Αναρχία στην Πάτρα! - Το εργατικό κίνημα στο τέλος του 19ου αιώνα

Του Ισίδωρου Σιδερόπουλου

Η Πάτρα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, γνώρισε μια αξιοσημείωτη διαδικασία αστικοποίησης. Δεν υπήρξε μόνο το φυτώριο των πολιτικών της «Παλαιάς Ελλάδας», αλλά και η μήτρα των αναρχικών εκφράσεων της σοσιαλιστικής σκέψης και δράσης (αναρχοσυνδικαλισμός, χριστιανοαναρχισμός ακόμη και ατομική τρομοκρατία).

Ένας από τους πιστούς οπαδούς της, ο Δημήτρης Καραμπίλιας, γράφει το Μάιο του 1947 μια από τις πολυάριθμες επιστολές του στον Γιάννη Κορδάτο, για να διασαφηνίσει, όπως τονίζει ο ίδιος, κάποια από τα γεγονότα που παρουσιάζονται στο έργο Ιστορία του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος, που είχε εκδοθεί –πρώτη φορά- το 1931.

«Η Πάτρα υπήρξε πρωτοπόρος μεταξύ όλων των ελληνικών πόλεων, στο εργατικό κίνημα», τονίζει ο Δ. Καραμπίλιας στις Αναμνήσεις του. «Πριν ακόμη δημιουργηθούν βιομηχανίες, η κίνησης περιωρίζετο στους διανοούμενους, που εμπήκαν επί κεφαλής του αγώνος για την μόρφωσι και χειραφέτησι της εργατικής τάξεως».

Σε μια σημαντική προσωπικότητα με αναρχική προβληματική, στον ηγέτη του Δημοκρατικού Συλλόγου Πατρών, Διονύσιο Αμπελικόπουλο, αναφέρεται το πρώτο από τα ενδιαφέροντα σημεία της επιστολής, διορθώνοντας τον Κορδάτο που επαναλαμβάνει ότι ήταν μηχανικός. Για να τονίσει αυθεντικότητα της πληροφορίας ο Καραμπίλιας γράφει ότι προέρχεται από τον παλαιό φίλο και αργότερα συνεργάτη του στο «Επί τα πρόσω» Βασίλη Καλλιοντζή.

«Τρία χρόνια προ της εκδόσεως της «Ελληνικής Δημοκρατίας» (1874), καθηγητής των μαθηματικών ήτο στην Πάτρα ο Ζαλούχος. Ο Ζαλούχος επαρέδιδε και μαθήματα κατ’ οίκον, προγυμναστής. Ήτο όμως και ένθερμος παιδεραστής. Μίαν ημέραν δεν ημπόρεσε ο άνθρωπος και προέβη εις τον βιασμόν ενός παιδιού, μαθητή του. Έγινε μεγάλο σκάνδαλο στην Πάτρα.»

Πράγματι ο Δημήτριος Ζαλούχος (1862-1927) εργάσθηκε ως εκπαιδευτικός της Μέσης στην Πάτρα, από το Σεπτέμβριο του 1883 στο Β Γυμνάσιο. Το γεγονός, που περιγράφει ο Καραμπίλιας, είχε ως αποτέλεσμα να συλληφθεί από τη Δημοτική Αστυνομία, να φυλακιστεί μέσα στην αίθουσα του σχολείου, ενώ «επαύθη αμέσως από της θέσεώς του», στις 16 Μαρτίου 1884. μάλιστα καταδικάστηκε και ο Ηλίας Συνοδινός, που τον σατίριζε γι’ αυτό το σκάνδαλο.

Στη συνέχεια έγινε υφηγητής του Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών. Στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του διεύρυνε τον κοινωνιστικό του ορίζοντα, προσδοκώντας ο «δήμος» να μεταβληθεί σε «μέγα κτηματία», ενώ η κοινωνική επανάσταση να αναδειχτεί σε «κυριώτατον μέσον της προόδου». Από την άνοιξη του 1894 ανέλαβε την αρχισυνταξία του «Μεταρρυθμιστή» με σκοπό την «διά του λόγου και της πειθούς» εξάπλωση και κατίσχυση των κοινωνιστικών ιδεών. Τέλος, θα αποσυρθεί το 1904 και θα αφιερωθεί στην Πτηνοτροφική Σχολή Καλλιθέας.

