Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
«Παρουσιάσθη ενώπιον του Γεν. Διοικητού επιτροπή καπνεργατών του εργοστασίου “Σαλόνικα”, απολυθέντων της υπηρεσίας, και εξέθηκε τα παράπονά της»,[1] αναφέρει ο ημερήσιος Τύπος στις 28.4.1922. Αυτή η επίσκεψη στον γενικό διοικητή Μακεδονίας γίνεται την επομένη της έναρξης απεργίας στο συγκεκριμένο εργοστάσιο. Μιας απεργίας ιδιαίτερα σημαντικής, καθώς δεν καθοδηγείται –αρχικά– από κάποιο συνδικάτο, ενώ η πλειοψηφία των απεργών είναι εργάτριες.
Απ’ ό,τι φαίνεται αφορμή για την κήρυξη της απεργίας υπήρξαν κάποιες προσλήψεις. Αυτό μοιάζει εκ πρώτης όψεως παράδοξο, αλλά έχει την εξήγησή του. Όπως γράφει σε σχετικό άρθρο Το Φως: «Εις το εργοστάσιο “Σαλόνικα” η εργασία εκτελείται από διάφορα γκρουπ κοριτσιών, τα οποία και πληρώνονται επί τη βάσει της εβδομαδιαίας παραγωγής. Εάν π.χ. 50 κορίτσια βγάλουν εργασίαν 500 δραχμών θα πάρουν από 10 δραχμάς ημερομίσθιον αν δε περισσότερον ή ολιγώτερον, αναλόγως. Το εργοστάσιον “Σαλόνικα” παρέλαβε νέας 25 εργατρίας τας οποίας και έβαλε μαζύ εις ένα όμιλον εργατριών. Το ημερομίσθιον, δια της προσθήκης αυτής ηλαττούτο σημαντικώς καθ’ όσον έχει και όριον εργασίας». Επιπλέον, όπως σημειώνει το δημοσίευμα της ίδιας εφημερίδας (αλλά και το αντίστοιχο της Εφημερίδος των Βαλκανίων), υπάρχουν κι άλλα ζητήματα. «Αι εργάτριαι του “Σαλόνικα” παραπονούνται, ότι η διεύθυνσις του εργοστασίου τούτου κρατεί 50 λεπτά από ημερομίσθιόν των δια να πληρωθή κάποιος “Μήτσος” μη έχων καθωρισμένην θέσιν εις το εργοστάσιον. Διότι υποχρεούνται να πληρώνουν τα σπασμένα τζάμια και τους ηλεκτρικούς λαμπτήρας. Διότι πληρώνουν δια την εκκένωσιν των βόθρων μίαν δραχμήν κατ’ άτομον. Και διότι υποχρεούνται εις πρόσθετον νυκτερινήν εργασίαν».[2]
Οι εργαζόμενες, λοιπόν, διαμαρτυρήθηκαν επειδή οι «νέες» (σύμφωνα με Το Φως) ή «ξένες» (όπως τις αναφέρει η Εφημερίς των Βαλκανίων), προφανώς λόγω απειρίας, θα έβγαζαν μικρότερη παραγωγή. Στο αίτημα αυτό η διεύθυνση του εργοστασίου απάντησε με την απόλυση 14 εργατών και τριών εργατριών, με αποτέλεσμα όλες οι υπόλοιπες να ξεκινήσουν την απεργία. «Η αστυνομία ειδοποιηθείσα κατέκλυσε το εργοστάσιον δια χωροφυλάκων», σημειώνει το ρεπορτάζ. Κατόπιν οι εργάτριες έφυγαν από το εργοστάσιο, πήγαν στο Εργατικό Κέντρο και σχημάτισαν επιτροπή που, όπως είδαμε παραπάνω, επισκέφθηκε τον γενικό διοικητή Στάη, ο οποίος «εδέχθη αμέσως την επιτροπή ήκουσε τα παράπονα των εργατριών και υπεσχέθη, ότι θ’ αποδοθή δικαιοσύνη». Η συνέχεια, όμως, ήταν αιματηρή καθώς, το απόγευμα της ίδιας μέρας, οι