Του Wayne Price - (NEFAC – προσωπικές απόψεις)
Οι αντιφατικές έννοιες του «κομμουνισμού»: μια διπλή κοινωνία, από τη μια, κοινωνία ελευθερίας και, από την άλλη, κοινωνία ολοκληρωτισμού.
Τι εννοούσαν ο Μπακούνιν, ο Κροπότκιν και ο Μαρξ με τη λέξη κομμουνισμός και πώς ο όρος αυτός αλλοιώθηκε από τους λενινιστές.
Υπήρξε ένα όραμα, ονομαζόμενο «κομμουνισμός» το οποίο διατηρήθηκε ζωντανό από τον Κροπότκιν και άλλους αναρχικούς κομμουνιστές κατά το 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς μοιράστηκαν ουσιαστικά τον ίδιο στόχο: Σε μια α-κρατική, αταξική, κοινωνία κομμουνισμού, τα μέσα παραγωγής θα ήσαν κοινής ιδιοκτησίας (από την κοινότητα), η εργασία θα υπήρχε για να ικανοποιεί τα κοινωνικά κίνητρα παρά το μισθό, και τα καταναλωτικά αγαθά θα ήταν διαθέσιμα σύμφωνα με τις ανάγκες των ανθρώπων.
Αλλά κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο «κομμουνισμός» σήμαινε κάτι εξ ολοκλήρου διαφορετικό. Μεγάλα έθνη κυβερνούνταν από αυτοαποκαλούμενα Κομμουνιστικά Κόμματα. Οι οικονομίες τους διευθύνονταν από ολοκληρωτικά κράτη, οι ανίκανοι εργαζόμενοί τους παρήγαγαν προϊόντα που πωλούνταν στην εσωτερική και διεθνή αγορά, και εργάζονταν για ένα μισθό (δηλαδή πωλούσαν την εργατική τους δύναμη ως προϊόν στα αφεντικά τους).
Αυτή την εποχή, οι «κομμουνιστές» ήταν συνήθως άνθρωποι που υποστήριξαν αυτόν ακριβώς τον τύπο κράτους-κεφαλαιοκρατικής τυραννίας. Σ’ αυτούς συμπεριλαμβάνονταν φιλικά προς τη Μόσχα Κομμουνιστικά Κόμματα, μαοϊκοί, άλλοι σταλινικοί και, περισσότερο, τροτσκιστές. Ονόμαζαν τους εαυτούς τους «κομμουνιστές» και έτσι τους αποκαλούσαν και οι αντίπαλοί τους. Αλλά «αντικομουνιστές» δεν θεωρούνταν απλώς εκείνοι που αντιτάσσονταν σε τέτοια καθεστώτα, αλλά και εκείνοι που υποστήριζαν τον δυτικό ιμπεριαλισμό – μια ομάδα ανθρώπων από φιλελευθέρους έως φρενοβλαβείς φασίστες. Συγχρόνως, οι φιλικοί προς τη Μόσχα κατάγγελλαν τους ελευθεριακούς σοσιαλιστές ως «αντικομουνιστές» και «αντισοβιετικούς». Μερικοί άνθρωποι άρχισαν να αποκαλούνται «αντι-αντικομουνιστές» για να δείξουν ότι δεν συμφωνούσαν με τους κομμουνιστές, αλλά ότι ήταν ενάντια στο κυνήγι μαγισσών του καθεστώτος McCarthy (στις ΗΠΑ).
