Ο όρος «Γεωγραφία» φέρνει στο μυαλό των περισσότερων ανθρώπων το σχολικό μάθημα, το οποίο έχει σχετίσει με την αποστήθιση των χωρών της υδρογείου και τη γεωμορφολογία κάθε χώρας. Επίσης, η Γεωγραφία είναι συνυφασμένη με το σχεδιασμό κάθε λογής χάρτη. Τέλος, θεωρείται πως αυτός που γνωρίζει Γεωγραφία έχει την ικανότητα να δίνει ακριβείς ταξιδιωτικές περιγραφές. Οι προαναφερόμενες απόψεις αντικατοπτρίζουν ένα μικρό μέρος του πεδίου με το οποίο ασχολείται η Γεωγραφία. Ένας πιο ακριβής ορισμός της Γεωγραφίας είναι: «Η επιστήμη που μελετά την επιφάνεια της γης ως χώρου κατοικίας του ανθρώπου. Μας μιλά για τους τρόπους με τους οποίους ο χώρος διαμορφώνει την ανθρώπινη ζωή και το αντίθετο».
Με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου είχαν δημιουργηθεί, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, καινούργιες συνθήκες, οι οποίες συνδέονταν με τη ανασυγκρότηση μετά τον πόλεμο καθώς και με τη διάδοση των νέων τεχνολογιών και κυρίως με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Κύριο χαρακτηριστικό της νέας εποχής ήταν η ιδέα της μαζικής παραγωγής, η οποία στηριζόταν επί το πλείστον στο φορντικό μοντέλο παραγωγής. Το φορντικό σύστημα μετέτρεψε τη βιομηχανία από χειροκίνητη σε αυτοματοποιημένη και το μότο του ήταν μαζική παραγωγή για όποτε χρειαστεί. Ο ρόλος του ανθρώπου στο φορντικό σύστημα είναι αυτός του ανθρώπου-εξάρτημα της μηχανής που έχει ως κύριο σκοπό του τη μεγιστοποίηση της παραγωγής (οικονομικός άνθρωπος).
Την ίδια εποχή ο γεωγράφος Fred Schaefer (πρωτεργάτης της σχολής των ποσοτικών γεωγράφων) διακηρύσσει πως η Γεωγραφία πρέπει να διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες και νόμους (συστηματική γεωγραφία). Οι ποσοτικοί γεωγράφοι μετατρέπουν την επιστήμη τους σε έναν αφηρημένο χώρο μέσα στον οποίο τοποθετούν σημεία, ανθρώπους ή γεωγραφικά γεγονότα.
Ο λόγος μεταστροφής της Γεωγραφίας οφειλόταν κυρίως στην ταχύρυθμη εκβιομηχάνιση στην οποία υπόκειται ο δυτικός κόσμος. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός έτεινε να ομογενοποιεί το χώρο, παράγοντας απαράλλακτα αστικά βιομηχανικά τοπία. Οι ποσοτικοί γεωγράφοι απορρίπτουν τη μοναδικότητα του χώρου και εφαρμόζουν στην επιστήμη τους καθολικούς νόμους (οι οποίοι διέπουν το Χώρο) χρησιμοποιώντας τα μαθηματικά, τη στατιστική και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.
Το τέλος της δεκαετίας του 1970 σημαδεύτηκε από τον λεγόμενο Μάη του 68. Η κοινωνικό-πολιτική αναταραχή που συγκλόνισε το δυτικό κόσμο, εξαπλώθηκε στον πανεπιστημιακό χώρο από όπου αναδύθηκαν νέες ριζοσπαστικές θεωρίες. Ήταν φανερό ότι η Ποσοτική Γεωγραφία δεν μπορούσε να δώσει απαντήσεις σε φαινόμενα όπως αυτά της οικολογικής καταστροφής ή των ανακατατάξεων στην κοινωνικό-χωροθετική δομή των πόλεων. Επίσης, δεν μπορούσε να ερμηνεύσει την αποβιομηχάνιση των παλαιών βιομηχανικών κέντρων και την ανάπτυξη νέων πόλεων σε αγροτικές περιοχές. Οι νέοι γεωγράφοι αμφισβητούν την ποσοτική γεωγραφία και προτείνουν ένα νέο Παράδειγμα· αυτό της Κριτικής Γεωγραφίας. Ο οικονομικός άνθρωπος αντικαθίσταται από τον κοινωνικό άνθρωπο, αφού οι κριτικοί γεωγράφοι υποστήριξαν πως η ανθρώπινη αντίληψη και οι αξίες τους είναι μεταβαλλόμενες και πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη.
