Από τις περιφράξεις και τον πολιτισμό της ιδιοκτησίας, στις κοινωνικοποιήσεις, τα κοινά αγαθά και το μοίρασμα (Factory) | από ratnet: ratnet-blog.blogspot.com
Περίφραξη (enclosure) είναι η διαδικασία με την οποία ένα αγαθό (π.χ. μια πηγή πρώτων υλών, ένα μέσο παραγωγής, η γνώση, πρόσφατα και οι λειτουργίες της ζωής) που αποτελεί συλλογική κτήση μιας ανθρώπινης κοινότητας μετατρέπεται σε ατομική ή κρατική ιδιοκτησία. Αν θεωρήσουμε ως ιδιοκτησία το δικαίωμα του ιδιοκτήτη να στερεί σε οποιονδήποτε άλλο την πρόσβαση στην ιδιοκτησία του, τότε η περίφραξη αποτελεί ακριβώς την υλοποίηση της πραγματικότητας αυτής.
Η έννοια των περιφράξεων
Η έννοια των περιφράξεων χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά από τον Μαρξ. Αποτέλεσε ένα από τα εργαλεία που χρησιμοποίησε στην προσπάθειά του να προσδιορίσει τους μετασχηματισμούς των κοινωνικών σχέσεων και των υλικών όρων της ύπαρξης των ανθρώπων, οι οποίοι συντελέστηκαν κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Οι περιφράξεις αποτελούν θεμελιώδη διαδικασία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής για δυο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι υλοποιούν την πρωταρχική συσσώρευση, η οποία βρίσκεται στην αρχή της καπιταλιστικής παραγωγής. Και ο δεύτερος ότι εξαναγκάζουν τις ανθρώπινες κοινότητες να αποδεχθούν τον καπιταλιστικό τρόπο οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων, στερώντας τους κάθε εναλλακτική (μη καπιταλιστική) δυνατότητα εξασφάλισης της ύπαρξής τους. Στη συνέχεια θα αναλύσουμε καθένα από αυτά τα σημεία.
Ο θεμελιώδης κύκλος της καπιταλιστικής παραγωγής-συσσώρευσης μπορεί σε γενικές γραμμές να περιγραφεί από το σχήμα χρήμα-εμπόρευμα-χρήμα. Υπάρχει ένα αρχικό κεφάλαιο το οποίο ο ιδιοκτήτης του το επενδύει στην παραγωγική διαδικασία. Εκεί παράγονται εμπορεύματα με αξία μεγαλύτερη από το αρχικό κεφάλαιο. Η αύξηση αυτή (υπεραξία) οφείλεται στην εργασία των εργατών μέσα στην παραγωγική διαδικασία. Στη συνέχεια τα εμπορεύματα πωλούνται και μετατρέπονται ξανά σε χρήμα. Το χρήμα αυτό είναι περισσότερο από το αρχικό και κανονικά θα έπρεπε να το παίρνουν οι εργάτες εφόσον παράγεται με τη δικιά τους εργασία. Αυτό που συμβαίνει όμως (και εδώ έγκειται η εκμεταλλευτική σχέση) είναι ότι από το ποσό αυτό στους εργάτες αποδίδεται μόνο ένα μικρό μέρος. Το υπόλοιπο το υπεξαιρεί και το συσσωρεύει ο ιδιοκτήτης του αρχικού κεφαλαίου.
Υπάρχουν αρκετές επιμέρους λεπτομέρειες στην παραπάνω διαδικασία, κρίνονται όμως περιττές για το σκοπό αυτού του κειμένου. Το σημείο αυτού του κύκλου που μας ενδιαφέρει εδώ, βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο έξω από αυτόν. Το ερώτημα που τίθεται είναι από πού προκύπτει το αρχικό κεφάλαιο που θα επενδυθεί στην παραγωγή. Ή για να το θέσουμε αλλιώς: δεδομένου ότι κανείς δε γεννιέται έχοντας στην κατοχή του περισσότερα από τους άλλους ανθρώπους, μέσα από ποιες ιστορικές διαδικασίες κάποιοι/ες βρίσκονται κάποια στιγμή να έχουν συσσωρεύσει ένα αρχικό κεφάλαιο – πώς προκύπτει αυτή η πρωταρχική συσσώρευση; Η απάντηση δεν έχει καμία σχέση με τους καπιταλιστικούς μύθους περί «κάποιων ικανών και δουλευταράδων που προκόβουν και κάποιων ανίκανων ή τεμπέληδων που οδηγούνται από την ατυχία τους ή τις επιλογές τους στην ανέχεια».