εργάτριες δέχθηκαν «την επίθεσιν χωροφυλάκων υπό την οδηγίαν ενός ανθυπομοιράρχου. Μία των εργατριών ονόματι Λούτσα Κοέν έπεσεν ημιθανής υπό τα κτυπήματα των χωροφυλάκων μετεφέρθη δε εφ’ αμάξης εις εν φαρμακείον… Επίσης και άλλα κορίτσια εδάρησαν, συνελήφθησαν δε και ωδηγήθησαν εις τα φυλακάς του Διοικητηρίου αι εργάτριαι Κλαρά Σενόρ, Βίδα Μπερισή, Σοχούλα Ματαράσο και άλλαι τέσσαρες αγνώστου επωνύμου».[3]
Το πρωί της επόμενης μέρας (28.4) επιτροπή πηγαίνει εκ νέου στον Στάη, ο οποίος τώρα υπόσχεται «ότι θα τιμωρηθούν αυστηρώς οι βιαιοπραγήσαντες και θ’ απολυθούν αι κρατούμεναι εργάτριαι».[4] Παράλληλα με ανακοινωθέν, που υπογράφει ο γραμματέας του Κ. Αντωνίου, το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης δηλώνει ότι «λαβόν γνώσιν της απολύσεως των εργατών και εργατριών του εργοστασίου “Σαλόνικα” παρά των διευθυντών του κ.κ. Βαρσάνο και Λίτσκα διότι δεν εδέχθησαν να μοιράσουν τα ημερομίσθιά των με 25 νέας μαθητευομένας εργατρίας αι οποίαι θα επληρόνωντο δια της περικοπής του ημερομισθίου των πρώτων, εκδηλώνει την συμπάθειάν του προς τον αγώνα των απολυθέντων και καλεί πάσας τας εις την δύναμίν του οργανώσεις όπως ενισχύσουν τους εν λόγω εργάτας και εργατρίας υλικώς και ηθικώς».[5]
Ταυτόχρονα, όμως, η εργοδοσία αντεπιτίθεται. Από τη μια, ο Σύνδεσμος Ιδιωτικών Καπνεργοστασίων Θεσσαλονίκης και Μακεδονίας εκδίδει ανακοινωθέν που αφού, προσπαθώντας να αποποιηθεί ευθύνες για τραυματισμούς και συλλήψεις, δηλώνει αρχικά ότι: «Η Αστυνομική Αρχή προστατεύουσα την ελευθερίαν της εργασίας λαμβάνει οία εγκρίνει αύτη μέτρα εκ καθήκοντος δι’ ό έχει αύτη να δώση λόγον εις τας προϊσταμένας της αρχάς», κατόπιν προσπαθεί να διαψεύσει τα όσα υποστηρίζουν οι εργάτριες. Έτσι ισχυρίζεται ότι δεν «προσελήφθησαν 25 εργάτριαι προ της απεργίας αλλά μόνον τρεις χωρίς να μεταβληθή ποσώς το ημερομίσθιον των εργαζομένων ή τα ιδιαίτερα γκρουπ αυτών», ενώ τονίζει και την «κοινωνική ευαισθησία» των εργοδοτών καθώς μία από τις νεοπροσληφθείσες «ήτο μήτηρ χήρα φονευθέντος εν πολέμω έχουσα να διαθρέψη δύο ανήλικα τέκνα». Επιπλέον, ως προς τα άλλα παράπονα των εργατριών, οι καπνοβιομήχανοι δηλώνουν πως: «Το Εργοστάσιον τηρεί τους νόμους ωρών εργασίας και δια την από 5 ½ μ.μ. μέχρι 7 ½ μ.