ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΝΟΥΤΣΟΥ*
Ανάμεσα στον Καβάφη και την Αλεξάνδρεια παρεμβαίνει κάποτε ο Σκληρός και ιδίως πλειάδα σοσιαλιστών διανοουμένων που επικοινωνούν μεταξύ τους συνθέτοντας έτσι το πλήρες τοπίο της πνευματικής ζωής των Αιγυπτιωτών. 1529 Ως προς το ποιητικό έργο του Κ.Π. Καβάφη, ο οποίος πάντως υπήρξε και καίριος υπομνηματιστής των ποιημάτων του (όπως για παράδειγμα του “Περιμένοντας τους βαρβάρους” που κατά την επισήμανση του “υποθέτει μια τέτοια κατάστασι κοινωνική”, δηλαδή η “κοινωνία φθάνει σ’ ένα βαθμό πολυτελείας”, όπου “απελπισμένη από την θέσι εις την οποίαν δε βρίσκει διόρθωσι συμβιβαστική με τον συνηθισμένο της βίο, αποφασίζει να φέρη μια ριζική αλλαγή…”)’, αρμοδιότεροι συνάδελφοι θα αναπτύξουν τη σχετική προβληματική.
του Παναγιώτη Νούτσου
“… Η συνοικία της κραιπάλης άφαντη
και η άλλη της συναλλαγής. Το τιμ του μπαμπακιού,
οι ξένες εταιρείες. Και στο βάθος ο Σκληρός
υπό λοξήν γωνίαν”
Γ. Δάλλας, Δόκιμος σε συντεχνία
Πριν εισέλθω στο κυρίως θέμα της ανακοίνωσης μου θα συνοψίσω τα πορίσματα των ερευνών2 που αφορούν στις σχέσεις του Καβάφη με τον Σκληρό. Η ζωντανή γνωριμία μεταξύ τους χρονολογείται το Δεκέμβριο του 1913, όταν το περιοδικό Γράμματα εγκαινιάζει το εντευκτήριο του. Ως το τέλος του επομένου έτους, οπότε θα εμπεδωθεί στο λόγιο κοινό των Αιγυπτιωτών η εικόνα του μαρξιστή Σκληρού, τόσο με τις διαλέξεις του όσο και με τη συνεργασία του στα Γράμματα, αυτός θα έχει παραλάβει το σύνολο των δημοσιευμένων ποιημάτων του Καβάφη, σύμφωνα με τους καταλόγους διανομής των εκδόσεων του τελευταίου. Στον ενδιάμεσο χώρο κινείται ο κοινός τους φίλος Παύλος Πετρίδης και σε μικρότερο βαθμό ο αδελφός του Γιώργος Πετρίδης, ιδρυτικό μέλος του “Εντευκτηρίου” και της Δημοτικιστικής Ομάδας Καΐρου. Στα αμέσως επόμενα έτη ο Καβάφης παρακολουθεί τις ομιλίες του Σκληρού που οργάνωσαν στην Αλεξάνδρεια τα περιοδικά “Νέα Ζωή” και “Γράμματα”, μία από τις οποίες –με θέμα τη ζωή και τη σκέψη του Τολστόι– μνημονεύει επαινετικά ο ίδιος ο ποιητής. Μετά το 1917 οι δεσμοί φαίνεται ότι ισχυροποιούνται, με την κοινή πλαισίωση του εκδοτικού εγχειρήματος των “Γραμμάτων” (σε σημείωμα του Καβάφη, μάλλον του 1919, για τη συγκρότηση της “Κριτικής Ομάδας” του περιοδικού καταγράφεται ότι “στην Κοινωνιολογία βάλαμε” τον Σκληρό) και με το κοινό ενδιαφέρον για την εδραίωση του “Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου”. Ο ενδιάμεσος τώρα είναι ο Ιορδάνης Ιορδανίδης.
