Σαράντα χρόνια πριν την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, στα μέσα της δεκαετίας του 1870, εμφανίζεται στην Πάτρα, ο πρώτος αναρχο-σοσιαλιστικός πυρήνας της Ελλάδας, με τη μορφή του «Δημοκρατικού Συλλόγου». Το ακόλουθο κείμενο περιέχεται στο περιοδικό ΑΝΤΙ 279, 18 Ιανουαρίου 1985, και θεωρούμε ότι συμβάλλει εποικοδομητικά στην καταγραφή της ιστορίας του αναρχικού κινήματος στην Ελλάδα.
Ιδρυτές και μέλη Χάρη στο εμπόριο της σταφίδας, του «μαύρου χρυσού» της εποχής, η Πάτρα αποτελούσε το κύριο εξαγωγικό λιμάνι της χώρας και το αστικό κέντρο με τις έντονες κοινωνικές ανισότητες. Πολυεθνική και πανελλήνια σε κοινωνική σύνθεση η Πάτρα είχε ως την εποχή της μπελ επόκ των αρχών του 20ου αιώνα, έντονα τα γνωρίσματα της κοινωνικής ευμάρειας και της ανάπτυξης ενός μεταπρατικού εμπορικού χώρου. Κύριες οικονομικές λειτουργίες της το εξαγωγικό εμπόριο της σταφίδας και ορισμένες «παραπληρωματικές» βιομηχανίες οινοποιίας. Την εικόνα συνθέτουν επιπλέον τα υπέρογκα κέρδη των εξαγωγικών οίκον, τα ευάριθμα εμπορικά και χρηματιστικά στρώματα, ο ιδεολογικός προσανατολισμός προς την προηγμένη Ευρώπη και τα πρότυπα της, η πολλαπλή κυριαρχία της πόλης στην ενδοχώρα της αγροτικής μικροιόιοκτησίας και μονοκαλλιέργειας.
Σημειώθηκε και στην Πάτρα, όπως και στα άλλα αστικά κέντρα της χώρας μετά την απελευθέρωση του ελληνικού κράτους, η ίδια διαδικασία κοινωνικού σχηματισμού απο την συρροή των αγροτών. Το 1829 ο πληθυσμός της πόλης ήταν μόλις 4.000 κάτοικοι, το 1860 ήταν 18.000 το 1879 έφτασαν τους 25.494 και δέκα χρόνια αργότερα ο δήμος Πατρών είχε 38.164 κατοίκους1.
Καθώς πληθαίνουν οι αγροτικές μάζες και συσσωρεύονται στην πόλη συναρτούν την επιβίωση και την τύχη τους με το διαμετακομιστικό εμπόριο, ενώ παράλληλα συνεχίζουν να διατηρούν στενούς δεσμούς με το χωριό. Οι περισσότεροι δεν εντάσσονται σε μια διαδικασία προλεταριοποίησης, αλλά ενσωματώνονται κυρίως στους μεταπρατικούς μηχανισμούς ως υπάλληλοι, μικροέμποροι, άνθρωποι των αφεντικών, ειδικευμένοι εργάτες, μικροτεχνίτες, και εποχιακοί εργάτες. Αγροτική ενδοχώρα και μικροαστικά στρώματα της πόλης (στην οποία κυριαρχούν οι εργατικές συντεχνίες) ριζοσπαστικοποιούνται μόνο στα χρόνια οικονομικής κρίσης, κι αυτό περιστασιακά.
Η Πάτρα του 19ου αιώνα αποτελεί ένα μοντέλο προς μελέτη της διαδικασίας σχηματισμού της αστικής μεταπρατικής τάξης στην Ελλάδα, εκείνης της εθνικής ιδιομορφίας, κατά την οποία δεν συγκρούστηκε η ανερχόμενη αστική τάξη με την γαιοκτητική φεουδαρχία, δεν διαμορφώθηκε ριζοσπατικό αγροτικό κίνημα, όπως σε άλλες χώρες των Βαλκανίων και δεν διεδραμάτισαν επαναστατικό ρόλο —παράλληλο στον αγώνα της αστικής τάξης— τα αγροτικά στρώματα και το βιομηχανικό προλεταριάτο.
ΠΑΤΡΑΙ - Εξαγωγή Σταφίδος
Στο πολιτικό επίπεδο η πολιτική ολιγαρχία της εποχής, με τους πελατειακούς μηχανισμούς στελεχών, αποτελούσε και γνώρισμα της Πάτρας. Υπήρχαν τα οικογενειακά κόμματα, συνήθους από γόνους προκρίτων και η σχέση πατρονείας, που μετέβαλε τους ψηφοφόρους σε απλούς οπαδούς προσώπου. Στη θέση της ιδεολογίας υπήρχε η προσωπική πολιτική, που επέτρεπε την συναλλαγή του επαρχιώτη βουλευτή με την ηγεσία του επίσης προσωπικού κόμματος και την δίχως αρχές μετακίνηση του βουλευτή από το ένα κόμμα στο άλλο. Ωστόσο, η ίδια η εμπορευματική κοινωνική συγκρότηση ήταν που οδήγησε στη γέννηση του πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού και στην επιθυμία των μικροαστικών στρωμάτων να αποκτήσουν συλλογικό πολιτικό εκφραστή. Προσωπικότητες, όπως ο Ανδρέας Ρηγόπουλος, Αριστείδης Οικονόμου, Ρόκκος Χοϊδάς και Θάνος Κανακάρης θα αποκτήσουν μια πλατιά κοινωνική βάση, που ενοποιείται πολιτικά —άλλοτε περιστασιακά και άλλοτε μονιμότερα— γύρο από τις συνταγματικές ιδέες και τα αιτήματα δημοκρατικού χαρακτήρα. Μέσα από τους ίδιους τους μικροαστούς διανοούμενους και επαγγελματίες θα υπάρξουν και εκείνοι, που θα προσπαθήσουν στα 1877 να μεταφυτεύσουν τις ριζοσπαστικές ιδέες από την Ευρώπη. Το εγχείρημά τους θα έχει την μεταχείριση κάθε μεθοδολογίας, που υπερβαίνει τα όρια της εκσυγχρονιστικής μεταπρατικής ιδεολογίας και που αμφισβητεί την αυθεντικότητα της κυριαρχίας των εκπροσώπων της.