Τώρα βρισκόμαστε σε μια νέα περίοδο. Η Σοβιετική Ένωση, με το άλλοτε κυβερνών Κομμουνιστικό Κόμμα της έχει πλέον καταρρεύσει. Αλλά είναι αλήθεια ότι τέτοια κράτη υπάρχουν ακόμα, τροποποιημένα, στην Κίνα, την Κούβα και αλλού. Και δυστυχώς, εξακολουθούν να εμπνέουν αρκετούς ανθρώπους. Αλλά συνολικά, η δύναμη και το πολιτικό βάρος των Κομμουνιστικών Κομμάτων έχουν μειωθεί. Αντίθετα, υπάρχει αύξηση του αριθμού των ανθρώπων εκείνων που προσδιορίζονται με τον αναρχισμό, ειδικά με την αναρχική κομμουνιστική του παράδοση. Άλλοι άνθρωποι παραμένουν εντυπωσιασμένοι από το έργο του Μαρξ, αλλά ενδιαφέρονται περισσότερο για τις ελευθεριακές και ανθρωπιστικές του όψεις. Τότε, με ποια έννοια μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «κομμουνισμός» σήμερα; Παραμένει η έννοια αυτή η ίδια όπως και στις προηγούμενες περιόδους; Θα εξετάσω εδώ την ιστορία καθώς και τη σημασία του όρου.
Ενώ αποκαλούνταν οι ίδιοι «σοσιαλιστές», οι θεμελιωτές του αναρχικού κινήματος Προυντόν και Μπακούνιν, κατήγγειλαν τον «κομμουνισμό». Μια χαρακτηριστική δήλωση του Προυντόν είναι ότι ο κομμουνισμός είναι ένα «δικτατορικό, αυταρχικό, δογματικό σύστημα [που] αρχίζει από το αξίωμα ότι “το άτομο είναι κατώτερο... σε σχέση με τη συλλογικότητα. Ο πολίτης ανήκει στο κράτος...”» (αναφέρεται στον Buber, 1958, σ. 30-31). Ο Μπακούνιν έγραψε: «απεχθάνομαι τον κομμουνισμό επειδή είναι η άρνηση της ελευθερίας... Δεν είμαι κομμουνιστής επειδή ο κομμουνισμός... απαραιτήτως καταλήγει στη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας στα χέρια του κράτους» (αναφέρεται στον Leier, 2006 σ. 191). Ο Προυντόν αποκαλούσε τον εαυτό του «μουτουελιστή» (σ.τ.μ.: οπαδό της αλληλοβοήθειας) και ο Μπακούνιν «κολεκτιβιστή».
Εάν σκεφτούμε ένα μοναστήρι ή έναν στρατό (όπου έχει δοθεί σε όλους τους στρατιώτες η ίδια τροφή, ιματισμός και στέγη), είναι εύκολο να αντιληφθούμε τον «κομμουνισμό» (ή κάποια παραλλαγή του) φαντάζοντάς τον ως κάτι ασυμβίβαστο με τη δημοκρατία, την ελευθερία, και την ισότητα. Στα πρόωρα γραπτά του, ο Μαρξ κατήγγειλε το πρόγραμμα του «χοντροκομμένου κομμουνισμού» στον οποίο «η κοινότητα είναι μόνο κοινότητα εργασίας και με ισότητα μισθών που καταβάλλονται από... την κοινότητα σαν να είναι οικουμενικός καπιταλιστής». (Μαρξ, 1961 σ. 125-126). Εντούτοις, ο Μαρξ και ο Ένγκελς ονόμαζαν τους εαυτούς τους κομμουνιστές, έναν όρο που προτίμησαν περισσότερο από τον ασαφέστερο όρο «σοσιαλιστής» αν και χρησιμοποιούσαν και αυτόν. (Αντιπαθούσαν ειδικά τον όρο «σοσιαλ-δημοκράτης» που χρησιμοποιούσαν οι Γερμανοί μαρξιστές).