Στις πρώτες δεκαετίες του 2ού αιώνα ο ελληνισμός της Αιγύπτου φαίνεται πως ξεπερνούσε τις διακόσιες χιλιάδες3 με κυριότερο πεδίο δράσης το εξωτερικό εμπόριο και τη βιοτεχνική παραγωγή, όπου κυριαρχούσε η κατεργασία και η εξαγωγή του βαμβακιού και του καπνού, αλλά και όλα τα αστικά και μικροαστικά επαγγέλματα που εμφανίσθηκαν “μετά τη διείσδυση του δυτικού καπιταλισμού”4. Στους κόλπους της παροικιακής κοινότητας που επιτελούσε κοινωνικές και οικονομικές λειτουργίες (”από την οργάνωση μιας κοινοτικής κοινωνικής ασφάλισης και την οικοδόμηση ενός άρτιου σχολικού συστήματος ως τη θέσπιση ενός μηχανισμού διαιτητικής δικαιοσύνης και τη συγκρότηση επαγγελματικών ενώσεων”) θα εξασφαλισθούν οι όροι για την κατασκευή ενός “δημόσιου χώρου δίχως κρατική εξουσία” που θα εγγυάται την “ιδεολογική αναπαραγωγή του εθνικού συνόλου”5.
Τα πρώτα ρήγματα θα γίνουν αντιληπτά με τη συμμετοχή Ελλήνων στο “Διεθνές σωματείον των σιγαροποιών” και στο “Διεθνές συνδικάτον τυπογράφων”, στα οποία εξακολουθούσε να παρουσιάζεται ακμαία η παράδοση των Ιταλών αναρχικών6 και έντονα διεκδικητική ή συνδικαλιστική7 τους δραστηριότητα. Στους εργατικούς κύκλους, που εκδίδουν το δίγλωσσο Bolletino Typografico, κυκλοφορούσαν όχι μόνον ιταλόγλωσσα έντυπα (Il Domani, Lux, L’Idea)8 αλλά και ο “Εργάτης” που διευθύνει ο Νικόλαος Δούμας (νεαρός είχε μυηθεί στις σοσιαλιστικές ιδέες από τον Καλλέργη)9 τσαγκάρης, δημιουργός του Σοσιαλιστικού Κέντρου Καΐρου που βεβαίωνε ότι “όταν καταστραφούν οι καταστροφείς της εργατικής τάξεως θα βασιλεύση η αρμονία επί του σύμπαντος”10 Ζωηρότερα διαποτισμένη από το “αναρχικό ιδανικό” είναι η σκέψη των συνεργατών του “Εργάτη”: του γιατρού Γ. Σαραφίδη (το 1908 εκδίδει τη βραχύβια εφημερίδα “Η Νέα” με “φιλολογικοσοσιαλιστική μορφή”)11, του Ζαχ. Χατζόπουλου, αδελφού των Κων. και Δημ. Χατζόπουλου, και ιδίως του Γ. Τελεμίτη12 και του καπνεργάτη Σταύρου Κουτσόγλου’13 που φιλοδοξεί να καταστεί ένας δεύτερος Εl. Reclus στην έκθεση της δημιουργίας του κόσμου. Παρά τις διώξεις των συνδικαλιστών που ρέπουν ή υιοθετούν τον αναρχισμό, οι συγγενείς ιδέες συνεχίζουν να διαχέονται στον αιγυπτιακό ελληνισμό, όπως μαρτυρείται από μεταφράσεις έργων του Μπακούνιν και κυρίως από τις θεωρητικές συνθέσεις όσων προκαλούν την κοινωνία των “εμπόρων, των μπακάληδων, των χρηματιστών, των ιδιοκτητών” με τα “μυρωμένα πτερά της κοινωνικής επαναστάσεως”14.
Ένα ακόμη ρήγμα στους κοινοτικούς μηχανισμούς “αναπαραγωγής του εθνικού συνόλου”, πέρα από τους θιασώτες των συνθημάτων “Κάτω τα είδωλα” και “Κάτω η μάσκα”, θα προέλθει από διανοούμενους που ωθούνται σε συσπειρώσεις ανθρώπων των γραμμάτων (το 1904 εμφανίζεται η “Νέα Ζωή”, το 1911 τα “Γράμματα”, το 1916 ο “Φοίνικας” και τα “Προπύλαια”) και σε ενώσεις με πρωταρχικό στοιχείο συγκρότησης τη διανοητική εργασία. Προνομιακό πεδίο κι εδώ υπήρξε η εκπαίδευση, από τους λειτουργούς της οποίας θα στελεχωθεί το “Εντευκτήριο” (1915) Καΐρου και ιδίως η Δημοτικιστική Ομάδα (1916) της ίδιας πόλης και ο Εκπαιδευτικός Όμιλος της Αιγύπτου (1918). Η εσωτερική διαφοροποίηση που θα παρατηρηθεί στο Σύνδεσμον Φιλελευθέρων Αιγύπτου, μετά την ευρύτερη συσστράτευση15 που θα κερδίσει κατά την περίοδο της ρήξης του Κωνσταντίνου με τον Βενιζέλο, θα αναδυθεί και στους κόλπους των δημοτικιστών που έλκονται χωρίς επιφυλάξεις από τις σοσιαλιστικές ιδέες. Η αυτονόμηση ωστόσο της ριζοσπαστικής μερίδας του “Εκπαιδευτικού Ομίλου” και ο συναφής αναπροσανατολισμός των Γραμμάτων θα συμβούν στη διετία 1919/1920, όταν πια οι ιδεολογικές μετατοπίσεις των διανοουμένων τους τείνουν προς τη σύνδεση16 με τη (φιλο)κομουνιστική κίνηση της Clarté.