Η απάντηση βρίσκεται στις περιφράξεις: η πρωταρχική συσσώρευση συντελείται όταν κάποιοι/ες δια της βίας περιφράσσουν κοινοτικές κτήσεις και τις μετατρέπουν σε ιδιοκτησία. Στη συνέχεια οι ιδιοκτησίες αυτές είτε χρησιμοποιούνται οι ίδιες ως αρχικό κεφάλαιο, είτε πωλούνται και μετατρέπονται σε χρήμα προκειμένου να επενδυθούν αλλού.
Στη θεώρηση του Μαρξ οι περιφράξεις και η πρωταρχική συσσώρευση συνέβησαν μια και μόνη φορά (άρα και «πρωταρχική») στις απαρχές του καπιταλισμού και έκτοτε η εξέλιξη του καπιταλισμού δεν περιέλαβε νέες τέτοιου τύπου διαδικασίες. Αυτό πιθανόν ίσχυε την εποχή που έγραφε ο Μαρξ, ωστόσο στην πορεία τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Σήμερα, έχοντας την ιστορική εμπειρία της εξέλιξης του καπιταλισμού μπορούμε να πούμε ότι οι περιφράξεις και η πρωταρχική συσσώρευση επαναλαμβάνονται κάθε φορά που ο καπιταλισμός επεκτείνεται προς νέα πεδία της καθημερινότητας ή του φυσικού περιβάλλοντος, τα οποία μέχρι πρότινος δε λειτουργούσαν με καπιταλιστικό τρόπο. Έτσι, οι περιφράξεις και η ακόλουθη πρωταρχική συσσώρευση δεν βρίσκονται απλώς στην αρχή της καπιταλιστικής παραγωγής, αλλά σε κάθε αρχή της επέκτασης της καπιταλιστικής παραγωγής σε νέα πεδία.
Όσον αφορά το δεύτερο σημείο που αναφέρθηκε πριν, για να μπορέσει η καπιταλιστική παραγωγή να υπάρξει απαιτεί, πέρα από το αρχικό κεφάλαιο, να βρεθούν αφενός οι εργάτες που θα δουλέψουν στην παραγωγή αποδεχόμενοι τη μισθωτή τους εκμετάλλευση, αφετέρου οι καταναλωτές που θα αγοράσουν τα παραγόμενα εμπορεύματα. Όταν οι ανθρώπινες κοινότητες μπορούν να εξασφαλίσουν την ύπαρξή τους από μόνες τους, είναι αμφίβολο να επιλέξουν ελεύθερα να ενταχθούν στις καπιταλιστικές σχέσεις. Κι αυτό γιατί η εμπλοκή με την καπιταλιστική παραγωγή και κατανάλωση συνεπάγεται (όταν δεν είσαι στην πλευρά των αφεντικών) ότι θα υποστείς εκμετάλλευση. Το γεγονός ότι οι κοινότητες δε θα αποδεχθούν τις καπιταλιστικές σχέσεις αν μπορούν να εξασφαλίσουν μόνες τους την ύπαρξή τους, σημαίνει για τον καπιταλισμό ότι θα πρέπει να τις εξαναγκάσει δια της βίας, στερώντας τους τη δυνατότητα να εξασφαλίζουν την ύπαρξή τους με μη καπιταλιστικούς τρόπους. Αυτό ακριβώς επιτυγχάνεται με τις περιφράξεις: οι κοινότητες στερούνται τα μέσα με τα οποία παράγουν και αναπαράγονται. Έτσι χάνουν την αυτονομία τους και εξαναγκάζονται να αποδεχθούν τον καπιταλιστικό τρόπο οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων. Με τις περιφράξεις οι ελεύθεροι παραγωγοί-συλλογικοί κτήτες των μέσων παραγωγής μετατρέπονται σε προλετάριους-ιδιοκτήτες μόνο της εργατικής τους δύναμης, την οποία είναι αναγκασμένοι να πουλάνε στους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής για να επιβιώσουν. Οι πρώην άμεσοι χρήστες των παραγόμενων προϊόντων μετατρέπονται σε καταναλωτές, που πρέπει να πληρώσουν για να αποκτήσουν πρόσβαση σε ένα προϊόν. Τα δε παραγόμενα προϊόντα μετατρέπονται από αγαθά-κοινά προϊόντα, με σκοπό την άμεση κάλυψη των συλλογικών αναγκών, σε εμπορεύματα-ιδιόκτητα προϊόντα, που παράγονται με σκοπό να πουληθούν.