Ο Δ. Αμπελικόπουλος, ο οποίος ήταν εκπαιδευτικός στο Μεσολόγγι, πήρε τη θέση του Ζαλούχου στο Γυμνάσιο της Πάτρας. Από την άφιξή του «αρχίζει η σοσιαλιστική κίνηση», καθώς ο καθηγητής των Μαθηματικών υπήρξε ηγετικό στέλεχος, η «ψυχή» του Δημοκρατικού Συνδέσμου του Λαού. Την ίδια χρονιά (1884) προσελήφθη «εις την υπηρεσίαν του Δήμου Πατρών επί μισθώ», με αρμοδιότητα την βοήθεια των σταφιδοπαραγωγών (είχε σπουδάσει και γεωπονία με υποτροφία του Ζάππα).

Ένα ακόμη ενδιαφέρον σημείο της επιστολής αφορά την εφημερίδα «Εμπρός», μια εκδοτική προσπάθεια των αρχών του 1896 με στόχο την δραστηριοποίηση του πολιτικού ομίλου της «Σοσιαλιστικής Αδελφότητας». Ο Κων. Χ. Σταυρόπουλος, ο τυπογράφος Π. Κοτζιάς και ο Δ. Καραμπίλιας στην προσπάθειά τους να προλάβουν την διάλυση της οργάνωσης και με σκοπό να «μορφώσουν» τα νέα μέλη, αποφάσισαν να εκδώσουν αυτή τη σοσιαλιστική εφημερίδα, με βραχύβια παρουσία, καθώς σταμάτησε η κυκλοφορία της στο τρίτο φύλλο «λόγω απενταρίας», όπως υποστηρίζει χαρακτηριστικά και ο Γ. Κορδάτος.

Ο Καραμπίλιας στην επιστολή του μας δίνει σημαντικά στοιχεία, τόσο για το περιεχόμενό της εφημερίδας, όσο και σε ένα γεγονός που συνέβαλε αποφασιστικά στη διακοπή της κυκλοφορίας της.

«Στο δεύτερο φύλλο», γράφει στην επιστολή του ο Καραμπίλιας, «εδημοσιεύσαμε ένα κύριο άρθρο γραμμένο από τον Βασίλη Δουδούμη, με τίτλο «Συμπόνια και Κόλαφος». Το θέμα ήταν ότι εκείνη την εβδομάδα, κάποιοι κύριοι του Αρχοντάτου των Πατρών, επήραν ένα αμάξι και μετέβησαν εις μία έπευλην, όπου ελάμβανον χώραν γλέντια και όργια. Επί πολλήν ώραν ο δυστυχής ο αμαξάς επερίμενε την πληρωμή του, ενώ όταν επιτέλους την εζήτησε, εδάρη από τους κυρίους άρχοντες».

Ο δικηγόρος Βασίλης Δουδούμης ήταν ο πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Αδελφότητας, ένθερμος υποστηρικτής του Πλάτωνα Δρακούλη, με τον οποίο ήταν συμμαθητές στο Γυμνάσιο της Πάτρας. Μάλιστα είχε παραφράσει την «Μασσαλιώτιδα των εργατών» διατηρώντας το μέτρο και το ρυθμό για να τραγουδιέται στις απεργιακές κινητοποιήσεις των Πατρινών εργατών.

Στη συνέχεια ο Καραμπίλιας επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε ένα περιστατικό με πρωταγωνιστή τον Τρικουπικό βουλευτή της Πάτρας, Γεώργιο Παπαδιαμαντόπουλο, ο οποίος ένα βράδυ εκείνης της εβδομάδας «μπεκρούλιαζε σε ένα καφενείο των Αθηνών, στο τέλος έδηρε ανηλεώς το γκαρσόνι που του ζήτησε την πληρωμή».

Αυτές οι αναφορές της εφημερίδας προκάλεσαν το έντονο ενδιαφέρον των Πατρινών. «Το «Εμπρός» έγινε ανάρπαστον, αλλά την επομένη Κυριακήν οι ενδιαφερόμενοι προπορευομένου του Αλ. Ευμορφοπούλου, μετέβησαν εις το Πρακτορείον των Εφημερίδων και απαίτησαν την μη κυκλοφορίαν του Εμπρός.»