Ιδρύεται ο Δημοκρατικός Σύλλογος, στα μέσα της δεκαετίας του 1870, από μερικούς νεαρούς Πατρινούς, που ανήκαν εις «χρηστάς οικογενείας διακριθείσας πάντοτε επί φρονίμασι συντηρητικοίς». Ανάμεσά τους ο καθηγητής των μαθηματικών Διονύσιος Αμπελικόπουλος —που θεωρείται και ο ηγέτης της κίνησης— ο δικηγόρος Κων. Μπομποτής, ο λογιστής – εμποροϋπάλληλος Κων. Γριμάνης και οι Αλεξ. Ευμορφόπουλος, Σπαθάρας και Ιωαν. Ασημακόπουλος.
Ο Γιάννης Κορδάτος αναφέρει και δύο άλλους ιδρυτές, τον έκδοτη Παν. Ευμορφόπουλο και τον εισοδηματία Γεώργιο Παπαρρήτορα. Σύμφωνα με μαρτυρία του Αλεξ. Παν. Ευμορφόπουλου (γιου ιδιοκτήτη τυπογραφείου και εκδότη) η οργάνωση είχε μέλη ορισμένους φοιτητές και σπουδαστές, κυρίως, και σύνδεσμο στην Αθήνα το δικηγόρο Ιωάννη Φίλιο, που φαίνεται ότι μεσολάβησε στον τότε δημοκρατικό βουλευτή Ρόκκο Χοϊδά, για να ενδιαφερθεί όταν άρχισε ο διωγμός τους3.
Με βάση των αριθμό των μελών, ο Δημοκρατικός Σύλλογος δεν φαίνεται να μαζικοποιήθηκε και μάλιστα αισθητά. Οι εφημερίδες της εποχής γράφουν ότι τα οργανωμένα μέλη της αναρχικής κίνησης δεν πρέπει vα ήταν περισσότερα από δώδεκα «αν κρίνωμεν εκ των εν τω Συλλόγω ευρεθέντων καθισμάτων»4.
Η συντροφιά μαζεύεται τον πρώτο καιρό από σπίτι σε σπίτι και συζητά για τις κοινωνικές ιδέες και τα προβλήματα της εποχής τους. Θα προσανατολιστούν τελικά προς τον αναρχισμό της περιόδου εκείνης και το μαζικό επαναστατικό όραμα της Παρισινής Κομμούνας του 1871 με τις έντονες ουμανιστικές διακηρύξεις. Ωστόσο, η απόφαση των περισσοτέρων δεν είναι απλά η κοινωνική πρόκληση των μικροαστών, όπως γράφεται απο ορισμένους.
Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Κ. Μοσκώφ: «Mια μικρή ομάδα από εξεγερμένα πνεύματα της Πάτρας, αποφασίζουν ότι μπορούν πλέον να περάσουν σε μια πολιτική δράση, που θα βγαίνει έξω από τα πλαίσια των δύο φιλελεύθερων κομμάτων της κοινωνίας της πόλης»5.
Ο αναρχισμός και η πολυμορφία του, που αυτό τον καιρό δεσπόζει στην Ευρώπη, είναι η ρηξικέλευθη επιλογή, που γίνεται συστηματικά και συνειδητά. Βέβαια, η έννοια του όρου «πολιτική δράση» είναι σχετική. Η πρώτη σοσιαλιστική οργάνωση δεν φαίνεται να απέκτησε ποτέ ιδιαίτερα γραφεία και, αντίθετα από όσα γράφουν ο Γ. Κορδάτος και άλλοι ιστορικοί, δεν είχε δημόσια δράση ως την έκδοση της εφημερίδας της. Τα σχέδια των ιδρυτών του «Δημοκρατικού Συλλόγου» για την μαζική του επιρροή δεν φαίνεται να προχώρησαν πέρα από τον προσηλυτισμό ορισμένων σπουδαστών και άλλων νέων.
Τον Μάιο του 1877 στο οίκημα που στεγάζεται ο Δ.Σ. —δεν είναι αυθαίρετο να υποθέσουμε ότι μπορεί να ήταν κάποιο δωμάτιο στο σπίτι του Δ. Αμπελικόπουλου ή άλλου πρωτεργάτη— οι ανακριτικές αρχές θα ανακαλύψουν τα στοιχεία μιας κανονικής οργανωτικής συγκρότησης.
‘Οπως σημειώνει ο Φορολογούμενος, η εφημερίδα του εμπορομεσιτικού κατεστημένου των Πατρών: «εύρε εις αυτό βιβλιοθήκην πλουσίαν εκ των συγγραμμάτων όλων εν γένει των κοινωνιστών και με τας εικόνας των επισημοτέρων εργατών του Παρισινού Δήμου (σ.σ. των ηγετών της Παρισινής Κομμούνας) και άλλων. Κατέσχε δε τα πρακτικά και την αλληλογραφίαν του Συλλόγου»6.