Ο Ιορδάνης Ιορδανίδης (Σιγή Κωνσταντινούπολης c. 1885 – Σοβιετική Ένωση c. 1941), διευθυντής στο κοινοτικό σχολείο του Ζαγαζίκ που για το μεταρρυθμιστικό του έργο θα απολυθεί ως “μαλλιαρός, άθεος, εικονοκλάστης, ανήθικος, μπολσεβίκος”17, συνιστά χαρακτηριστική περίπτωση υιοθέτησης του τριτοδιεθνιστικού ιδεολογικού apparatus. Νεαρός δάσκαλος κιόλας, το 1910, είχε εκδηλώσει τη συμπάθεια του για το σοσιαλισμό στον περίβολο του “Σοσιαλιστικού Κέντρου” της Κωνσταντινούπολης και στις συναντήσεις των συναδέλφων του18, γνώριμος του Χατζόπουλου19 κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Γερμανία και φίλος του Γιαννιού, μέλος της κίνησης του στην Αθήνα και συνδρομητής των εντύπων του20. Αυτή ακριβώς η θητεία τον έφερε κοντά στο Σκληρό, τον οποίο θεωρούσε “δάσκαλο και υψωτή του”21, χωρίς βέβαια να συμμερισθεί τις “υποδείξεις”22 του για τη στάση του σοσιαλιστικού κινήματος στις “σημερινές δύσκολες πολιτικές στιγμές” ως “εμπροσθοφυλακής” του Κόμματος Φιλελευθέρων. ‘Τεχνικός σύμβουλος” πια του “Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου” και ωρομίσθιος καθηγητής στο Victorian College ” της Αλεξάνδρειας ο Ιορδανίδης μεταφράζει τα “Ηθικά αποτελέσματα του Σοβιετικού πολιτεύματος” του P. Pascal και συμβάλλει στην ίδρυση του “Ομίλου Κοινωνικών Μελετών (Σεπτέμβριος 1920) και του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Αιγύπτου (1921) που θα μετονομασθεί σύντομα σε Κομουνιστικό και θα συνδεθεί, με την παρέμβαση της μέλλουσας συζύγου του Μ. Κριεζή, με την Κουμουνιστική Διεθνή21.