μ. εργασίαν πληρώνει επί πλέον ήμισυ ημερομίσθιον δι’ υπερωρίας πράγμα όπερ ευχαρίστως δέχονται αι εργαζόμεναι και ουδέποτε διεμαρτυρήθησαν. Ουδέποτε από δύο και πλέον ετών εκρατήθη πεντηκοντάλεπτον (50 λεπτά) δια Μήτσον ή άλλον τινά σκοπόν το δε εναντίον αποτελεί ψεύδος ασύστολον. Κατά τον εσωτερικόν μόνον κανονισμόν του Καταστήματος ο θραύων σκεύη του Καταστήματος, ουχί εν τη εργασία, πληρώνει ταύτα. Ως προς δήθεν κρατήσεις δια εκκένωσιν βόθρων και λαμπτήρων ταύτα είναι αβάσιμα τελείως και μόνον δια να δικαιολογήσουν την αδικαιολόγητον απεργίαν οι δημιουργοί αυτής τα θέτουν εις κυκλοφορίαν δια την παραπλάνησιν της κοινής γνώμης».[6] Είναι αξιοσημείωτο ότι οι καπνοβιομήχανοι θεωρούν ότι οι εργαζόμενες δέχονται «ευχαρίστως» τις υπερωρίες, ενώ επίσης παραδέχονται –εμμέσως– ότι κάποτε κρατούνταν χρήματα «δια Μήτσον» αλλά αυτό δεν συμβαίνει τα τελευταία δυο χρόνια, γεγονός που πληθαίνει τα ερωτηματικά γύρω από το αινιγματικό αυτό πρόσωπο. Από την άλλη, η ίδια η διεύθυνση του εργοστασίου «Σαλόνικα» εκδίδει δικιά της ανακοίνωση, με χαρακτηριστικό απειλητικό τόνο, σύμφωνα με την οποία «Φέρεται εις γνώσιν των εργατριών ότι τα Εργοστάσια της Εταιρίας Σαλόνικα εξακολουθούσιν εργαζόμενα ως και πρότερον· προσκαλούνται όθεν πάσαι αι εργάτριαι εκ των απεργησασών αι βουλόμεναι να αναλάβωσιν εργασίαν να πράξωσι τούτο εντός τριών ημερών από σήμερον, άλλως η Διεύθυνσις θέλει προβή εις την αντικατάστασιν αυτών και θα αναγκασθή να μη προσλάβη πλέον αυτάς. Επί πλέον δηλούται ότι η Αστυνομική Αρχή εδήλωσεν τη Διευθύνσει του Εργοστασίου ότι θέλει προστατεύσει συμφώνως τω Νόμω την πλήρην ελευθερίαν της εργασίας».[7]
Άμεση είναι και η απάντηση των «εργατών και εργατριών» του εργοστασίου. «Όταν την παρελθούσαν Δευτέραν [25.4] παρουσιάσθησαν 7 νέαι εργάτριαι εις το εργοστάσιον δια των σημειώσεων του πληρωνομένου παρά της Διευθύνσεως Δημ. Μπέσα ανά χείρας αι εργάτριαι ειδοποίησαν… την Διεύθυνσιν, ότι δεν εδέχοντο να προσληφθούν εις τα ιδιαίτερα αυτών “Γκρουπ” αδαείς διότι ούτω θα υπεβιβάζετο το ημερομίσθιόν των και ότι εάν είχεν το εργοστάσιον ανάγκην εργατριών ανελάμβανον να εύρουν πεπειραμένας δια να μη ζημιωθούν. Κατόπιν της δηλώσεως ταύτης των εργατριών αι νέαι εργάτριαι απεπέμφθησαν. Την επομένην όμως αντί των 7 ενεφανίσθησαν 25… προεκλήθη η αγανάκτησις των παλαιών εργατριών αι οποίαι εσχημάτισαν πολυμελή επιτροπήν ήτις παρουσιασθείσα εις τον διευθυντήν απεπέμφθη παρ’ αυτού διατάξαντος αμέσως την απόλυσιν των αποτελουσών αυτήν ως και άλλων εργατών. Όσον αφορά τας ώρας εργασίας δεν έχομεν αντίρρησιν εκείνο όμως που καταγγέλωμεν είνε ότι η υπερωρία, ήτοι η εργασία μετά τας 5 ½ μ.μ. γίνεται καταναγκαστική εφ’ όσον δεν επιτρέπεται εις ουδεμίαν να φύγη εις τας 5 ½ μ.