Μέσα από την παραπάνω διαδικασία δομείται η καπιταλιστική σχέση, η οποία αντλεί τη νομιμοποίησή της από το κράτος. Μέσα στο συνολικό πλαίσιο που αυτό προσφέρει η εγκυρότητα των περιφράξεων κατοχυρώνεται νομοθετικά και η παραβίασή τους επιφέρει κυρώσεις. Με μια πληθώρα μηχανισμών ιδεολογικών, νομοθετικών και κατασταλτικών –το δικαίωμα στη χρήση αστυνομίας και στρατού όποτε κρίνει απαραίτητο– το κράτος εγγυάται τη σταθερότητα των εκμεταλλευτικών κοινωνικών σχέσεων.
Τέλος, θέλουμε να κάνουμε σαφές κάτι ακόμα. Η περίφραξη δεν είναι το ίδιο με την ιδιωτικοποίηση. Είναι πολύ πιο θεμελιώδης διαδικασία: στην περίφραξη το κεντρικό γεγονός είναι ότι χάνεται ο κοινοτικός έλεγχος πάνω σ’ αυτό που περιφράσσεται. Αυτό που περιφράσσεται μπορεί να γίνει είτε κρατικό είτε ιδιωτικό αλλά αυτό είναι δευτερεύον. Στη ιδιωτικοποίηση από την άλλη, αυτό που συμβαίνει είναι η αλλαγή ιδιοκτήτη (από το κράτος σε κάποιον ιδιώτη) σε κάτι που έχει ήδη περιφραχθεί.
Παραδείγματα περιφράξεων από την έρημο του πραγματικού
Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να δούμε παραδείγματα. Ίσως έτσι φανεί καλύτερα η έκταση στην οποία υπάρχουν οι περιφράξεις. Πίσω από κάθε ιδιοκτησία υπάρχει μια περίφραξη. Σε κάποια από τα παραδείγματα η διαδικασία των περιφράξεων εξελίσσεται στο παρόν και έτσι μπορούμε να δούμε την αντίθεση του πριν και του μετά. Άλλα πάλι έχουν συντελεστεί τόσο παλιά ή τόσο ολοκληρωμένα ώστε φαντάζουν πλέον σχεδόν αυτονόητα. Κι όμως, τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά…
– Η πρώτη χρήση του όρου από τον Μαρξ που συνδέεται με τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης. Κεντρική για την επικράτηση του καπιταλισμού ήταν η δέσμευση από τους γαιοκτήμονες της Αγγλίας της κοινής αγροτικής γης, ταυτόχρονα με το διωγμό των αγροτικών πληθυσμών και τη διάλυση των κοινοτήτων τους (νόμοι για τις περιφράξεις). Μέσα από αυτή τη μακροχρόνια διαδικασία που προσέκρουε συνεχώς στις αντιστάσεις των κατοίκων των αγροτικών περιοχών, οι τελευταίοι αποσπάστηκαν με τη βία τόσο από τα μέσα για την επιβίωσή τους, όσο και από τις κοινωνικές σχέσεις που δομούσαν την κοινότητά τους. Ξεριζωμένοι κατά αυτό τον τρόπο, συνέρρευσαν στις πόλεις, «ελεύθεροι» πια να πουλάνε το μόνο που τους είχε απομείνει: την εργατική τους δύναμη. Έτσι έγιναν προλετάριοι – το απαραίτητο εργατικό δυναμικό για τις ανάγκες ανάπτυξης του καπιταλισμού.
– Η δέσμευση (περίφραξη) του νερού από εταιρείες ανά τον κόσμο, αφενός μετατρέπει το νερό από ελεύθερο κοινωνικό αγαθό σε εμπόρευμα –σε κάτι που μπορεί να αγοραστεί και να πουληθεί–, αφετέρου αναγκάζει τους ανθρώπους να εργαστούν για την καπιταλιστική οικονομία προκειμένου να βρουν χρήματα για να αγοράσουν το νερό που χρειάζονται (καθώς η μη καπιταλιστική παραγωγή είναι συχνά μη χρηματική). Εκφάνσεις της περίφραξης του νερού αποτελούν τα φράγματα, η αποκλειστική χρήση πηγών, οι ιδιόκτητες γεωτρήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Βολιβία όπου όχι μόνο οι πηγές του νερού περιφράχθηκαν, αλλά απαγορεύτηκε στους ανθρώπους ακόμη και να μαζεύουν το νερό της βροχής για να πιούν.