Αιγυπτιώτης επίσης είναι ο δικηγόρος Γιάννης Λαχωβάρης, μέλος του “Εντευκτηρίου” και της Δημοτικιστικής Ομάδας Καΐρου, που μετείχε στην ίδρυση (Αθήνα, Δεκέμβριος 1918) και τη λειτουργία της βραχύβιας “Σχολής προς μελέτην και διάδοσιν των αρχών του Σοσιαλισμού”24 που υποσχέθηκε την έκδοση της Σοσιαλιστικής Επιθεωρήσεως ως οργάνου του ΣΕΚΕ. Μέλος του “Εντευκτηρίου”, της Δημοτικιστικής Ομάδας και του “Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου” υπήρξε ο χημικός Γιώργος Πετρίδης (Αλεξάνδρεια 1888-1932) που με τη μεσολάβηση του Σκληρού θα δεχθεί να εκπροσωπήσει, με τα διαπιστευτήρια της Γενικής Εργατικής Συνομοσπονδίας Πειραιώς και με την οικονομική ενίσχυση της κυβέρνησης, τις ελληνικές θέσεις για το εθνικό ζήτημα στην 4η Διασυμμαχική Εργατική και Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη (Λονδίνο, Σεπτέμβριο 1918) και στο Διεθνές Σοσιαλιστικό Συνέδριο της Βέρνης (Ιανουάριος 1919). Στο τελευταίο ο Πετρίδης τάχθηκε με την “αριστερά” του πτέρυγα, συνυπογράφοντας το ψήφισμα που εισηγήθηκαν οι Adler και Longuet25 και παίρνοντας μέρος στη μυστική σύσκεψη των οπαδών της κίνησης του Ζimmerwald (που προσανατολίζονταν προς την Γ’ Διεθνή26. Ο κοινός φίλος του Καβάφη και του Σκληρού μετά το θάνατο του συγγραφέα των “Συγχρόνων προβλημάτων του Ελληνισμού” θα επιστρέψει στην Αίγυπτο και θα συμβάλει στη σύσταση του “Ομίλου Κοινωνικών Μελετών”. Στην πορεία κομουνιστικοποίησης των Αιγυπτιωτών σοσιαλιστών δεν έμεινε αμέτοχος ο Πετρίδης που αποδοκιμάζει την “καιροσκοπική” πολιτική των “Κοινωνιολόγων”27 και με αυξανόμενο ενδιαφέρον προσεγγίζει τη “διδασκαλία της ρωσικής επανάστασης”, φτάνοντας να “προσωποποιήσει” ο ίδιος στην Αλεξάνδρεια τον “μπολσεβικισμό”28.
Η συμπύκνωση βέβαια των διαδικασιών του ιδεολογικού αναπροσανατολισμού των Αιγυπτιωτών διανοουμένων, που κατά το Σκληρό θεωρήθηκαν ότι είναι ικανοί “προς πρακτικάς ιδέας και θετικήν δράσιν”29, αναδεικνύεται κατά τη δεύτερη περίοδο του αλεξανδρινού περιοδικού “Γράμματα” που εγκαινιάζεται το καλοκαίρι του 1920 με αρχισυντάκτη το Μιχάλη Περίδη, συνιδρυτή του Ομίλου Κοινωνικών Μελετών, που επισημαίνει τα κενά και τα σημεία απόκλισης του ύστερου Σκληρού από τη σκέψη του Ματχ 30. Τα “Γράμματα” στο εγχείρημά τους να πραγματευθούν τις αρχές που “εμπνέουν και οδηγούν την παγκόσμια προσπάθεια των λαών να βρουν την αληθινή έννοια της συνολικής τους ζωής και να την αναπλάσουν σύμφωνα μ’ αυτήν” 3Ι, έχουν δεδομένη τη συνδρομή των ελλαδιτών, κυρίως στελεχών του ΣΕΚΕ(Κ), όπως ήταν ο Π. Χαλκός [=Γ. Κορδάτος], ο Αρ. Σίδερις και ο Κ. Παρορίτης.
Η θνησιγενής δεύτερη περίοδος των “Γραμμάτων” συντελέσθηκε χωρίς το Σκληρό που έτεινε σε μια μετριοπαθή σύγκρουση με τους μηχανισμούς “αναπαραγωγής του εθνικού συνόλου”. Σ’ αυτή τη συνάφεια είχε αποφανθεί ότι το ΣΕΚΕ αποτελεί “κόμμα του μέλλοντος”32, στο βαθμό δηλαδή που το Κόμμα Φιλελευθέρων δεν είχε ολοκληρώσει το εκσυγχρονιστικό του έργο, το οποίο μάλιστα απειλούνταν από την παλινόρθωση των “παλαιοκομματικών” δυνάμεων. Ο Σκληρός, μολονότι οχυρώθηκε πίσω από τη διαβεβαίωση ότι ως “ουδέτερος επιστήμων του γραφείου” μπορεί να εξοβελίζει την “αναγκαστική μονομέρεια”33 ενός μεμονωμένου κόμματος, διατηρούσε μια διακριτική επαφή με την ομάδα του Γιαννιού. Δεν απαντούσε στις διαδοχικές εκκλήσεις του τελευταίου (μία του απευθύνεται κατά το πρώτο εξάμηνο του 1914 για να δώσει διάλεξη στο “Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών”)34 και όταν θα λύσει τη σιωπή του (2 Ιουνίου 1915)35 το πρώτο ζήτημα που θα θέσει είναι η τακτική, το “σπουδαιότερο σε σχέση με τη θεωρητική αντίληψη του μαρξισμού”, δηλώνοντας ρητά “συντηρητικός επαναστάτης” που προτιμά την “ειρηνική προπαγανδιστική και διοργανωτική εργασία” από τους “παράκαιρους ενθουσιασμούς” και τα “αδιάλλακτα λόγια”. Η διατύπωση αυτή στοιχειοθετείται σε μια περίοδο που ο Σκληρός έγραφε ότι ενδέχεται να συμπληρωθεί –στο Κοινωνικόν μας ζήτημα παρατρέχει μια τέτοια πρόβλεψη– το “σχετικώς θετικώτερον φιλοσοφικόν κοινωνιολογικόν σύστημα” σε ό,τι αφορά το ρόλο που διαδραματίζει το “ιδεολογικόν στοιχείον εις την δράσιν του ατόμου εν τη κοινωνία”36.