Συγκρότηση και πρωτοβουλίες
Η αφετηρία του σοσιαλιστικού κινήματος στον τόπο μας δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί με ακρίβεια. Ο Κωστής Μοσκώφ υποστηρίζει ότιο Δ.Σ. συγκροτήθηκε το 1876, αφού πρώτα, στις αρχές ήδη του 1875, είχε αποφασίσει να δραστηριοποιηθεί πολιτικά7. Ο Γιάννης Κορδάτος θεωρεί ότι τόσο η δημιουργία της συντροφιάς όσο και του Συνδέσμου της έγιναν ένα χρόνο αργότερα, το 1876 και το 1877 αντίστοιχα. Ο Γεώργιος Λεονταρίτης, συμφωνώντας με τον Κ. Μοσκώφ, γράφει ότι ο Δ.Σ. ιδρύθηκε το 1876 και ένα χρόνο αργότερα κυκλοφόρησε την δική του εφημερίδα8. Τις χρονολογίες αυτές ακολουθούν λίγο πολύ όλοι οι άλλοι συγγραφείς (Κουτσούκαλης, Βεργόπουλος, Βουρνάς, Κατσούλης).
Χρειάζεται να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στην τελική ιδρυτική πράξη και στις διάφορες ιδρυτικές διαδικασίες. Δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί η αφετηρία τους, ωστόσο, η απόφαση της ίδρυσης και η συγκρότηση, φαίνεται ότι έγινε, το αργότερο, το φθινόπωρο του 1876.
Τότε στέλνουν χαιρετιστήριο μήνυμά τους στην συνέλευση (Συνδιάσκεψη) της Διεθνούς, στην Βέρνη, που έγινε στις 26-29 Οκτωβρίου. Τον Δεκέμβριο η οργάνωση προσχωρεί στις αποφάσεις της Διεθνούς, που είναι βεβαίως η μπακουνική Διεθνής Ενωση Εργατών και όχι η ενιαία Πρώτη Διεθνής όπως γράφεται λανθασμένα. Η ενιαία Πρώτη Διεθνής (1864-1876) δεν υπάρχει αυτό τον καιρό.
Στο χαιρετιστήριο μήνυμά τους προς την μπακουνική Διεθνή, που έχει επιρροή στον ευρωπαϊκό χώρο, οι αναρχικοί των Πατρών γράφουν:
…Εάν καταλάβαμε την σκέψη σας είμαστε πεπεισμένοι ότι υπάρχει πλήρης αρμονία ανάμεσα στις ιδέες μας και στις αρχές του προγράμματός σας. Έχοντας έντονη επιθυμία να αποκτήσουμε πιο στενές σχέσεις μαζί σας θ’ αρχίσουμε απ’ αυτή την ημέρα κιόλας μια τακτική αλληλογραφία μαζί σας…
Το γραφείο της Συνδιάσκεψης τους απάντησε ενθαρρυντικά και τους έστειλε τα πρακτικά των εργασιών με τις εισηγήσεις και την πολιτική απόφαση. Δύο μήνες αργότερα (Δεκέμβρης 1876) οι Πατρινοί σοσιαλιστές γνωστοποιούσαν στο «γραφείο αλληλογραφίας και στατιστικής» της Διεθνούς ότι συμφωνούσαν με τις βασικές της αρχές και αποφάσεις9
Ο ρόλος των Ιταλών αναρχικών
Σύμφωνα με στοιχεία από δική μας έρευνα, οι Πατρινοί σοσιαλιστές, μετά την επαφή τους με την Διεθνή, έχουν διασυνδεθεί με αναρχικούς κύκλους της Ιταλίας.
Η Ιταλία εκείνης της εποχής αποτελεί το κέντρο της αναρχικής κίνησης του Μπακούνιν, του οποίου τα κοινωνικά κηρύγματα προσελκύουν όσους έχουν απογοητευθεί από τις πολιτικές λύσεις και ιδιαίτερα από τον δημοκρατικό ριζοσπαστισμό του Μαντσίνι, ο οποίος έχει τοποθετηθεί αρνητικά απέναντι στην Κομμούνα.
Όλοι οι συγγραφείς πιθανολογούν ότι οι Ιταλοί πολιτικοί προσφυγές στην Πάτρα είναι εκείνοι που βοήθησαν την οργάνωση στη διεθνή της διασύνδεση, ενθάρρυνση και προσανατολισμό. Ο Κωστής Μοσκώφ περιγράφει όλο το κοινωνικό πλαίσιο και αναφέρει:
…Μέσα στην κοινωνία της Πάτρας σημαντική θέση κατέχει η μεγάλη ιταλική παροικία —τα 10-15% του πληθυσμού της πόλης ως τον τελευταίο ακόμα πόλεμο— παροικία συγκροτημένη από τους πρόσφυγες Ιταλούς επαναστάτες του 1848, που διατηρεί στενούς πάντα δεσμούς με την οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της πατρίδας της. Δικηγόροι, δάσκαλοι, σαράφηδες, ναυτικοί πράκτορες, τεχνίτες και μικρέμποροι τα μέλη της· στην ιδεολογία τους εθνικιστές, ριζοσπάστες, οπαδοί της Γαριβάλδη, και του Mazini, αναρχικοί, ουτοπικοί σοσιαλιστές· όλα τα ρεύματα της γειτονικής Ευρώπης συγκρούονται εδώ μες στη μιζέρια και τη φθορά, που προκαλεί η ανία του πικραμένου κόσμου κάθε προσφυγιάς —πρυτανεύει όμως μες στη μεσογειακή του οξύτητα ο αναρχισμός. Γιατί στο φιλελεύθερο υπόβαθρο της πατρινής κοινωνίας 0 αναρχισμός βρίσκει γόνιμο έδαφος —γίνεται αισθητός από τα πιο προωθημένα άτομα της φιλελεύθερης μάζας σαν μια έξαρση της φυσικής ιδεολογίας της, μια ανάπτυξη της συνεπής, ως το τέλος βγαλμένη από τα ίδια εμπορευματικά και μικροαστικά πλαίσια· όχι μια άρνηση του κοινωνικού συστήματος, αλλά μια προσπάθεια εκλογίκευσης αυτής της κοινωνίας του με την κατάργηση μιας εξουσίας «παράλογης». Μες στη φιλελεύθερη αυτή ουτοπία οι οικονομικές αντιθέσεις αντικειμενικά δεν θίγονται. Σ’ ένα τέτοιο συγγενικό υπόβαθρο ο αναρχισμός θα αναπτυχθεί δίχως εμπόδια στη λαϊκή αίσθηση· θα εγκατασταθεί στέρεα στην αχαϊκή πρωτεύουσα και από εκεί στα λιμάνια της σταφίδας, από το Αίγιο ως την Καλαμάτα, σε όλον τον εμπορευματικό Μωρηά…10.