Ο Καραμπίλιας καταφέρεται επανειλημμένα κατά του μεγαλοτυπογράφου της Πάτρας και ενός από τους πρωτεργάτες του Δημοκρατικού Συνδέσμου Αλ. Ευμορφόπουλου, ο οποίος είχε διατελέσει υπεύθυνος σοσιαλιστικών εκδόσεων (μηνιαία εφημερίδα Ελληνική Δημοκρατία), είχε φυλακιστεί για τις «αναρχικές» δράσεις του αλλά και συνεργαστεί μαζί του στην έκδοση της εφημερίδας Επί τα πρόσω, χαρακτηρίζοντάς τον ως «σαμποταριστή του κινήματος», καθώς εξαιτίας της «παλιανθρωπιάς» του οδήγησε σε αντιδράσεις εναντίον του σοσιαλιστικού κινήματος της Πάτρας. Μάλιστα ο συγγραφέας της επιστολής δίνει την αιτιολογία της συμπεριφοράς του: «Ο Ευμορφόπουλος, υποκριτής του χειρίστου είδους, αντιπροσώπευε στην Πάτρα τον βουλευτήν Πατρών Γεώργιο Παπαδιαμαντόπουλο». Φαίνεται ότι αφορμή για να βγουν στην επιφάνεια όλες αυτές οι κατηγορίες ήταν η πώληση, στα τέλη του 1895, στον αναρχικό Ιωάννη Μαγγανάρα, της εφημερίδας Επί τα πρόσω, η οποία έγινε και το ιδεολογικό όργανο της ομώνυμης αναρχικής κίνησης.

Ο Γιάννης Κορδάτος παραπέμπει συχνά σε πληροφορίες που του είχε δώσει ο Δ. Καραμπίλιας, αφού του είχε γράψει πάρα πολλές φορές. Στο τέλος της συγκεκριμένης επιστολής δήλωνε ότι και ο ίδιος είχε αρχίσει να γράφει την Ιστορία του Κινήματος από το 1878 μέχρι το 1900. Εφιστούσε μάλιστα την προσοχή του Κορδάτου, με τη χαρακτηριστική φράση: «Εάν έλθει κανένας και σου ζητήσει δήθεν εκ μέρους μου εφημερίδες ή άλλο τι, βιβλία που σου έχω δώσει, να μη δώσεις τίποτε. Αν καμιά φορά τα οικονομίσω, θα έλθω ο ίδιος προς αντάμωσή σου.»

Κάποιες από τις αναμνήσεις του παραθέτει ο Καραμπίλιας στην εφημερίδα «Η Σημερινή», στις 30 Απριλίου 1950, «επ’ ευκαιρία της Πρωτομαγιάς». Φαίνεται ότι η έκδοση του «Εμπρός» συνέτεινε στην εκδήλωση της πρώτης απεργίας που εκδηλώθηκε στην Πάτρα, τον Αύγουστο του 1896, όταν «το νεαρό σωματείο των ξυλεργατών εκήρυξε την πρώτη του απεργία, που έληξε με νίκη των εργατών μέσα σε μια βδομάδα.» τα σημαντικά αυτά στοιχεία διασώζονται και στην Τρίτη έκδοση της Ιστορίας του Ελληνικού Εργατικού Κινήματος.

Ο Γιάννης Κορδάτος ολοκληρώνει το κεφάλαιο που αφιερώνει στους αναρχικούς της Πάτρας (1894-1899) με τα παρακάτω λόγια: «από τους αναρχικούς κύκλους της Πάτρας και του Πύργου εκείνος που εξελίχθηκε σε σοσιαλιστή και έμεινε πιστός οπαδός του σοσιαλισμού ήταν ο Δ. Καραμπίλιας. Ως τα τελευταία του (πέθανε στις 13 του Σεπτέμβρη του 1954 στην Πάτρα) έζησε με τις παλιές του αναμνήσεις και με την πίστη πως ο σοσιαλισμός θα νικήσει.»

*Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο πατρινό περιοδικό «Το Δόντι» σελ. 54-55, τεύχος 15, Ιούνιος 2001. Ο συγγραφέας του δεν είναι αναρχικός, ωστόσο το αναδημοσιεύοιυε εδώ για χάρη και μόνο της ιστορίας.