Ολίγαι προσωπικότητες εισίν αντάξιαι του Βακουνίνου. Ολίγοι άνθρωποι ήσκησαν, όσην αυτός επιρροήν εις την εποχήν του. Ολίγοι άνθρωποι επενήργησαν όσον αυτός και ως αυτός διέπρεψαν.
Ο Μιχαήλ Βακουνίνος έσπειρε μεταξύ των Ρώσσων αξιωματικών τον πρώτον σπόρον του πυρήνος τούτων, ου το όνομα τυγχάνει συνώνυμον προς τον ύψιστον της υπερηφάνειας και της φαντασίας βαθμόν…. Περί του Μηδενισμού. Επολέμησεν εις άπαντα του κόσμου τας επαναστατικάς τάξεις. Υπήρξεν ο κύριος εισηγητής του αναρχικού κινήματος, ου το ενδιαφέρον από ημέρας εις ημέραν εξαπλούται. Το μυστηριώδες της υπ’ εκείνου ασκουμένης επιρροής της ζωής του, συνίσταται εν τη θρασύτητι των σκέψεών του και εν τη μεγαλοφροσύνη των αισθημάτων του. Υπήρξε μέγας, ισχυρός άνθρωπος της εποχής, υπήρξεν ο διάβολος μεταμορφωμένος, μαθών από παιδός να περιφρονή ως ανεπαρκή τα στενά της ανθρωπίνου υπάρξεως όρια, να αποφεύγη τας παραδεδεγμένας δοξασίας, να περιφρονή τα προσδεσμένα και τας κοινωνικάς συμφωνίας, να ... τους νεοτερισμούς και να θεωρή ως μόνον αδύνατον εκπληρώσεως εν τω μέλλοντι μόνον τι άδικον και κακόν. Πας τις είναι ελεύθερος άλλως να φρονή εκείνο, όπερ εκπλήττει εστίν αι ιδέαι, όπερ ερεθίζει, όπερ εξάγει ημάς της πλάνης, εν η καθεύδωμεν, τέλος εν μια λέξει αι ουτοπίαι εισίν ο της ανθρωπότητος άξων.
Άνθρωποι ανίσχυροι όπως της κυρίας αυτών εγερθώσι καταστάσεως, έρπουσιν επί της γής και ως προς την κοινωνικήν τάξιν εισί ζώα, εισί δ’ αυτοί μυριάδες. Εάν ούτοι ήθελον καταστήσει νόμον την ιδίαν αυτών γνώμην, εάν δ’ ο κόσμος όλος υπέκυπτεν εις αυτόν, εάν από καιρού εις καιρόν ανταρτικός τις δεν ήρχετο και ετίνασσεν αυτάς, νέας εισάγων θεωρίας και επί νέων προσπαθών να θεμελιώση αυτάς βάσεων αλλοίμονον εις τας προόδους της ανθρωπότητος.
Ο Βακουνίνος δεν περιορίσθη μόνον εις το να … τας σκέψεις, βαθύς σύγχρονος, κατάλληλος διαλέκτωρ, μαχητής της αξιας ως μαρτυρούσιν αι πολυάριθμαι αυτοί χειρόγραφοι διατριβαί. Η Πολιτική Θεολογία του Μαντζίνη, Επιστολαί περί Κομμούνας, Ο Θεός και το Κράτος κτλ. υπήρξεν εν ταυτών και ο άνθρωπος της δράσεως. Αι ιδέαι του ενεπνέοντο εξ έρωτος προς την ανθρωπότητα. Δεν ηρύετο αυτός αποθαυμάζων τι εν τη σπουδή, εν ταις βίβλοις, ηρύετο αυτάς εκ της πείρας, εκ της ζωής, εκ της γνώσεως των ανθρωπίνων αναγκών και δυστυχιών.
Εις τούτο αποδοτέον την αέναον της διανοίας αυτού ανάπτυξιν, την επίτασιν και ανάπτυξιν των σκέψεών του.
Νέος πατρίκιος, με τας πατροπαραδότους σκέψεις, είτε ... πορεύεται εις Πολωνίαν ως αξιωματικός του πυροβολικού, παρίσταται μάρτυς ολοκλήρου λαού καταδυναστευομένου παρ’ ενός Τσάρου, βλέπει ότι και αυτός είναι όργανον της ασυνειδήτου δεσποτείας και δεν αποδειλιά. Αποδύεται την στολήν του αξιωματικού της αυτοκρατορικής φρουράς και μεταβαίνει να ζητήση εκ της μελέτης της φιλοσοφίας τας απαντήσεις των αφ’ ών. Η διάνοιά του βασανίζεται αιτημάτων, την λύσιν του προβλήματος του δικαίου και της ευτυχίας της ανθρωπότητος.
Αλλά μόλις εις γερμανικόν τι πανεπιστήμιον εισελθών ακούει τας κραυγάς ενός όλου λαού προς ιδίαν από της δουλείας απαλλαγήν οργώντος λησμονεί, ότι εστί Ρώσσος, ακούει την φωνήν του δικαίου, και κατατάσσεται εις τας τάξεις μυστικής εταιρείας της Νέας Γερμανίας.
Μετά μικρόν, κατά το 1848, σπεύδει εις Παρισίους όπως λάβη μέρος εις το ανταρτικόν κίνημα όπερ επέφερε την πτώσιν της δυναστείας του Λουδοβίκου Φιλίππου. Εκ Παρισίων πορεύεται εις Πράγαν όπως πολεμήση εις τας τάξεις των ανταρτών, εκθέτων πολλάκις την ιδίαν αυτού ζωήν, και προτιμά παρά να εγκαταλείψη το πεδίον του αγώνος να πέσει εις τας χείρας των Αυστριακών, οίτινες καταδίκασαν αυτόν διά του στρατοδικείου εις θάνατον.