Πρώτες εκφάνσεις της Κριτικής γεωγραφίας αποτέλεσαν η φιλελεύθερη και η ριζοσπαστική γεωγραφία, οι οποίες προέβαλαν τη σημασία της πολιτικής και κοινωνικής συνιστώσας. Δίνουν έμφαση στις κοινωνικές ανισότητες και προσπαθούν να ανατρέψουν την υπάρχουσα κατάσταση προτείνοντας τρόπους ώστε να επιτευχθεί κοινωνική δικαιοσύνη. Ενώ όμως η φιλελεύθερη γεωγραφία πρότεινε μια διορθωτική πολιτική δραστηριότητα ώστε να εξαλειφθεί η κοινωνική αδικία, η ριζοσπαστική γεωγραφία πρότεινε ριζοσπαστικές αλλαγές μέσω του πολιτικού ακτιβισμού με στόχο την ανατροπή του συστήματος παραγωγικών σχέσεων.
Οι κριτικοί γεωγράφοι επηρεάστηκαν σημαντικά από το έργο του αναρχικού γεωγράφου Κροπότκιν, ο οποίος σε μια εποχή (τέλη του 19ου αιώνα) που η βιομηχανική παραγωγή οδηγούσε σε πολωτικές και συγκεντρωτικές τάσεις, αυτός διέβλεψε πως το μέλλον ήταν η αποκέντρωση της βιομηχανίας. Άσκησε κριτική στην υπερσυγκέντρωση της βιομηχανίας, στην οποία έβλεπε μεγάλα μειονεκτήματα αφού δεν μπορούσε να μεταρρυθμίσει γρήγορα τα μηχανήματά της για τις συνεχώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις των καταναλωτών. Διακήρυξε πως «ο διασκορπισμός των βιομηχανιών … . είναι το επόμενο βήμα το οποίο πρέπει να κάνουμε». Το έργο του Κροπότκιν αποσιωποιήθηκε κυρίως για πολιτικούς λόγους. Το έργο του αποκαταστάθηκε μόλις τη δεκαετία του 1970 χάρη στις δημοσιεύσεις του περιοδικού Antipode.
Υποσημείωση : [1] Χρησιμοποιώ τη λέξη σαφώς επηρεασμένος από το τραγούδι του Σαββόπουλου «ζήτω το ελληνικό τραγούδι». Στο συγκεκριμένο τραγούδι ακούγεται ο στίχος … «σαν τον τυφλό , γεωγραφώ μια συννεφούλα, τίποτα δεν έχω , και ούλα τα αναζητώ (ή ούλα τα αλλά τα ζητώ;»
Πηγές
- Κροπότκιν Π.: Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια, μτφρ. Τομανάς Βασίλης, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2005
- Λεοντίδου Λ.: Αγεωγράφητος Χώρα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Β΄ έκδοση, Αθήνα 2005
- Τερκενλή Σ. Θεανώ, Ιωσηφίδης Θεόδωρος κ.α.: Ανθρωπογεωγραφία, εκδ. Κριτική, Αθήνα 2007
- Kuhn S. Thomas: Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, εισαγωγή – επιμέλεια Κάλφας Β., μτφρ. Γεωργακόπουλος Γ. & Κάλφας Β., εκδ. Σύγχρονα Θέματα, Ι΄ έκδοση, Αθήνα 2004