– Η περίφραξη ελεύθερων χώρων. Εκδοχές της είναι η απαγόρευση του ελεύθερου κάμπινγκ με σκοπό να εξαναγκαστούν οι ελεύθεροι κατασκηνωτές να γίνουν καταναλωτές υπηρεσιών τουρισμού (ξενοδοχεία, οργανωμένα κάμπινγκ κλπ), η κάλυψη των παραλιών από ξαπλώστρες και ομπρέλες, η κατάληψη πλατειών και πεζοδρομίων από τραπεζοκαθίσματα καφετεριών και μπαρ, η επιδίωξη να ερημώσουν οι δημόσιοι χώροι (πλατείες, πάρκα, πανεπιστήμια) ώστε ο κόσμος να είναι αναγκασμένος να πηγαίνει σε καφέ και μπαρ για να συναντηθεί με άλλους.
– Η πνευματική ιδιοκτησία, που είναι μια περίφραξη των ιδεών. Είναι κάτι το αδιανόητο δεδομένου ότι καμιά ιδέα δεν είναι παρθενογένεση, αλλά αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης με άλλους ανθρώπους και άρα κοινωνικό προϊόν. Οι εκφάνσεις της περίφραξης των ιδεών είναι πολλές: η απαγόρευση ελεύθερης ανατύπωσης βιβλίων, η απαγόρευση ελεύθερης αναπαραγωγής μουσικής και βίντεο, η απαγόρευση εισόδου σε αμφιθέατρα πανεπιστημίων ανά τον κόσμο αν δεν είσαι φοιτητής ή αν δεν πληρώσεις τον καθηγητή για τη γνώση που θα σου μεταφέρει, η απαγόρευση της ελεύθερης διακίνησης software, οι κάθε είδους πατέντες(1) .
– Οι περιφράξεις πηγών πρώτων υλών. Πρόκειται για παλιά μορφή περίφραξης και ως εκ τούτου σχεδόν ολοκληρωμένη: όλες σχεδόν οι πηγές πρώτων υλών του πλανήτη έχουν κάποιον ιδιοκτήτη.
– Η περίφραξη των εργαλείων και των μηχανών που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή, καθώς και των προϊόντων της παραγωγής. Και τα τρία είναι προϊόντα συλλογικής εργασίας των ανθρώπων και θα έπρεπε να είναι κοινόκτητα. Αντ’ αυτού έχουν ιδιοκτήτες. Και αυτή είναι μια παλιά μορφή περίφραξης και ως εκ τούτου έχει προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό. Ωστόσο εξαιρέσεις-δείγματα μιας άλλης πραγματικότητας υπάρχουν διάσπαρτες εδώ κι εκεί, κυρίως μέσα σε κινήματα όπου οι άνθρωποι λειτουργούν με σχέσεις κοινότητας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα κατειλημμένα εργοστάσια της Αργεντινής.
– Τα μέσα επικοινωνίας, με εξαίρεση ίσως το internet. Βρίσκονται σχεδόν όλα στα χέρια της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας.
– Η περίφραξη της μετακίνησης είτε μέσα από την επιβολή εισιτηρίου στα μέσα μεταφοράς, είτε από τα διόδια που πρέπει να πληρώσει κάποιος για να χρησιμοποιήσει κάποιες υποδομές μεταφοράς.
– Η περίφραξη της τροφής. Ολοένα μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής τροφής ελέγχεται από εταιρείες ή μεγαλοπαραγωγούς. Παράλληλα γίνεται προσπάθεια να εξαλειφθούν οι εστίες αυτόνομης παραγωγής. Παράδειγμα αυτού αποτελεί το ότι στους αγρότες της ορεινής Νάξου (όπως έχει συμβεί με πολλούς μικροπαραγωγούς τυριού στην Ελλάδα σε διάφορες στιγμές στο παρελθόν) απαγορεύτηκε το καλοκαίρι του 2008 να πουλούν το τυρί που φτιάχνουν(2). Πρόσχημα: η έλλειψη υγειονομικών προδιαγραφών κατά τη διαδικασία παρασκευής του τυριού (λες και όλοι αυτοί που για αιώνες μέχρι σήμερα έτρωγαν αυτά τα τυριά αρρώσταιναν). Αιτία: τα συμφέροντα των μεγάλων τυροκομικών εταιριών και κυρίως η (παγκόσμια) πολιτική επιλογή, μετά την επιβολή της βιομηχανοποίησης της αγροτικής παραγωγής(3), για ισοπέδωση των αυτόνομων μικρών αγροτών και συγκέντρωση της αγροτικής παραγωγής σε λίγα χέρια. Μια συγκέντρωση που (σημειώνουμε ότι) δεν αφορά μόνο τη συμβατική και τη βιοτεχνολογική γεωργία, αλλά και τη βιολογική γεωργία, η οποία ενσωματώνεται από τον καπιταλισμό με τους όρους του.