Η αντίληψη του Μαρξ για τον κομμουνισμό γίνεται σαφής στην «Κριτική του προγράμματος της Γκότα». Ο κομμουνισμός θα ήταν «η συνεταιριστική κοινωνία που θα βασιζόταν στην κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής...». (Μαρξ, 1974 σελ. 345). Στην «πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας» (σελ. 347) θα παραμείνουν η έλλειψη και η ανάγκη για εργασία. «Ασχολούμαστε εδώ με μια κομμουνιστική κοινωνία... όπως προβάλλει από την καπιταλιστική κοινωνία... που φέρει ακόμα τα σημάδια της παλαιάς κοινωνίας...» (σελ. 346). Σε αυτήν την πρόωρη φάση κομμουνισμού, ο Μαρξ υπέθεσε ότι, τα μεμονωμένα άτομα θα έπαιρναν πιστοποιητικά που θα δήλωναν πόση εργασία είχαν κάνει (μείον ένα ποσόν που θα πήγαινε στο κοινό ταμείο). Χρησιμοποιώντας αυτά τα πιστοποιητικά, θα μπορούσαν να αποκτήσουν τα μέσα κατανάλωσης για τα οποία κατανάλωσαν την ίδια εργασία, και αυτά (τα πιστοποιητικά) δεν θα ήταν χρήματα γιατί δεν θα μπορούσαν να συσσωρευτούν. Ωστόσο, αυτό αποτελεί ακόμα ένα αστικό σύστημα δικαιωμάτων και ισότητας, στο οποίο οι ίσες μονάδες της εργασίας ανταλλάσσονται με κάτι άλλο. Δεδομένου ότι οι άνθρωποι δεν έχουν τις ίδιες δυνατότητες και ανάγκες, η «ισότητα» αυτή εξακολουθεί να οδηγεί σε έναν ορισμένο βαθμό ανισότητας.
Ο Μαρξ διατύπωσε ότι: «σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο κομμουνιστικής κοινωνίας, όταν θα έχει εξαφανιστεί η υποταγή των ατόμων στον διαχωρισμό της εργασίας και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, η αντίθεση μεταξύ διανοητικής και φυσικής εργασίας, θα έχει επίσης εξαφανιστεί, όταν η εργασία δεν θα είναι πλέον μέσο επιβίωσης, αλλά θα έχει γίνει ζωτικής σημασίας ανάγκη, όταν η ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχει επίσης αυξηθεί και οι παραγωγικές τους δυνάμεις και κάθε πηγή συνεταιριστικής ροής του πλούτου θα βρίσκεται σε αφθονία - μόνο τότε θα μπορεί η κοινωνία να διασχίσει πλήρως το στενό ορίζοντα του αστικού δικαίου και να γράψει στις σημαίες της την αρχή: Από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του!» (σελ. 347)
(Για λόγους γνωστούς μόνο στον ίδιο, ο Λένιν ονόμασε την «πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας» του Μαρξ σοσιαλισμό και το «πιο προχωρημένο στάδιο της κομμουνιστικής κοινωνίας» κομμουνισμό. Το μεγαλύτερο μέρος της αριστεράς έχει ακολουθήσει αυτήν την μπερδεμένη χρήση).
Παρά την απόρριψη του όρου κομμουνισμός εκ μέρους του, σύμφωνα με τον στενό φίλο του James Guillame ο Μπακούνιν υποστήριξε επίσης την ανάπτυξη της μετεπαναστατικής οικονομίας σε δύο φάσεις. Το 1874 ο Guillame έγραψε ένα δοκίμιο, συνοψίζοντας τις απόψεις του Μπακούνιν: «Πρέπει... να καθοδηγηθούμε από την αρχή “από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του”. Όταν, χάρη στην πρόοδο της επιστημονικοποιημένης βιομηχανίας και της γεωργίας, η παραγωγή έρχεται να ξεπεράσει την κατανάλωση, και αυτό θα επιτευχθεί μερικά χρόνια μετά την επανάσταση, δεν θα είναι πλέον απαραίτητο να τσιγκουνευόμαστε στο μερίδιο τροφής κάθε εργαζομένου. Ο καθένας θα πάρει ό,τι χρειάζεται από το άφθονο κοινωνικό απόθεμα των προϊόντων... Στο μεταξύ, κάθε κοινότητα θα αποφασίσει από μόνη της κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου τη μέθοδο που κρίνει πιο καλύτερη για τη διανομή των προϊόντων της εργασίας που σχετίζεται με αυτά». (στον Μπακούνιν, 1980 σελ. 361-362) Αναφέρει διάφορα εναλλακτικά συστήματα ανταμοιβής για τη μεταβατική περίοδο «...συστήματα που θα τεθούν σε πειραματισμό για να δούμε πώς επιλύονται αυτά τα ζητήματα». (σελ. 361).