Μια διπλωματική αναφορά της εποχής είναι κατηγορηματική:
…Η παρουσία στην Πάτρα μιας μεγάλης ιταλικής παροικίας ήταν αποφασιστική για τη δημιουργία μιας αναρχικής ομάδας, που εκδηλώθηκε σε πράξεις, των οποίων η ανάμνηση είναι ακόμα ζωντανή στην Ευρώπη…11.
Τα ιστορικά στοιχεία, που υπάρχουν επιτρέπουν την άποψη ότι οι Ιταλοί σύνδεσμοι λειτούργησαν ως καταλύτες, μένοντας έξω από τα πλαίσια της οργάνωσης και όχι ενταγμένοι σ’ αυτή. Αν όμως δεν έχουν γίνει γνωστά, που έκαναν τις διασυνδέσεις αυτές —πιθανότατα μέσω του Δ. Αμπελικόπουλου— η δική μας έρευνα αποκάλυψε τις σχέσεις των Πατρινών σοσιαλιστών με τους αναρχικούς ομόφρονες της Μπολώνια και του Μιλάνου. Αλληλογραφούν μαζί τους, γίνονται παραλήπτες των εντύπων τους (όπως το PLEBE του Μιλάνου) και τους στέλνουν τα πρακτικά των δύο γενικών συνελέυσεων του Συλλόγου.
Στις 20 Φεβρουαρίου στέλνουν τη δεύτερη επιστολή τους στο αναρχικό έντυπο της Μπολώνιας IL MAPTELLO (Το σφυρί), που θα δημοσιευτεί στο φύλλο 11 της 6ης Μαρτίου. Γνωστοποιώντας την πολιτική τους ταυτότητα οι αναρχικοί των Πατρών απορρίπτουν της μεταρρυθμιστικές αντιλήψεις του φιλελευθερισμού και δηλώνουν πως ασπάζονται την επαναστατική προοπτική. Η επιστολή τους αυτή έλεγε τα εξής:
Ήδη από τις 20 Ιανουαρίου σας στείλαμε μια επιστολή, στην οποία σας εκθέταμε τις αντιλήψεις μας γύρω από την κοινή μας υπόθεση· και στο τέλος προσθέταμε: «Ο τύπος και ο τρόπος της παρέμβασής μας δεν μπορεί να είναι όμοιοι σε κάθε χώρα, αλλά μόνον οι κάτοικοι ενός ορισμένου μέρους είναι σε θέση να γνωρίζομεν ποια μέσα πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Ο λαός δεν είναι μια TABULA RASA, αλλά γραμμένο βιβλίο και στον λαό πρέπει να στηρίξουμε την υπόθεσή μας». Προσθέταμε επίσης: «Ο τελικός μας σκοπός είναι η ευημερία του ανθρώπου, και αποδοκιμάζουμε όλους εκείνους που θέλουν να πετύχουν την βαθμιαία χειραφέτηση του λαού. Συμφωνούμε μαζί σας ότι μόνον στην Επανάσταση μπορούμε να ελπίζουμε».
Αργότερα θα σας στείλουμε τα γενικά Καταστατικά της Δημοκρατικής Ομοσπονδίας του Λαού και τα ειδικά καταστατικά της Εταιρίας της Πάτρας. Ελπίζουμε να γίνουμε καλά κατανοητοί από μέρους των αδελφών μας της Δύσης.
Με το προσεχές ταχυδρομείο θα σας στείλουμε επίσης μια μελέτη γύρω απο τον σοσιαλισμό στην Ελλάδα που θα δημοσιευτεί, και ένα εορταστικό φυλλάδιο γύρω από την 18 του Μάρτη.
Πάμε πολύ καλά εδώ. Το έδαφος είναι πολύ εύφορο. Σε λίγο θα κάνει την εμφάνισή της η σοσιαλιστική εφημερίδα μας, σαν όργανο της Ομοσπονδίας μας και τότε θα αναπτύξουμε τις αντιλήψεις μας από κάθε οπτική γωνία.
Χαιρετισμούς και αλληλεγγύη
Είναι καταφανής η διάθεση ν’ αντλήσουν κύρος και πείρα από τις διεθνείς αυτές επαφές όπως και η φιλοδοξία να συνασπίσουν τους άλλους σοσιαλιστικούς ομίλους, με τους οποίους πρέπει να είχαν αρχίσει κάποια επαφή.