– Διευρύνοντας κάπως την έννοια των περιφράξεων, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για την απόπειρα περίφραξης νοημάτων και λέξεων μέσα από τους μηχανισμούς του θεάματος και γενικότερα τους ιδεολογικούς μηχανισμούς της εξουσίας. Έτσι, μπορεί για παράδειγμα η λέξη επανάσταση να χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει ένα απορρυπαντικό, η λέξη ελευθερία να χρησιμοποιείται για να περιγράψει το «δικαίωμα» ενός αφεντικού να παραμείνει αφεντικό και η φράση «κοινωνική ειρήνη» να χρησιμοποιείται από τους από πάνω όταν αναφέρονται στην καθημερινή διάχυτη βία της εξουσίας τους. Πρόκειται για μια προσπάθεια να σου στερήσουν τα νοήματα με τα οποία σκέφτεσαι.
… και οι νέες περιφράξεις
Στην περίοδο που διανύουμε ο καπιταλισμός επιχειρεί να επεκταθεί σε νέα πεδία, εγκαθιστώντας νέες περιφράξεις. Πολλές από αυτές συνδέονται με την πολυδιαφημισμένη πράσινη ανάπτυξη. Ενδεικτικά:
– Εγκαθίστανται περιφράξεις σε γονίδια, αλλά και ολόκληρους οργανισμούς μέσα από τις βιοτεχνολογικές πατέντες(4). Αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας είναι, μεταξύ άλλων, αγροτικοί πληθυσμοί να μην μπορούν να καλλιεργήσουν τους σπόρους που καλλιεργούσαν για εκατοντάδες χρόνια, επειδή αυτοί ανήκουν πλέον σε κάποια εταιρεία και αυτόχθονες πληθυσμοί να στερούνται την πρόσβαση σε θεραπευτικά βότανα, γιατί αυτά έχουν γίνει ιδιοκτησία εταιρειών που τα χρησιμοποιούν για παραγωγή φαρμάκων.
– Στις ΗΠΑ γίνονται μελέτες με σκοπό την εξεύρεση τρόπων να εγκατασταθούν περιφράξεις στον αέρα μέσα από νομοθεσίες περί αιολικής ενέργειας. Η ιδιοκτησία του αέρα σχετίζεται με την κατοχύρωση «δικαιωμάτων» αποκλειστικής νομής του αέρα πάνω από συγκεκριμένα εδάφη(5).
– Δάση αποψιλώνονται και μετατρέπονται σε ιδιόκτητα χωράφια προκειμένου να καλλιεργηθούν φυτά, που θα χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια για παραγωγή αγροκαυσίμων.
– Επίσης, αν και ακόμα δεν υπάρχουν στοιχεία, δεν θα ήταν απίθανο να δούμε προσεχώς (καθώς το project πράσινη ανάπτυξη θα προχωρά) περιφράξεις να εγκαθίστανται σε σχέση με την ηλιακή ακτινοβολία ή τα δάση. Άλλωστε η ρητορική που αντιμετωπίζει το φυσικό περιβάλλον ως βιοκεφάλαιο είναι ήδη εδώ.
– Εκτός από τις απόπειρες για επέκταση των περιφράξεων στον ίδιο τον αέρα ή προσεχώς και στην ηλιακή ακτινοβολία, παραμένουν οι παλαιότερες μορφές περίφραξης πάνω στην τεχνολογία παραγωγής ενέργειας. Αυτή τη φορά έχουμε απλώς να κάνουμε με την τεχνολογία των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας: οι ανεμογεννήτριες και τα φωτοβολταϊκά δεν είναι κοινόκτητα. Ανήκουν σε μεγαλοεπενδυτές.
Επίσης η τεχνογνωσία που συνδέεται με την κατασκευή τους περιφράσσεται με πατέντες και πνευματικές ιδιοκτησίες.
– Πέρα από τις περιφράξεις που έχουν να κάνουν με την πράσινη ανάπτυξη, ένα άλλο πεδίο νέων περιφράξεων είναι το internet. Η απαγόρευση της ελεύθερης διακίνησης software, η επιδίωξη για κατάργηση της ανωνυμίας των blog, οι σκέψεις για εισαγωγή γραμματοσήμου στα e-mail, η συζήτηση για καθορισμό της ταχύτητας πρόσβασης σε κάθε site ανάλογα με την επισκεψιμότητά του ή τα χρήματα που πληρώνει, οι νόμοι που δίνουν σε κυβερνήσεις τη δυνατότητα να κλείνουν το internet σε περίπτωση κήρυξης κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, το κλείσιμο ανατρεπτικών ιστοσελίδων αποτελούν κομμάτια μιας ευρείας επιχείρησης περίφραξης του internet. (Αυτή δεν διεξάγεται τυχαία. Το internet είναι ένα μέσο παγκόσμιας απεύθυνσης σε μηδενικό χρόνο, στο οποίο επί του παρόντος μπορεί να έχει ισότιμη πρόσβαση μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Όσο να πεις, είναι πρόβλημα για έναν κόσμο οργανωμένου ψεύδους.)
