιατί ο Μπακούνιν έκανε μια… τόσο άσχημη στροφή.
Και δεν υπάρχει καμιά αμφισβήτηση, ότι στα μάτια των βιογράφων (τουλάχιστον των βιογράφων που έχουν γράψει στην αγγλική γλώσσα) ο Μπακούνιν παρουσιάζεται να έχει κάνει μια πολύ άσχημη στροφή. Για τον Carr, ο Μπακούνιν είναι μια κωμικοτραγική φιγούρα, μολονότι ανθρώπινη. Ο Masters προσδίδει μια μεγαλύτερη δόση μεγαλείου στην επανασυγγραφή της εργασίας του Carr. Για τον Mendel, ο Μπακούνιν είναι ένας κατεργάρης του υψίστου βαθμού, με μια εγωιστική θέληση για κυριαρχία και καταστροφή. Η Kelly “μαλακώνει” κάπως τη δική της εικόνα, αφήνοντας τον Μπακούνιν αρκετά ανεξιχνίαστο. Γι’ αυτή, ήταν αληθινά ένας αναποτελεσματικός παλιάτσος που θα έπρεπε σίγουρα να είχε περάσει στην αφάνεια καιρό πριν.
Οι αναγνώστες που ενδιαφέρονται να μάθουν λεπτομέρειες για τη ζωή του Μπακούνιν, θα μπορούσαν καλύτερα να κοιτάξουν τα γραφόμενα από τον Guillaume, ο οποίος ανοίγει την ανθολογία του Dolgoff, ή τη σύντομη βιογραφική εργασία του Shatz στην Εισαγωγή του στο έργο του Μπακούνιν “Κρατισμός και Αναρχία”. Παρ’ ότι ο Carr δεν διάκειται με κανέναν τρόπο φιλικά προς τον αναρχισμό, ωστόσο η εργασία του είναι αξιόλογη και πρέπει να διαβαστεί. Αλλά η εργασία του Ravindranathan, ενώ καλύπτει την ζωή του Μπακούνιν από το 1814 μέχρι το 1863 (ο Μπακούνιν εγκαταστάθηκε στην Ιταλία το 1864) σε μόνο 16 σελίδες, προσφέρει την καλύτερη βιογραφία στα αγγλικά σε μέγεθος βιβλίου, καλύπτοντας τα χρόνια που ο Μπακούνιν ανέπτυξε και άρχισε να προπαγανδίζει τις αναρχικές ιδέες. Παρά την έμφασή του στην Ιταλία, η εργασία “Ο Μπακούνιν και οι Ιταλοί” απεικονίζει τις μεθόδους και τις ιδέες του Μπακούνιν κατά τη διάρκεια αυτής της, ζωτικής σημασίας, περιόδου (ο Μπακούνιν αποτραβήχτηκε από την ενεργό δράση λόγω υγείας το 1874 και έτσι τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του δεν έχουν τύχει τόσης προσοχής).
Για να μελετήσει κάποιος το έργο του Μπακούνιν, χρειάζεται να γνωρίζει καλά τη γαλλική ή τη ρωσική γλώσσα (προτιμότερο και τις δύο), αλλά υπάρχουν τώρα τέσσερις ανθολογίες των γραπτών του Μπακούνιν στην αγγλική γλώσσα (των Dolgoff, Cutler, Lehning και Maximoff), μαζί με το “Θεός και Κράτος” από το Dover το 1970) και τη νέα μετάφραση του “Κρατισμός και Αναρχία” από τον Marshall Shatz – ένα από τα ελάχιστα έργα του Μπακούνιν που αποτελεί ολοκληρωμένο βιβλίο και την τελευταία θεωρητική μεγάλης έκτασης εργασία του. (Μια ενωρίτερη μετάφραση του “Κρατισμός και Αναρχία” από τον C.H.Plummer κυκλοφόρησε το 1976 από το Revisionist Press. Δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάποιο αντίτυπο, αλλά είναι αναμφισβήτητα μια υποδεέστερη δουλειά). Επίσης, διαθέσιμη στην αγγλική γλώσσα είναι και μια έκδοση της “Ομολογίας του Μπακούνιν” (που γράφτηκε στις ρωσικές φυλακές) με σχόλια, αποσπάσματα της οποίας βρίσκονται σε αρκετές ανθολογίες και μπροσούρες.