μ. όταν πρόκειται να εξακολουθήση η εργασία επί ποινή απολύσεως. Όσον αφορά τα σπασμένα ερωτώμεν, όταν κατόπιν δυνατού ανέμου της νυκτός σπάνουν τα τζάμια, οφείλουν αι εργάτριαι να τα πληρώνουν; ή όταν ένας χαμάλης με το φορτίον επ’ ώμου εντός ενός διαμερίσματος χαλάση ένα λαμπτήρα είνε υποχρεωμένον το προσωπικόν ή και αυτό ο ίδιος να το πληρώση; αφού μία δίοδος υπάρχει και αφού το φορτίον του δεν έχει μάτια; Όσον αφορά την κατακράτησιν του 50λέπτου δια τον κ. Δημήτριον Μπέσσαν οικότροφον της Διευθύνσεως Σαλόνικα εκτός του ότι βεβαιούν όλαι αι εργάτριαι θα το βεβαιώση και η Εισαγγελική αρχή, ως και ο κ. υπουργός Γενικός Διοικητής ο οποίος επελήφθη την εξακρίβωσιν της υποθέσεως, και ας μη παρασύρωνται οι καπνοβιομήχανοι εις τα δίκτυα του κ. Λίτσκα διότι εντολή αυτού οι διάφοροι ταμίαι εκράτουν, τόσον δια τον ρηθέντα κύριον, όσον και δια την εκκένωσιν των αποχωρητηρίων και τα σπασμένα δηλώνοντες ταυτοχρόνως ότι εάν αι εργάτριαι εργάζωνται είνε για το χατήρι του Μήτσου!! και όποια δεν πληρώση δι’ αυτόν θα παυθή».[8] Σαφής, αποστομωτική (με βάση την κοινή λογική) και με ικανή δόση ειρωνείας η απάντηση των εργαζομένων, που επιπλέον μας δίνει και το πλήρες ονοματεπώνυμο του μυστηριώδους «Μήτσου», που εισπράττει μισή δραχμή από κάθε εργάτρια.
Το «ποιόν» του Δ. Μπέσσα το μαθαίνουμε από το εξαιρετικό έργο του Κ. Φουντανόπουλου για την εργασία και το εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου. Ο περί ου ο λόγος, ήταν παλιός καπνεργάτης, πρόεδρος του Σωματείου Αλληλοβοηθείας Καπνεργατών, ενός «κίτρινου» συνδικάτου που δημιούργησε η εργοδοσία εκμεταλλευόμενη το κενό συνδικαλιστικής εκπροσώπησης, εξαιτίας της συρρίκνωσης του Συνδικάτου Εργατών και Εργατριών Καπνεργοστασίων Θεσσαλονίκης, το οποίο από το 1914 κάλυπτε και τον χώρο της παραγωγής τσιγάρων. Η συρρίκνωση αυτή ήταν αποτέλεσμα της ραγδαίας εκμηχάνισης της παραγωγής τσιγάρων που προκάλεσε απομάκρυνση των ειδικευμένων εργατών. Το συγκεκριμένο συνδικάτο δεν έβγαλε καμιά ανακοίνωση για τη συγκεκριμένη απεργία, ίσως γιατί ήταν ήδη ανενεργό, ενώ την απεργία στήριξε η Διεθνής Καπνεργατική Ένωσις, που όμως δεν είχε στις τάξεις της τσιγαράδες. Τέλος, τα 50 λεπτά που το σωματείου του Μήτσου εισέπραττε υποχρεωτικά, αφού τα παρακρατούσαν οι εργοδότες, προβλέπονταν από το καταστατικό του για φάρμακα και γιατρούς.[9]