Αντίσταση στις περιφράξεις
Πρέπει να γίνει αντιληπτό σε σχέση με τις περιφράξεις, πως δεν πρόκειται απλώς για ένα ζήτημα οικονομικό αλλά για πολύ ριζικότερες σχέσεις εξουσίας και επιβολής. Όταν για παράδειγμα οι πηγές του νερού γίνονται ιδιόκτητες ένα πρόβλημα είναι πράγματι το ότι μπορεί να μην έχεις τα λεφτά να αγοράσεις το νερό. Το κυριότερο όμως είναι η δυνατότητα του ιδιοκτήτη να σου στερήσει την πρόσβαση στο νερό ακόμα και αν έχεις λεφτά να το πληρώσεις. Αυτό θεμελιώνει πολύ βαθύτερες σχέσεις εξάρτησης, οι οποίες μάλιστα φτάνουν να υπονομεύουν και τη δυνατότητα των από κάτω για αγώνα. Μπορεί για παράδειγμα κάποιοι απεργοί να έχουν δημιουργήσει ταμείο αλληλεγγύης για να καλύψουν τις ανάγκες τους, αλλά να μη βρίσκουν να αγοράσουν αυτά που χρειάζονται, επειδή οι ιδιοκτήτες των προϊόντων δε θα τους πουλούν προκειμένου να τους γονατίσουν. Ή όταν το 90% της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων ελέγχεται από 5-10 εταιρείες, πέρα από τη δυνατότητά τους να ελέγχουν τις τιμές, έχουν και μια τεράστια πολιτική εξουσία, η οποία απορρέει από το ότι ανά πάσα στιγμή μπορούν (τουλάχιστον από τυπική άποψη) να σταματήσουν την παροχή αυτής της τροφής. Γι’ αυτό το λόγο, η αντίσταση στις περιφράξεις, εκτός από αγώνας για επανοικειοποίηση όλων εκείνων που έχουν κλαπεί από τις ανθρώπινες κοινότητες, είναι και αγώνας για τη δημιουργία και διατήρηση των υλικών όρων που θα μας επιτρέπουν τόσο να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε, όσο και να δημιουργήσουμε σχέσεις αλληλεγγύης που για να υπάρξουν προϋποθέτουν την κοινή κτήση των μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής. Όπως είδαμε στα προηγούμενα, αντικείμενο περίφραξης μπορεί να γίνει οτιδήποτε, αρκεί να βρεθεί ο τρόπος να περιφραχθεί. Το καπιταλιστικό όνειρο για μετατροπή των πάντων σε ατομική ιδιοκτησία δεν έχει όρια πέρα από αυτά που του βάζουν οι κοινωνικές αντιστάσεις.
Οι αντιστάσεις αυτές είναι όμως υπαρκτές. Από τα κινήματα των ακτημόνων στη Βραζιλία και των Ζαπατίστας στο Μεξικό που καταλαμβάνουν χωράφια μεγαλογαιοκτημόνων, ως τους ελεύθερους κατασκηνωτές που επιμένουν· από την εξέγερση στη Βολιβία ενάντια στην περίφραξη του νερού, ως την Ινδία και τον Αμαζόνιο όπου οι αυτόχθονες της ζούγκλας αντιστέκονται στον εκτοπισμό τους που γίνεται για να παραδοθούν οι περιοχές τους σε εταιρείες εξόρυξης πρώτων υλών· από τις αντιστάσεις στα αιολικά πάρκα και τα φράγματα, ως εκείνους που συνεχίζουν να διακινούν software και μουσική μέσω internet· από τον κόσμο που συνεχίζει να επιλέγει τις πλατείες αντί των καφέ ως τους καταληψίες εργοστασίων της Αργεντινής· από τις συνελεύσεις γειτονιάς που αποτρέπουν τη μετατροπή των πάρκων σε πάρκινγκ ως τους κινηματικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς· από τις καταλήψεις κτηρίων ως την αντίσταση στις βιοτεχνολογικές πατέντες· από το σαμποτάζ των ακυρωτικών μηχανημάτων του μετρό και των λεωφορείων και τη «λαθρεπιβίβαση» ως τις απαλλοτριώσεις σουπερμάρκετ· από τις κινήσεις ενάντια στα διόδια ως την αντίσταση στην απαγόρευση να προβάλλονται δημόσια ταινίες με copyright, ένας συνεχής αγώνας μαίνεται… Ένας αγώνας για την υπεράσπιση και την επανοικειοποίηση τόπων, τρόπων, χρόνων, κόσμων όπου δε θα κυριαρχούν οι νόμοι και ο πολιτισμός της ιδιοκτησίας.