Οι μεταφράσεις και οι ανθολογίες αυτές χωρίζονται σε δύο γενικές κατηγορίες: τις ακαδημαϊκές (Cutler, Shatz) και τις πιο “λαϊκές” (Dolgoff, Maximoff) – η εργασία του Lehning βρίσκεται κάπου στο ενδιάμενο) – στοχεύοντας στο να παρουσιάσουν τις ιδέες του Μπακούνιν στο σημερινό αναγνωστικό κοινό. Οι “λαϊκές” εκδόσεις συχνά παραλείπουν παραπομπές σε συνήθως δυσνόητες διαμάχες ή ανθρώπους στους οποίους απαντούσε ο Μπακούνιν, επιζητώντας να απλοποιήσουν την κατά κανόνα δύσκολη να αποδοθεί προσωπογραφία του, ώστε να την κάνουν πιο προσβάσιμη στο σύγχρονο αναγνωστικό κοινό. Αυτές οι εργασίες είναι γενικά πιο εύχρηστες από ό,τι οι ακαδημαϊκού στυλ εργασίες, αν και μερικοί αναγνώστες προτιμούν τα υλικά που δεν παρατίθενται στις εκδόσεις αυτές ώστε να τοποθετήσουν τα γραπτά του Μπακούνιν στο ειδικό, ιστορικό τους πλαίσιο, το οποίο συχνά σχηματοποιεί όχι μόνο τα ενδιαφέροντα, αλλά και τη μορφή που αυτά παίρνουν.
Η ανθολογία του Dolgoff είναι η πιο χρήσιμη και περιεκτική, αν και ο Cutler έχει δώσει αρκετά σημαντικά κείμενα. Η εργασια του Maximoff είναι και αυτή χρήσιμη, παραθέτοντας, κυρίως, αρκετά σύντομα αποσπάσματα κατά αντικείμενο, για να δώσει στους αναγνώστες κάτι πραγματικά τεκμηριωμένο, π.χ τις απόψεις του Μπακούνιν για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά ενώ οι μεταφραστές, όπως οι Cutler και Shatz, τείνουν να παρουσιάσουν τα γραπτά του Μπακούνιν ως ιστορικά έργα τέχνης, ο Dolgoff απεικονίζει τα βασικά θέματα της αναρχικής φιλοσοφίας του Μπακούνιν έχοντας επιλέξει προσεκτικά τα κείμενά του “επιτρέποντας στους αναγνώστες να κατανοήσουν την ουσία των απόψεων του Μπακούνιν” (σελ. 21).
(Για τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται να συγκρίνουν αυτές τις μεταφράσεις, ο Cutler - σελ. 32-33 - παρέχει έναν χρήσιμο κατάλογο εκδόσεων σύμφωνα με τον οποίο μπορούμε να βρούμε και άλλες αγγλικές μεταφράσεις των ίδιων κειμένων. Παρόμοια, συγκρίνουμε τις 25 σελίδες αποσπασμάτων από το “Κρατισμός και Αναρχία” του Dolgoff με τις 218 σελίδες μετάφρασης του Shatz. Τα αποσπάσματα που παρέχονται από τον πρώτο αποτελούν τον πυρήνα της θυελλώδους κριτικής του Μπακούνιν στον μαρξισμό και τις απόψεις του για τις προϋποθέσεις για την κοινωνική επανάσταση. Ενώ είναι σίγουρα χρήσιμο να έχουμε ολόκληρο το έργο του διαθέσιμο, αυτό κατά μεγάλο μέρος είναι αφιερωμένο σε μια λεπτομερή ανάλυση των σύγχρονων πολιτικών ρευμάτων κάτι το οποίο δεν έχει και τόση σχέση – με μερικές εξαιρέσεις, και ειδικά του Παραρτήματος και των ιδεών για την επαναστατική στρατηγική – στη δική μας πρόσληψη της φιλοσοφίας του Μπακούνιν).