Οι σημερινές προτάσεις για την Parecon (participatory economy - «συμμετοχική οικονομία»), στην οποία οι εργαζόμενοι ανταμείβονται για την ένταση και τη διάρκεια της εργασίας τους σε μια συνεταιριστική οικονομία, θα μπορούσαν να συσχετισθούν εν πρώτοις με την αντίληψη του Μπακούνιν ή του Μαρξ για την μεταβατική, αρχική φάση, μιας ελεύθερης κοινωνίας. Αλλά, στην ουσία, αντίθετα από τους θιασώτες της Parecon, ο Μαρξ και ο Μπακούνιν αναγνώρισαν ότι αυτό ήταν ζήτημα περιορισμένης υφής. Και για τον Μαρξ και για τον Μπακούνιν, τότε, ο ολοκληρωμένος κομμουνισμός απαιτεί ένα αρκετά υψηλό επίπεδο παραγωγικότητας και πιθανής ευημερίας, μια οικονομία μετά την έλλειψη τροφής (post-scarcity), όταν υπάρχει αφθονία ελεύθερου χρόνου για τους ανθρώπους για να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων, στην εργασία και στην κοινότητα, τερματίζοντας τη διάκριση μεταξύ εντολέων και εντολοδόχων. Ωστόσο, ούτε ο Μαρξ ούτε ο Μπακούνιν περιέγραψαν έναν κοινωνικό μηχανισμό που να μπορεί να κινηθεί από τη μια φάση προς την άλλη.
Ο Κροπότκιν απέρριψε την προσέγγιση των δύο φάσεων των μαρξιστών και των αναρχο-κολεκτιβιστών. Αντί αυτής πρότεινε ότι μια επαναστατική κοινωνία πρέπει «να μετασχηματιστεί αμέσως σε μια κομμουνιστική κοινωνία». (1975 σελ. 98), δηλαδή πρέπει να μεταβεί αμέσως σε αυτά που θεώρησε ο Μαρξ ως «προωθημένη» ολοκληρωμένη φάση κομμουνισμού. Ο Κροπότκιν και εκείνοι που συμφώνησαν μαζί του ονομάστηκαν «αναρχικοί κομμουνιστές» (ή «κομμουνιστές αναρχικοί»), αν και συνέχισαν να θεωρούνται μέρος του ευρύτερου σοσιαλιστικού κινήματος.
Δεν είναι δυνατόν, υποστήριξε ο Κροπότκιν, να οργανωθεί μια οικονομία με βάση εν μέρει καπιταλιστικές και εν μέρει με κομμουνιστικές αρχές. Η επιβράβευση των παραγωγών με βάση πόση εκπαίδευση έχουν λάβει ή ακόμα και πόσο σκληρά έχουν εργασθεί, θα αναδημιουργούσε ταξικούς διαχωρισμούς καθώς και την ανάγκη ενός κράτους που να επιτηρεί τα πάντα. Ούτε είναι πραγματικά δυνατό να αποφασιστεί πόσα άτομα έχουν συνεισφέρει σε ένα σύνθετο, συνεταιριστικό σύστημα παραγωγής προκειμένου να ανταμειφθούν σύμφωνα με την εργασία τους.
Αντί αυτού, ο Κροπότκιν πρότεινε ότι μια μεγάλη πόλη, κατά τη διάρκεια μιας επανάστασης, «θα μπορούσε να οργανωθεί σύμφωνα με τις γραμμές του ελεύθερου κομμουνισμού. Η πόλη θα μπορούσε να εγγυηθεί κατοικία, τροφή και ρουχισμό σε κάθε κάτοικο... σε αντάλλαγμα... πέντε εργάσιμες ώρες και... όλα εκείνα τα πράγματα που θεωρούνται πολυτέλειες θα μπορούσαν να αποκτηθούν από τον καθένα εάν το άτομο το άλλο μισό της ημέρας παίρνει μέρος σε κάθε είδος ελεύθερων ενώσεων....». (σ. 118-119) Αυτό θα απαιτούσε την ενοποίηση γεωργικής με βιομηχανικής εργασίας καθώς και της φυσικής και διανοητικής εργασίας. Εδώ παραμένει ένα στοιχείο εξαναγκασμού στην πρόταση του Κροπότκιν. Οι πιθανώς αρτιμελείς ενήλικοι που δεν θα συνέβαλλαν κατά τις πέντε ώρες εργασίας δεν θα δικαιούνταν το «εγγυημένο» ελάχιστο μερίδιό τους.