Καθώς η απεργία συνεχιζόταν, κορυφωνόταν και η ένταση. «Κατά πληροφορίας», γράφει η Νέα Αλήθεια, «ας ελάβομεν εκ της διευθύνσεως του καπνεργοστασίου “Σαλόνικα” πολλαί εκ των απεργών εργατριών του καταστήματος προσήλθον και επανέλαβον την εργασίαν των, ο δε αριθμός των μη προσελθουσών ανεπληρώθη, προσληφθεισών εις την θέσιν των άλλων και ούτω η λειτουργία του καταστήματος εξακολουθεί κανονικώς. Σήμερον όμως την πρωίαν περί τας είκοσι εκ των απεργών μεταβάσαι έξωθεν του εργοστασίου προέβησαν εις θορυβώδεις σκηνάς και αταξίας, επιτυχούσαι δε την απεργοσπάστριαν εργάτιδα Μαρίκαν Πολύχρου επετέθησαν κατ’ αυτής, την εκτύπησαν, της κατεξέσχισαν τα ενδύματα και την ετραυμάτισαν εις το πρόσωπον και άλλα μέρη του σώματος. Πληροφορηθέντες τα διατρέξαντα έσπευσαν εις το εργοστάσιον ο Εισαγγελεύς και ο αστυνομικός διευθυντής προς διεξαγωγήν ανακρίσεων και εξέτασιν επί του όλου ζητήματος».[10] Η Εφημερίς των Βαλκανίων, όμως, περιγράφει κάπως αλλιώς τα γεγονότα. «Ο κ. Μήτσος Μπέσσας συνοδεύων ομάδα γυναικών αίτινες προσελήφθησαν προς αντικατάστασιν των απεργών, απεδοκιμάσθη υπό τούτων. Ως εκ τούτου επηκολούθησε συμπλοκή».[11] Μια πιο «ανάλαφρη» ματιά, είναι αυτή του Τηλέγραφου: «Αι σκηναί του Σαλόνικα όπου εχρησιμοποιήθη και η πυροσβεστική αντλία. Δια την διάλυσιν των απεργών. Είχον κωμικοτραγικόν χαρακτήρα δια τας αρχάς. Αι οποίαι εις τα τοιούτου είδους ζητήματα. Πέφτουν πάντοτε έξω. Όσον και αν είναι μικρόν και εύκολον προς διευθέτησιν το ζήτημα τούτο. Χάρις εις την στενοκεφαληά της αστυνομίας. Δεν είναι απίθανον να λάβη διαστάσεις. Και να έχομεν και καμμίαν γενικήν απεργίαν. Δυστυχώς έτσι εσυνειθίσαμεν να λύωμεν τα εργατικά ζητήματα».[12] Τέλος, είναι πολύ πιθανόν ότι στα ίδια γεγονότα αναφέρεται και η είδηση πως «συνελήφθη ο Ιακώβ Στρούμσα διότι παρώτρυνε τας καπνεργάτριας εις απεργίαν, αντισταθείς συνάμα προς τον Ανθυπομοίραρχον Τσούμαν Θ.».[13]
Γενική απεργία, βέβαια, δεν έγινε, καθώς το ζήτημα λύθηκε με υποχώρηση της εργοδοσίας και σταδιακή επανασπρόσληψη των απεργών. Όπως αναφέρει η Μακεδονία: «Από χθες η απεργία του εργοστασίου “Σαλόνικα” εισήλθεν εις την λήξιν της διευθύνσεως αναλαβούσης να διευθετήση το ζήτημα δια της προσλήψεως των εργατριών τμηματικώς».[14] Αξίζει, εδώ, να σταθούμε λίγο στη στάση του Τύπου. Η βενιζελική Μακεδονία μάλλον υποβάθμισε το γεγονός αφιερώνοντάς του μόλις δύο μικρά μονόστηλα. Τις θέσεις των βιομηχάνων, σχεδόν αποκλειστικά, πρόβαλαν τόσο η, επίσης, βενιζελική Νέα Αλήθεια όσο και ο βασιλικός Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος. Αντιθέτως κάλυψη των απόψεων και των δύο πλευρών είχαν τόσο Το Φως, σαφέστατα φιλομοναρχική εφημερίδα, όσο και η προσκείμενη στον Αλ. Παπαναστασίου Εφημερίς των Βαλκανίων. Σημαντικός, επίσης, είναι κι ο αριθμός των διαφημίσεων της «Σαλόνικα» στη διάρκεια της απεργίας, γεγονός, που εξηγεί, σε κάποιο βαθμό, τη στάση μερικών απ’ αυτές.