Κατά λυπηρό τρόπο, αρκετοί αναρχικοί γνωρίζουν ελάχιστα για τον Μπακούνιν, εκτός από μερικά μόνο τσιτάτα (όπως “η επιθυμία για καταστροφή είναι μια δημιουργική επιθυμία”, “θα συνεχίσω να είμαι ένας καταπιεσμένος άνθρωπος όσο όλοι οι γύρω μου δυνατοί παραμένουν δυνατοί”) και, ίσως, μια γενική άποψη της κριτικής και διαμάχης του με τον μαρξισμό. Για παράδειγμα, μια αρθρογράφος έγραψε πρόσφατα στην αγγλική αναρχική επιθέωρηση “The Raven”, βασιζόμενη στην ανάγνωση εκ μέρους της του “Θεός και Κράτος”, ότι ο Μπακούνιν δεν ενδιαφερόταν για την απελευθέρωση των γυναικών, δείχνοντας ξεκάθαρα ότι δεν γνώριζε το “Μανιφέστο προς το Ρωσικό Επαναστατικό Σύνδεσμο των Καταπιεσμένων Γυναικών της Ρωσίας” (απόσπασμα βρίσκεται στη συλλογή του Dolgoff) σχετικά με την υπεράσπιση του δικαιώματος της αδελφής του να αποφύγει έναν γάμο που δεν στηριζόταν στην αληθινή αγάπη κ.λπ. Παρόμοια, πρόσφατα επίσης, αρθρογράφοι στον αναρχικό Τύπο έχουν αποδώσει σειρά αντικρουόμενων οικονομικών θεωριών στον Μπακούνιν. Χωρίς αμφιβολία, ο Μπακούνιν είχε και πολλά λάθη και αντιφατικότητες – ακόμα και κατά τη διάρκεια των χρόνων που ανέπτυσσε τον αναρχισμό ως πολιτική φιλοσοφία. Αλλά έπαιξε ζωτικό ρόλο στη εξέλιξη του κινήματος και των ιδεών μας και αξίζει να τον ενθυμούμαστε καλύτερα και πιο ακριβέστερα.
*Το κείμενο αυτό αντλήθηκε από την ιστοσελίδα της αμερικανικής “Anarcho-Syndicalist Review” και μεταφράστηκε στα ελληνικά από το “Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης” τον Οκτώβρη του 2008. Το κείμενο γράφτηκε και δημοσιεύτηκε πολύ πριν την έκδοση της πλέον σημαντικής στην αγγλική γλώσσα βιογραφίας του Μιχαήλ Μπακούνιν του Mark Leier, Bakunin – The Creative Passion (Αύγουστος 2006).
Paul Avrich, Anarchist Portraits. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1988. (Reviewed LLR 7)
Michael Bakunin, Statism and Anarchy (Introduced and Edited by Marshall Shatz). Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1990.
E.H. Carr, Michael Bakunin (Revised Edition). New York: Octagon Books, 1975.
Robert Cutler (translator and editor), From out of the Dustbin: Bakunin's Basic Writings, 1869-1871. Ann Arbor, MI: Ardis Publishers, 1985. (Reviewed LLR 2)
Sam Dolgoff (editor), Bakunin on Anarchism (Expanded edition). Montreal: Black Rose Books, 1980.
George Esenwein, Anarchist Ideology and the Working Class Movement in Spain. Berkeley: University of California Press, 1989. (Reviewed this issue)
Aileen Kelly, Mikhail Bakunin: A Study in the Psychology and Politics of Utopianism. Oxford, UK: Clarendon Press, 1982.
Arthur Lehning, Michel Bakounine et les historiens. Geneva: C.I.R.A., 1979.
----- (editor), Michael Bakunin: Selected Writings (Translated by Steven Cox and Olive Stevens). London: Jonathan Cape, 1973.
Anthony Masters, Bakunin: The Father of Anarchism. New York: E.P. Dutton, 1974.
G.P. Maximoff (translator and editor), The Political Philosophy of Bakunin: Scientific Anarchism. Glencoe, IL: Free Press, 1953.
Arthur Mendel, Michael Bakunin: Roots of Apocalypse. New York: Praeger, 1981.
T.R. Ravindranathan, Bakunin and the Italians. McGill-Queen's University Press (3430 McTavish St., Montreal, Quebec H3A 1X9), 1989.
Paul Thomas, Karl Marx and the Anarchists. London: Routledge and Kegan Paul, 1980.