Μια πρώτη απόδειξη γι’ αυτό μας δίνει το δημοσίευμα της εφημερίδας των Αθηνών Ρήγας, που διευθύνει ο Παναγιώτης Πανάς, ο οποίος συνδέεται στενά με τον τότε προοδευτικό βουλευτή Ρόκκο Χοϊδά. Στο δημοσίευμα του φύλλου 15 με ημερομηνία 22.3.1877, δημοσιεύεται η είδηση ότι εσχάτως συνεστήθη, στην Πάτρα, Δημοκρατικός Σύλλογος του Λαού και παραθέτει το τελευταίο μέρος, του καταστατικού (προγραμματικής διακήρυξης) σχεδόν όπως ακριβώς θα δημοσιευθεί μετά δύο μήνες στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας των Πατρινών αναρχικών. Το δημοσίευμα του Ρήγα και του Παν. Πανά ο οποίος υπερασπίστηκε αργότερα τους Πατρινούς αναρχικούς, όπως και στη Βουλή ο Ρόκκος Χοϊδάς περιείχε και τις εξής ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τις προθέσεις των τότε αφανών κοινωνιστών της Πάτρας:
…Ο Δημοκρατικός Σύλλογος Πατρών συνελθών εις Β’ Γενικήν Συνέλευσιν παρεδέχθη το καταστατικόν του Δημοκρατικού Συνδέσμου του Λαού, επεκύρωσε τον εαυτού κανονισμόν και το πρόγραμμα, καθ’ ο κηρύσσεται εχθρός όλων των πολιτικών και όλων όσων προσπαθούν να διατηρήσουν την σημερινήν κατάστασιν με οιονδήποτε τρόπον, και αποφάσισε την έκδοσιν εφημερίδος άπαξ του μηνός υπό τον τίτλον «Έλληνική Δημοκρατία» εκδούς επί τούτω Αγγελίαν.
Είναι σαφές ότι τον μήνα Μάρτιο οι Πατρινοί αναρχικοί έχουν αποφασίσει ότι πρέπει ν’ αρχίσουν την προσεκτική δημοσιοποίηση των σκοπών τους , σε φιλικά έντυπα.
Πρώτες αντιδράσεις και προειδοποιήσεις
Η αποκάλυψη των σχέσεων με τους αναρχικούς της Ιταλίας γίνεται αφορμή να δείξει τις εχθρικές του διαθέσεις το κατεστημένο των Πατρών. Παρά τις προειδοποιήσεις, τα μέλη της οργάνωσης δεν θα διστάσουν να εκδηλωθούν και να διακηρύξουν τους σκοπούς τους με την έκδοση του ιδεολογικού τους οργάνου.
Πρώτη δημοσιεύει τις σχετικές πληροφορίες, μαζί με το κείμενο της επιστολής, ως κύριο θέμα της, η συντηρητική εφημερίδα Μοχλός της Ζακύνθου, καλώντας την εισαγγελική αρχή των Πατρών να ασχοληθεί με την κρυφή ανατρεπτική οργάνωση. Χαρακτηρίζει τα άγνωστα μέλη της «αργυρώνητα όργανα ανθελληνικών ενεργειών», που έχουν σαφή διάθεση «να υποσκάψωσι την βασιλείαν και τον ελληνισμόν»12.
Οι εντυπώσεις από την αποκάλυψη είναι αρνητικές στην Πάτρα και θα επεκταθούν ως την Αθήνα. Γράφει ο Φορολογούμενος:
… Είμεθα εις θέσιν να βεβαιώσωμεν ότι η είδησις αύτη είναι καθ’ ολοκληρίαν ανυπόστατος και ότι τα εν τη επιστολή εκείνη διατυπούμενα εισίν εγρηγορότων η DIA DESIDERIA θερμοκεφάλου τινός αγνώστου παρ’ ημίν… Το έδαφος της πόλεως ταύτης δεν είναι πρόσφορον εις ανάπτυξιν τοιούτων τερατωδών ιδεών…13.
Ανάλογη είναι και η διαβεβαίωση, που δίνει για την «παιδαριώδη» κίνηση η εφημερίδα Αχαΐα14. Το αθηναϊκό Μέλλον υποπτεύεται προσωπική ιδιοτέλεια στην όλη υπόθεση και δίνει την ερμηνεία ότι η επιστολή εστάλη υπό τινος ξένον ή Έλληνος τυχοδιώκτου, θέλοντος να φορολογήσει τας εν Ευρώπη κοινωνιστικάς εταιρείας ως ανταποκριτής ή ως ιδρυτής ομάδος και εν Ελλάδι15. Η χλευαστική αντιμετώπιση του θέματος από το Μέλλον θα προκαλέσει τα παράπονα του Μοχλού, που επιμένει ότι η οργάνση πράγματι συνέστη, αν και πιστεύει ότι την περιμένει οικτρόν ναυάγιον16.
Είναι αξιοσημείωτο ότι το Μέλλον διευθύνει ο παλιός προυντονιστής και υμνητής της κομμούνας, Δήμος Παπαθανασίου, ο οποίος παρασύρεται από την προσωπική του αντιδικία με τον παλιό συνεργάτη του Παναγιώτη Πανά και υιοθετεί συνεχώς αντιδραστική στάση (αν και δεν θα ζητήσει την καταδίκη τους) απέναντι στις ιδέες των Πατρινών κοινωνιστών.
Αυτές οι τρεις παραλλαγές: κινδυνολογία, χλευασμός, ελαχιστοποίηση, θα είναι εις το εξής ο χαρακτηριστικός τρόπος με τον οποίο ο τύπος των Αθηνών, των Πατρών, της Ζακύνθου, αλλά και της Βοιωτίας, θα αντιμετωπίσει την πρώτη σοσιαλιστική οργάνωση. Όλα αυτά τα δημοσιεύματα αποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει κάποια συγκροτημένη οργάνωση. Όλα αυτά τα δημοσιεύματα αποδεικνύουν ότι δεν υπάρχει κάποια συγκροτημένη οργάνωση και μάλιστα με ανοιχτή δράση, συγκεκριμένα γραφεία κτλ. Τούτο βέβαια δεν είναι βασικό προσδιοριστικό, αν λάβει υπόψη του κανείς τον επαναστατικό χαρακτήρα της οργάνωσης. Δείχνει, όμως, πόσο ανυπόστατες είναι οι ευφάνταστες περιγραφές ορισμένων ιστορικών για τη μαζικότητα και τις δημόσιες εκδηλώσεις της πρώτης σοσιαλιστική οργάνωσης στην Ελλάδα.