Ανιχνεύοντας τα επόμενα βήματα
Εν μέσω κρίσης του καπιταλισμού και όξυνσης της επίθεσης των αφεντικών, το κρισιμότερο ζήτημα είναι αν οι επιμέρους αγωνιζόμενοι που συμμετέχουμε σε διαφορετικά κινήματα μπορούμε να συναντηθούμε και να συνθέσουμε μια αντιπρόταση οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων. Γνωρίζουμε καλά ότι αυτή η διαδικασία δεν είναι ούτε εύκολη, ούτε γρήγορη. Χρειάζεται να ξεπεράσουμε διαχωρισμούς, οι οποίοι δεν είναι απλώς ιδεολογικοί, αλλά πατούν σε υλικές πραγματικότητες και επίσης να αισθανθούμε εμπιστοσύνη, η οποία δεν είναι δοσμένη και θέλει χρόνο για να χτιστεί. Χρειάζεται ακόμη να δημιουργηθεί μια κοινή γλώσσα, αφού συχνά μιλούμε για τα ίδια πράγματα με άλλες λέξεις, καθώς και να μάθουμε να συζητάμε και να συνεργαζόμαστε. Χρειάζεται τέλος να ανακτήσουμε λέξεις και νοήματα που είτε μας έχουν κλέψει τα αφεντικά, είτε βαραίνουν από επιλογές του παρελθόντος.
Έχοντας υπόψη αυτές τις δυσκολίες αναζητούμε τα σημεία εκείνα στα οποία οι αγώνες εφάπτονται. Είναι τα σημεία από τα οποία μπορούμε να ξεκινήσουμε τη συζήτηση. Οι περιφράξεις είναι ένα τέτοιο σημείο. Πολλοί επιμέρους αγώνες σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την εναντίωση σε μορφές περιφράξεων, δηλαδή σε μορφές που παίρνει η ιδιοκτησία. Εμείς από τη μεριά μας αντιλαμβανόμαστε αυτούς τους αγώνες ενάντια στις περιφράξεις ως έκφραση της ανάγκης μας για μοίρασμα. Της ανάγκης των κοινοτήτων να ελέγχουν οι ίδιες τα μέσα με τα οποία παράγουν και αναπαράγονται και να αποφασίζουν οι ίδιες για τη ζωή τους. Πιστεύουμε ότι αυτή η ανάγκη μας για μοίρασμα μπορεί να αποτελέσει ένα κοινό έδαφος για να συναντηθούμε και να δημιουργήσουμε μια νέα πρακτική, ολότελα διαφορετική από τον πολιτισμό της ιδιοκτησίας. Μια πρακτική που θα βασίζεται στην κοινή κτήση, την αλληλεγγύη και την ισοτιμία μεταξύ μας.
Στον αντίποδα των περιφράξεων και της ιδιοκτησίας βρίσκεται ο κομμουνισμός. Πολλοί επικαλέστηκαν αυτή τη λέξη για να γίνουν εξουσιαστές στη θέση των εξουσιαστών. Ωστόσο, θέλουμε να την επανοικειοποιηθούμε γιατί τη χρειαζόμαστε για να μιλήσουμε. Για μας ο κομμουνισμός είναι οι πρακτικές του μοιράσματος, η επεξεργασία τρόπων επικοινωνίας και συνύπαρξης μεταξύ όσων ζουν μαζί, η καταπολέμηση των μικροεξουσιών που αναπτύσσονται στις διαπροσωπικές σχέσεις, το να αποφασίζουμε εμείς για τη ζωή μας, το να προσπαθούμε να καταπολεμήσουμε εξουσιαστικά πρότυπα και συμπεριφορές στους εαυτούς μας. Δεν έχει σχέση με ιεραρχίες, κομματικά γραφεία, ανισότητες και επιβολή. Ούτε με νέα δόγματα και νέα ιερατεία. Δεν είναι στατικός. Είναι μια συνεχής επαναδιαπραγμάτευση, μια συνεχής επεξεργασία των σχέσεων με τους άλλους και του ίδιου του εαυτού μας. Ούτε είναι ομοιόμορφος και αυστηρά προσδιορισμένος. Δεν είναι ένα άκαμπτο πολιτικό πρόγραμμα. Μπορεί να πάρει ποικίλες μορφές σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους και να εξελίσσεται με άλλο ρυθμό σε κάθε κοινότητα.