Ευτυχώς η Ρωσσική κυβέρνησις, ήτις, εν τω μεταξύ είχε δημεύσει όλα τα πλούτη του, διότι παρέβη διαταγήν, δι’ ής διετάττετο να παύση τα ταξείδιά του και επανέλθη εις το πάτριον έδαφος τον προγράφει, τον συλλαμβάνει ... , τον σώζει από τας χείρας του δημίου καταδικάσασα αυτόν εις δια βίου εν Σιβηρία εξορίαν.
Ο Βακουνίνος δεν αποθαρρύνεται και λυτρούται της ... ... αυτόν τύχης. Χάρις εις τον Διοικητήν, όστις ετύγχανεν εξάδελφός του, λαμβάνει την άδειαν, ίνα απέλθη εις επιστημονικήν προς νότον της Σιβηρίας αποστολής. Φθας εις τα σύνορα της Σινικής ... αυτά, κατορθοί να διαπεραιωθή ως ναύτης εις Αμερικήν, και, μετά πεντεατή αιχμαλωσίαν και ανηκούστους στερήσεις, παρουσιάζεται μίαν ημέραν προς τους εν Λονδίνω φίλους του.
Εν τη ρηθείση πόλει ανέλαβε μετά του Χέρζεν, Οζάρεφ και άλλων την έκδοσιν εις την Ρωσσικήν διάλεκτον της διασήμου επαναστατικής εφημερίδος Ο Κώδων. Αλλά ο κατά του τσαρισμού αγών ουδέν άλλον ήν ειμή συνέπεια πάσης της ηνωμένης πάντων των εθνών απεγνωσμένης αμύνης, αγωνιζομένων κατά των ιδίων τυράννων και δυναστών. Διαφέρων του Ματούν, πατριώτου, όστις εις μόνην την πατρίδα του αποβλέπων, περί μιάς και μόνης «της ενότητος» εμάχετο, ο Βακουνίνος εμάχετο υπέρ της ελευθερώσεως όλων των λαών, και εις μόνην την προς τους απανταχού διεσπαρμένους ομοίους του κοινήν ενέργειαν, χάριν της ιδίας εκείνων από του ζυγού χειραφετήσεως αποβλέπων.
Ούτω μετά μικρόν κατέστη είς των δρώντων του Παγκοσμίου Εργατικού Συνεδρίου.
Εν έτει 1868 είχε την ιδέαν όπως συνενώση μετά του παγκοσμίου την ευρωπαϊκήν δημοκρατίαν. Επορεύθη μετά τινών φίλων του εις το εν Βέρνη συγκροτηθέν περί ειρήνης συνέδριον, λαβών τον λόγον, ηγόρευσεν, η δ’ αγόρευσίς του ήν ενεργός, σκληρά, κατακεραυνωτική σχεδόν δια τους ευγενείς, αγόρευσις ήτις μακράν ήτο να ικανοποιήση το Συνέδριον, ή τούτο κολακεύση. Τότε απεχώρησε ξηρώς και αματακλήτως της δημοκρατίας, ιδρύσας την Παγκόσμιον σοσιαλιστικήν ενότητα.
Και το 1871 ήλθεν εις Λυών και προσεπάθησε να εμπνεύση εις την Μεσημβρινήν Γαλλίαν επαναστατικά προς την Κομμούνα των Παρισίων αισθήματα.
Μετά την κατάργησιν της Κομμούνας, απεσύρθη εν Ελβετία αποκλειστικώς εις το αλληλοεθνές δοθέν ζήτημα. Ενέπνευσεν εις την Ομοσπονδίαν των συντεχνιών τας αναρχικάς ιδέας, διέσπειρε τας αυτάς εν Ιταλία και Ισπανία ιδέας, ένθα χάρις εις τας προσπαθείας του είδον το φως άπειροι ανταρτικαί ομοσπονδίαι της ομοσπονδίας, μετείχε πάντων των συνεδρίων τούτων και διοργάνωσε την κατά του γενικού συμβουλίου του Λονδίνου άμυναν, οπόταν τούτο ως δικτάτωρ προς τας λοιπάς εφέρετο ομοσπονδίας, θέλων εκών άκων, να επιβληθή ως άρχων εις τας του μεγάλου συνδέσμου ομοσπονδίας.
Εμέφθησαν κατά μέγα μέρος τον Βακουνίνο και τους φίλους του ότι εφόνευσαν την Ομοσπονδίαν.
Αλλά πρώτον η Ομοσπονδία δεν απέθανε, μετασχηματίσθη, συνωδά τω πνεύματι της σήμερον.
Υφίσταται εις τα επαναστατικά όλων των χωρών συστήματα και εις τας προς άλληλα σχέσεις. Πάσα άλλη οργάνωσις ομοσπονδίας εστίν αδύνατος, ως εκ των παρά των κυβερνήσεων ληφθέντων καταστατικών μέτρων.
(....)
(...)
Απεβίωσε εν Βέρνη τη 1 Ιουλίου1876.
«Άνθρωπος Ελεύθερος».
*Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Σταύρου Καλλέργη «Σοσιαλιστής», τεύχος 12, σελ. 4, Αθήνα, Αύγουστος 1892, σελ. 4. Δεν γνωρίζουμε ποιος υπέγραφε με το ψευδώνυμο «Άνθρωπος Ελεύθερος».
Όπου υπάρχουν (...) σημαίνει ότι υπάρχει δυσανάγνωστη λέξη. Οι δύο τελευταίες παράγραφοι δεν διαβάζονται καν. Διατηρείται η ορθογραφία και το συντακτικό του συγγραφέα, αλλά όχι το πολυτονικό σύστημα.