Το κλίμα της αποθάρρυνσης, που επιδιώκουν να δημιουργήσουν τα δημοσιεύματα αυτά, κυρίως τον Απρίλιο του 1877, θα έχει τις επιπτώσεις του.
Ο δικηγόρος Βασίλειος Γ. Καλλιοντζής, που δεκαπέντε χρόνια αργότερα θα πρωτοστατήσει στο αναρχικό κίνημα της Δυτικής Πελοποννήσου, διαχωρίζει τώρα τις ευθύνες του. Δηλώνει με επιστολή του ότι αν και διατηρεί τις δημοκρατικές ιδέες του δεν έχει καμιά σχέση με τον Δημοκρατικό Σύλλογο. Αποκαλεί τους «πέντε ή εξ τον αριθμόν» ιδρυτές αλλά και προδρόμους του «λιποτάκτας της μερίδος μας» και τούτο γιατί πιστεύει ότι ο θεσμός της βασιλείας για την Ελλάδα είναι μια ανάγκη. Ο Καλλιοντζής θέλοντας να επικρίνει τις κομματικές φατρίες αντιδιαστέλλει ως συνταγματικότατη τη διαγωγή της βασιλείας εξ ης οι αληθείς φιλοπάτριδες χρηστάς ελπίδας, περί της εν ευθέτω καιρώ σωστικής ενέργειας της, αρύσθησαν17.
Αυτή η δήλωση νομιμοφροσύνης του Βασίλειου Καλλιοντζή εξηγεί και τους λόγους για τους οποίους το κατεστημένο των Πατρών και η τοπική εξουσία αντέδρασαν τόσο έντονα. Ο κίνδυνος από την οργάνωση και τα επαναστατικά της κηρύγματα δεν ήταν τόσο η πρόκληση κοινωνικής αναταραχής, όσο η αμφισβήτηση στο πολιτικό επίπεδο.
Από τη Ζάκυνθο ο Μοχλός, με τον λυσσαλέο τοπικό παραγοντισμό του, εκφράζει την υποψία ότι οι αναρχικοί των Πατρών μπορεί να συνεργάζονται με τον Ζακυνθινό βουλευτή Κ. Λομβάρδο, που αποτελεί μόνιμο στόχο του. Υποβάλλει την ιδέα αυτή προφανώς για να πλήξει τον Λομβάρδο και όχι για να δώσει κύρος στους πρώτους. Σ’ άλλο του δημοσίευμα, ο Μοχλός προσκομίζει νέα αποδεικτικά στοιχεία και ζητάει από τη δικαστική εξουσία των Πατρών να βρει και να τιμωρήσει τους αποπειρωμένους την διατάραξιν της κοινωνικής τάξεως δι’ ανατρεπτικών συνεταιρισμών18. Υποστηρίζει ότι έχουν περιέλθει στην κατοχή του το έντυπο καταστατικό και το πρόγραμμα και τα πρακτικά της Β’ συνελεύσεως του Δημοκρατικού Συλλόγου. Σ’ αυτά υπάρχει η απόφαση για την έκδοση εφημερίδας με το όνομα Ελληνική Δημοκρατία. Ίσως υπήρξε κάποια διαρροή, από την διεύρυνση της επιρροής, που είχε επιχειρήσει η οργάνωση ή απλώς δημαγωγική εκμετάλλευση όσων είχε —όπως είδαμε— δημοσιεύει ο Ρήγας στις 22.3.1877. Παρά τις αποθαρρύνσεις, τις απειλές και τις στημένες παγίδες, οι επικεφαλής του Δημοκρατικού Συλλόγου αποφασίζουν να γνωστοποιήσουν την παρουσία και τους προβληματισμούς τους.
Στα μέσα Μαίου θα εκδώσουν τη μηνιαία εφημερίδα Ελληνική Δημοκρατία χωρίς συγκεκριμένη διεύθυνση και με υπεύθυνο τυπογραφείου τον Αλέξ. Ευμορφόπουλο. Οι συντάκτες τονίζουν ότι ο σκοπός της εφημερίδας ταυτίζεται με εκείνον του Δημοκρατικού Συλλόγου Πατρών, του οποίου αποτελεί όργανο και παραπέμπουν στα κείμενα που δημοσιεύονται. Στο εισαγωγικό κείμενο της πρώτης σελίδας οι συντάκτες διαβεβαιώνουν ότι θα ειπούμε την αλήθεια, χωρίς να λογαριάσουμε την Κυβέρνησιν. Θέλει να μας βάλει στην φυλακήν, θέλει να μας αφήσει ήσυχους, μας είναι αδιάφορο. Με βάση την πείρα από το παρελθόν περιμένουν και άλλες επικρίσεις: εις εκείνους οι οποίοι θα μας βρίζουν, δεν θα δίνουμε καμίαν απάντησι, και τονίζουν ότι όσοι ειλικρινά θελήσουν να συζητήσουν μαζί τους για οποιοδήποτε κοινωνικό ή πολιτικό ζήτημα θα απαντήσουμε με την πρέπουσα ευγένεια και κοσμιότητα.
Στις τέσσερις σελίδες της Ελληνικής Δημοκρατίας δημοσιεύεται το πολιτικό πρόγραμμα (καταστατικό) της μετωπικής τους οργάνωσης που ονομάζεται Δημοκρατικός Σύνδεσμος του Λαού της οποίας ο Δημοκρατικός Σύλλογος Πατρών είναι απλώς ο ιδρυτής. Έτσι, καλούν κάθε σωματείο ή και άτομο, που δέχεται τις αρχές του καταστατικού να γίνει μέλος του Συνδέσμου.