Κυρίως, ο κομμουνισμός δεν είναι δοσμένος, μια έτοιμη λύση. Μένει να φτιαχτεί. Ή καλύτερα εμείς οι ίδιοι και οι ίδιες τον φτιάχνουμε και θα τον φτιάχνουμε μέρα με τη μέρα. Είναι μια μακρά διαδικασία πειραματισμού με μορφές μοιράσματος, όπου κάποιες μπορεί να τις κρίνουμε ως επιτυχημένες και να γενικευθούν και άλλες να κριθούν ως αποτυχημένες και να απορριφθούν. Δεν είναι υπόθεση μιας μέρας. Η μετάβαση από τον πολιτισμό της ιδιοκτησίας στο μοίρασμα είναι σταδιακή. Δε θα ξυπνήσουμε μια μέρα και όλα θα έχουν αλλάξει. Αυτό που μπορεί να συμβεί, και ήδη συμβαίνει εδώ κι εκεί, είναι σταδιακά να μειώνουμε τα πεδία της ζωής μας όπου δρούμε με βάση την ιδιοκτησία και να αυξάνουμε εκείνα όπου λειτουργούμε με βάση την κοινή κτήση και το μοίρασμα.
Για να μπορέσει να υπάρξει και να εξελιχθεί όλη αυτή η διαδικασία χρειάζονται τόποι και χρόνοι οι οποίοι δε θα διέπονται από τους νόμους της ιδιοκτησίας και του εμπορεύματος. Εδώ, η αντίσταση στις περιφράξεις επανέρχεται ως η ανάγκη να δημιουργήσουμε ή να υπερασπιστούμε τις υλικές προϋποθέσεις που θα μας επιτρέψουν να πειραματιστούμε με τις νέες μορφές κοινωνικών σχέσεων. Όπως είπαμε και παραπάνω, οι περιφράξεις καταστρέφουν τη δυνατότητα μια άλλης διευθέτησης των πραγμάτων. Αυτή τη δυνατότητα πρέπει να αποκαταστήσουμε αρχικά, αντιστρέφοντας τη διαδικασία των περιφράξεων. Πολλά κινήματα το κάνουν ήδη: η αντίσταση στις περιφράξεις εξελίσσεται σε κοινωνικοποιήσεις και πρακτικές μοιράσματος. Χρειάζεται να γενικευτεί αυτό που συμβαίνει ήδη: οι καταλήψεις, η κάθε είδους επανοικειοποίηση και κοινωνικοποίηση μέσων παραγωγής/αναπαραγωγής και γνώσεων, η αυτοδιαχείριση χρειάζεται να επεκταθούν. Και στη συνέχεια μέσα στους απελευθερωμένους χωροχρόνους από τη μια να πειραματιστούμε με τις διάφορες μορφές μοιράσματος, και από την άλλη να δημιουργήσουμε τις υποδομές που θα μας επιτρέψουν να προχωρήσουμε το μοίρασμα σε νέα πεδία. Παράλληλα να επικοινωνούμε τα πειράματα και τα συμπεράσματα μας και να δημιουργήσουμε τα δίκτυα εκείνα που θα μας επιτρέπουν να δρούμε πιο συντονισμένα.
Σημειώσεις
1. Οι πατέντες ονομάζονται αλλιώς και διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Αφορούν εφευρέσεις και τεχνολογικές εφαρμογές και συνίστανται στην κατοχύρωση «δικαιωμάτων» αποκλειστικής εκμετάλλευσης της εφεύρεσης από αυτόν που κατοχύρωσε την πατέντα.
2. βλέπε σχετικά στο blog των «παιδιών του σωλήνα»: http://tube-children.blogspot.com/2008/09/26.html
3. Αυτό που οι από πάνω ονομάζουν «Πράσινη επανάσταση»
4. Μπροσούρα «Περί κενών δαιμονίων» της ομάδας αυτομόρφωσης ενάντια στη βιοτεχνολογία της κυριαρχίας [διαθέσιμη στο: http://www.disobey.net/hotel/]
5. Sarajevo, (2009) Ανανεώσιμες Πηγές Κέρδους τ.32 [διαθέσιμο στο http://sarajevomag.gr/entipa/teuhos_32/i32_p06_wind_1.html]
Πηγή: Factory, επιθεώρηση για τους μητροπολιτικούς ανταγωνισμούς
http://factoryfanet.wordpress.com/