Ο αναρχικός κομμουνισμός υπερίσχυσε μεταξύ των αναρχικών, τόσο που ήταν σπάνιο να βρεθεί ένας αναρχικός (εκτός από τους ατομικιστές αναρχικούς) που να μην δέχεται τον κομμουνισμό, ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε άλλες διαφωνίες που μπορεί να είχαν μεταξύ τους. Στο μεταξύ, οι μαρξιστές αποκαλούνταν από καιρό σοσιαλδημοκράτες. Όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, τα κυριότερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα επικύρωσαν τον πόλεμο των καπιταλιστών τους. Τότε ο Λένιν κάλεσε την επαναστατική πτέρυγα της διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας να διαχωριστεί από τους προδότες του σοσιαλισμού. Ως μέρος αυτού, υποστήριξε ότι το μπολσεβίκικο κόμμα και τα παρόμοια κόμματα πρέπει να ονομάζονται Κομμουνιστικά Κόμματα, επιστρέφοντας στον Μαρξ. Μερικοί από τους οπαδούς του παραπονέθηκαν ότι αυτό ίσως μπέρδευε τους εργαζομένους, κάνοντας τους μπολσεβίκους να ηχούν όπως οι αναρχικοί κομμουνιστές. Ο Λένιν δήλωσε ότι ήταν σημαντικότερο να μην γίνει μπέρδεμα με τους μεταρρυθμιστές σοσιαλδημοκράτες. Έτσι ο Λένιν πήρε το δικό του δρόμο (όπως συνήθως έκανε στο κόμμα του).
Ο όρος «κομμουνιστής» επανακτήθηκε από τους μαρξιστές. Με το παράδειγμα της Ρωσικής Επανάστασης, οι περισσότεροι επαναστάτες έγιναν λενινιστές και οι αναρχικοί περιθωριοποιούνταν όλο και περισσότερο. Ο όρος «κομμουνιστής» έγινε συνήθως η ετικέτα των λενινιστών.
Αναφορές-παραπομπές
Bakunin, Michael (1980). Bakunin on anarchism. (Sam Dolgoff, ed.). Montreal: Black Rose Books.
Buber, Martin (1958). Paths in utopia. Boston: Beacon Hill/Macmillan Kropotkin, Peter (1975). The essential Kropotkin. (E. Capouya & K. Tomkins, eds.). NY: Liveright. Leier, Mark (2006). Bakunin; A biography. NY: Thomas Dunne Books/St. Martin’s Press.
Marx, Karl (1961). Economic and philosophical manuscripts. In Eric Fromm, Marx’s concept of man. NY: Frederick Ungar.
Marx, Karl (1974). The First International and after; Political writings, vol. III. (David Fernbach, ed.). NY: Vintage Books/Random House.
* Το άρθρο αυτό του Wayne Price δημοσιεύτηκε στο www.anarkismo.net στις 29 Νοέμβρη 2007. Αναμένεται το Μέρος ΙΙ του άρθρου αυτού. Ο Wayne Price είναι μέλος της NEFAC και πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «The Abolition of the State; Anarchist and Marxist Perspectives» («Η Κατάργηση του Κράτους: Αναρχικές και Μαρξιστικές Προοπτικές») που μπορεί κανείς να αποκτήσει από τους εκδότες Author House ή το Amazon. Ελληνική μετάφραση 18 Γενάρη 2008.