Εκτός απο το καταστατικό, η εφημερίδα έχει ως βασική ύλη την εκτενή ανάλυση – εκλαΐκευση, ειδησεογραφία από το ιταλικό αναρχικό κίνημα, μια διακήρυξη – άρθρο του κομμουνάρου Arnold για την έκτη επέτειο της Κομμούνας του Παρισιού και μια διακήρυξη θέσεων για το κρίσιμο διεθνές θέμα της εποχής, το Ανατολικό Ζήτημα. Έμβλημα της η ρήση: «Η επανάσταση είναι ο νόμος της προόδου».
Καταστατικές αρχές και διακηρύξεις
Οι ιδεολογικές αρχές της οργάνωσης έχουν αρκετά από τα γνωρίσματα των μπακουνικών εης εποχής, που τους έφεραν σε διάσταση με τους Μαρξ και Ένγκελς. Οπαδοί του επαναστατικού αυθόρμητου, υποτιμούν σοβαρά την καθημερινή ταξική πάλη, την οργανωμένη δράση και κάθε μορφή κεντρικής πολιτικής καθοδήγησης. Πιστεύουν ότι η προπαρασκευή του επαναστατικού κινήματος των μαζών θα πρέπει να γίνεται με τον ίδιο τρόπο, που θα χαρακτηρίζει και το σύστημα (κοινωνική οργάνωση) που σκοπεύει να θεμελιώσει η Επανάσταση. Έτσι, έχουν ως στόχο το Κράτος και την απόλυτη καταστροφή του, με βάση την πεποίθηση ότι απαιτείται η συνολική καταστροφή της κρατικής πολιτικής εξουσίας και όχι ο μαρασμός και η κατάκτησή της από το προλεταριάτο και τους συμμάχους του (όπως πίστευαν οι μαρξιστές). Για τους λόγους αυτούς, κύριο καθήκον κάθε αναρχικής ομάδας είναι να διασαλπίσει αρχές και αναγκαιότητες, να επιταχύνει με την προπαγάνδα την ταξική συνειδητότητα, χωρίς να την εκβιάζει, και να προσδοκά, ως ώριμο καρπό της, την ενστικτώδη εξέγερση των μαζών.
Οι αδυναμίες των αναρχικών ιδεών εκείνης της περιόδου είναι εμφανείς και στο πολιτικό πρόγραμμα (καταστατικό) του Συνδέσμου. Το οποίο βέβαια έχει συνταχθεί, σύμφωνα με ορισμένες γενικολογίες («δημοκρατικός» κτλ.) και αναγκαίους ίσως, υπαινιγμούς. Μάλιστα, μια παράγραφος, η τρίτη του καταστατικού, που έχει ένα εθνικοπατριωτικό διφορούμενο για τους «σκλαβωμένους αδελφούς» φαίνεται να προστέθηκε μετά και εν όψει της πρώτης δημόσιας εμφάνισης της οργάνωσης. Η παράγραφος αυτή δεν υπήρχε στο γαλλικό κείμενο με το συνοπτικό του πρόγραμμα (καταστατικό), που είχαν στείλει στην αναρχική Διεθνή.
ΤΟ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ Πεπεισμένοι,
Ότι, η φτώχεια και η αμάθεια είναι οι μεγαλύτερες πληγές τον Λαού.
Ότι, από αυτά τα δύο πηγάζει κάθε κοινωνική αθλιότης.
Ότι, επομένως η ελευθέρωσίς μας από τη φτώχεια και την αμάθεια πρέπει να είναι ο ανώτερος σκοπός καθενός οπού θέλει να εργαστεί ειλικρινώς υπέρ της ΙΙατρίδος.
Ότι, η ελευθέρωσις αύτη ενδιαφέρει όλους μας· διότι σκοπεύει να φέρει γενικήν ισότητα εις τα δικαιώματα και τα καθήκοντα όλων, και θα έχει ως βέβαιον αποτέλεσμα και την απελευθέρωση των αδελφών μας οι οποίοι είναι στη δουλεία19.
Ότι, δια να ελευθερωθεί ο Λαός ο οποίος υποφέρει, πρέπει να σηκωθεί αυτός ο ίδιος να ζητήσει την ελενθέρωσίν του· και πρώτοι πρέπει να συνδράμουν όσοι εννοούν το καθήκον τους.
Φρονούντες,
Ότι, η ελευθέρωσις αύτη εξαρτάται, κατά μέγα μέρος, από την πολιτικήν χειραφέτησιν του Λαού.
Και βασιζόμενοι εις την ιστορίαν μας, και εις το ότι κάθε άνθρωπος επλάσθη ελεύθερος και κύριος του εαυτού του,
Συσταίνομεν
Τον Δημοκρατικόν Σύνδεσμον του Λαού
Όπως ενωμένα ζητήσωμεν με όλας μας τας δυνάμεις την εφαρμογήν τον Δημοκρατικού Πολιτεύματος, με τους εξής όρους:
Α’. Άκραν αποκέντρωσιν και τέλειαν αυτοδιοίκησιν των Δήμων, δηλαδή κάθε Δήμος να είναι όλως διόλου ανεξάρτητος και να διοικήται μονός του.
Β’. Πλήρη ελευθερίαν του ατόμου.
Γ’. Κάθε εξουσία να είναι υποταγμένη εις την κυριαρχίαν του Λαού κατ’ ευθείαν.
Ο Δημοκρατιμος Σύνδεσμος του Λαού θεωρεί εχθρούς του όλους όσους προσπαθούν να διατηρήσουν την σημερινήν κατάστασιν.
Αναγνωρίζει ως νόμον του την Αλήθειαν, την Δικαιοσύνην και την Ηθικήν.
Και δέχεται δια μέλη του κάθε Σωματείον ή και άτομον, το οποίον ήθελε παραδεχτεί το παρόν Καταστατικόν.