Η απεργία στο εργοστάσιο τσιγάρων «Σαλόνικα» αναδεικνύει ακόμη πολλές άλλες πτυχές της κοινωνικής ζωής στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν το τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας. Οι ταξικοί ανταγωνισμοί, η διάσταση του κοινωνικού φύλου, ίσως και οι υποβόσκουσες εθνοθρησκευτικές διαφορές (όλα τα ονοματεπώνυμα απεργών είναι εβραϊκά, ενώ το ένα απεργοσπάστριας χριστιανικό, σίγουρα όμως κι αυτό του ενός εργοδότη είναι επίσης εβραϊκό), μπορούν να ανιχνευθούν σ’ αυτόν τον εργατικό αγώνα. Όμως, η πιο σημαντική συνέπεια της απεργίας ήταν η δημιουργία, ένα χρόνο αργότερα, του Συνδέσμου Εργατών και Εργατριών Μηχανοποίητων Σιγαρέττων Καπνοκοπτηρίων Θεσσαλονίκης, υπό την αιγίδα του Εργατικού Κέντρου από μέλη που ως τότε ανήκαν στο εργοδοτικό Σωματείο Αλληλοβοήθειας Καπνεργατών του Δ. Μπέσσα. Το γεγονός αυτό φαίνεται πως δεν πτόησε τον Μήτσο που στις 10.7.1923 συγκρότησε (υπό την προεδρία του) το Εθνικό Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, από το δικό του κι άλλα τέσσερα σωματεία, με διακηρυγμένο στόχο «να ενώση όλας τα επαγγελματικάς ενώσεις και προφυλάξη ταύτας από πάσης επιρροής κομμουνιστικής». Η προσπάθειά του αποδείχθηκε ατελέσφορη καθώς, σύντομα, ακόμα και ιδρυτικά σωματεία αποχώρησαν από το Εθνικό Εργατικό Κέντρο.[15]
[1] Μακεδονία & Νέα Αλήθεια, 28.4.1922.
[2] Το Φως, 28.4.1922· Εφημερίς των Βαλκανίων, 29.4.1922 όπως παρατίθεται στο Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη..., ό.π., σ. 204.
[3] Το Φως, 28.4.1922.
[4] Το Φως, 28.4.1922.
[5] Το Φως, 29.4.1922.
[6] Το Φως & Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος, 29.4.1922· Εφημερίς των Βαλκανίων, 30.4.1922 στο Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη..., ό.π., σ. 204-205· Νέα Αλήθεια, 1.5.1922.
[7] Το Φως & Ταχυδρόμος Βορείου Ελλάδος, 29.4.1922· Νέα Αλήθεια, 1.5.1922.
[8] Το Φως, 30.4.1922.
[9] Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη…, ό.π., σ. 206-207.
[10] Νέα Αλήθεια, 3.5.1922.
[11] Εφημερίς των Βαλκανίων, 30.4.1922 στο Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη…, ό.π., σ. 208.
[12] Τηλέγραφος, 3.5.1922.
[13] Το Φως, 5.5.1922.
[14] Μακεδονία, 5.5.1922.
[15] Κ. Φουντανόπουλος, Εργασία και εργατικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη…, ό.π., σ. 208-209, 323-324.