Ότι, η ελευθέρωσις αύτη ενδιαφέρει όλους μας· διότι σκοπεύει να φέρει γενικήν ισότητα εις τα δικαιώματα και τα καθήκοντα όλων, και θα έχει ως βέβαιον αποτέλεσμα και την απελευθέρωσηντων αδελφών μας οι οποίοι είναι στη δουλεία19
Από πρώτη άποψη το κείμενο μοιάζει περισσότερο με ιδεαλιστική διακήρυξη αρχών χωρίς συνοχή, παρά μ’ ένα σαφές επαναστατικό προσκλητήριο. Το καταστατικό της οργάνωσης σαν φόρμα είναι πολύ μακριά από την εικόνα που έχουμε για παρόμοια κείμενα. Κι αυτό είναι φυσικό. Ουσιαστικά, πρόκειται για το πολιτικό πρόγραμμα ενός αναρχικού συνδέσμου, που συγκροτείται πάνω σε ορισμένες αντιλήψεις και αρχές, χωρίς καθορισμένες διαδικασίες, ιεραρχία και καθήκοντα.
Το πολιτικό πρόγραμμα της πρώτης σοσιαλιστικής οργάνωσης στην Ελλάδα έχει ως κύριο σκοπό να στιγματίσει την κοινωνική αθλιότητα της εποχής του, να αμφισβητήσει την τάξιν πραγμάτων και να προβάλει το όραμα της επαναστατικής αλλαγής.
Το έμβλημα της εφημερίδας Η επανάσταση είναι ο νόμος της προόδου υποδηλώνει ασφαλώς τη δυναμική αυτής της αλλγής. Όπως επίσης την υποδηλώνουν το άρθρο του Arnold για την Κομμούνα και η ειδησεογραφία για την επαναστατική δράση των «κοινωνιστών» της Ιταλίας με επικεφαλής τον Κάρολο Καφιέρο. Ο αυτοπροσδιορισμός της οργάνωσης γίνεται σαφέστερος στην ανάλυση (εκλαΐκευση) του καταστατικού. Απορρίπτεται κάθε ρεφορμιστική διαδικασία και προπαγανδίζεται η αναγκαιότητα να σηκωθεί ο λαός, για να απελευθερωθεί από τα δεινά της φτώχειας και της αμάθειας και να βελτιώσει τη μοίρα του. Έτσι, οι αναρχικοί των Πατρών τοποθετούν ως κεντρικό πολιτικό τους καθήκον την εργασία με όλες τους τις δυνάμεις έως ότου ο λαός μας εννοήσει και σηκωθεί.
Μπορεί το επαναστατικό αυτό προσκλητήριο να είναι ασαφές και χωρίς επεξεργασία, οι επιδιώξεις του νεφελώδεις και ουτοπιστικές, αλλά η όλη προσπάθεια, ακόμα και αν έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας οργάνωσης διανοουμένων, υποδηλώνει ένα χρέος συνειδητής πρωτοπορίας. Υποδηλώνει την πρόθεσή τους να ασκήσουν πολιτική πίεση στην κρατική εξουσία για κάποια κοινωνική εκλογίκευση, για τις ευθύνες της στην φτώχεια και την αμάθεια του λαού.
Σημειώσεις
1. Αλέκος Α. Μαρασλής, Ιστορία της Πάτρας, Πάτρα 1983, σελ. 266-267. 2. Χαρίτων Κορυζής, Η πολιτική ζωή εις την Ελλάδα (1821-1910), Αθήνα 1974, σελ. 131-132. 3. Γιάννη Κορδάτου, Ιστορία της Ελλάδας, τόμος ΧΙΙ, Αθήνα 1958, σελ. 464. 4. Μακ. Αθαν., Η πρώτη δημοκρατική εφημερίς εν Πάτραις, εφ. Νεολόγος Πατρών, 16-10-1930. 5. Κωστής Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην Ιστορία του Κινήματος της Εργατικής Τάξης, Θεσσαλονίκη 1979, σελ. 162. 6. Φορολογούμενος, φ. 12/20-5-1877. 7. Κωστή Μοσκώφ, έ.α., σελ. 162. 8. Γιώργος Λεονταρίτης, Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, Εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1978, σελ. 20. 9. Όλα όσα αναφέρονται για τις σχέσεις του Δ.Σ. με την μπακουνική Διεθνή αντλούνται από το έργο του James Guillaume: L’ Internationale — Documents et Souvenirs, Παρίσι 1910, τόμος ΙV, σελ. 122-251. 10. Κ. Μοσκώφ, έ.α., σελ. 161-162. 11. Archives du Ministere des Affaires Etrangeres, Nouvelle Serie, Grece, τόμος 1, σελ. 58. 12. Φύλλο 50, 22 Μαρτίου 1877. 13. Φύλλο 135-136, 8 Απριλίου 1877. 14. Φύλλο 782, 3 Απριλίου 1877. 15. Φύλλο 1550, 29 Μαρτίου 1877. 16. Φύλλο 51, 5 Απριλίου 1877. 17. Εφημ. Τοξότης, φυλ. 42, 15 Απριλίου 1877. 18. Φύλλο 53, 19 Απριλίου 1877. 19. Η παράγραφος αυτή δεν περιλαμβάνεται στο γαλλικό κείμενο με το συνοπτικό πρόγραμμα του (καταστατικό) που έστειλε ο Δ.Σ. στην μπακουνινική Διεθνή, όπως το παραθέτει ο Γ. Λεονταρίδης, (ε.α., σελ. 45). Είναι προφανής η σκοπιμότητα της προσθήκης με το εθνικοπατριωτικό διαφορούμενο, στην πρώτη δημόσια εμφάνιση της οργάνωσης. Επίσης το καταστατικό δεν περιλαμβάνονται οι απειλές κατά των πολιτικών, που είχαν προαναγγελθεί στο φύλλο της 22-3-1977 του Ρήγα.
https://aixmi.wordpress.com/2014/03/02/%CE%BF%CE%B9-%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%BF%CE%B9-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CE%AC%CF%84%CF%81%CE%B1/