Θα επεξεργαστεί βέβαια περισσότερο αυτήν την πρόταση, ξαναπιάνοντας τη συζήτηση για τους “ιστορικούς παράγοντες”37 που αναπτύχθηκε στην ευρωπαϊκή σοσιαλιστική σκέψη κατά το τέλος του προηγούμενου και τις αρχές του εικοστού αιώνα, στην εισαγωγή του βιβλίου του Τα σύγχρονα προβλήματα τον Ελληνισμού. Έτσι εκτός από τον “σπουδαιότερο” παράγοντα, τον οικονομικό ή “κοινωνιολογικό”, θα επικαλεσθεί τον φυλετικό και τον “ιστορικό” (“θίγει μάλλον τις παρεκκλίσεις από την ομαλή εξέλιξη της κοινωνίας”) και θα εξακριβώσει την “αμοιβαία σχέση αναμεταξύ τους αναλόγως του τόπου, της εποχής και του σταδίου της κοινωνικής εξελίξεως”38. Σ’ αυτόν ακριβώς τον ερμηνευτικό εξοπλισμό διαφαίνεται η ανησυχία του μαρξιστή διανοούμενου να προσδιορίσει τα όρια του “ιστορικού υλισμού” στην κατανόηση των μηχανισμών άρθρωσης της ελληνικής κοινωνίας, προσκομίζοντας τις αναγκαίες αναλύσεις ως αποδεικτικό υλικό μιας έρευνας που έκρυβε την πρόθεση να εκληφθεί ως απόρροια της “γενικής ιστορικής άποψης” και την ικανότητα να αναγνωρίσει ότι μπορούν να υπάρξουν τροποποιήσεις ή “πρωτότυπες” παρατηρήσεις, εξαγόμενες από την “πείρα των τελευταίων δώδεκα ετών”. Εδώ έγκειται η ιδιοσυστασία των Συγχρόνων προβλημάτων που υπονοεί μια νέα, περισσότερο μετριοπαθή και εμφανώς επιμελημένη, μαρτυρία της πεμπτουσίας του Κοινωνικού μας ζητήματος: “Αντικειμενική κοινωνιολογία, μαρξιστική προπαγάνδα και επίδραση στην εργατική κίνηση της Ελλάδος”39.Ο Αιγυπτιώτης πια συγγραφέας σ’ αυτό το “ιστορικό – κοινωνιολογικό” εγχείρημα, που καταγράφεται σε “μικτό γλωσσικό σύστημα” σύμφωνο με την “απλή λογική της βαθμιαίας εξελίξεως των πραγμάτων”, δεν διευκολύνεται όμως από την πολιτική συγκυρία της ελληνικής Αριστεράς που στις προτεραιότητες της ανήκει η κατοχύρωση της αυτοδυναμίας στην οικονομική και πολιτική οργάνωση της εργατικής τάξης.
Η ιστορική αίσθηση της ποίησης του Καβάφη δεν στοιχεί, παρά τους διαύλους επικοινωνίας, με την ανατομία έστω του ιστορικού γίγνεσθαι που επιχειρούσε ο Σκληρός. Στην πορεία πάντως από τον “αισθητή” στον “σοφιστή” δεν ήταν αμελητέα η διαπίστωση ότι “ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω”40 και κυρίως η πικρή βίωση των “Πολιτικών Αναμορφωτών” “Εν μεγάλη ελληνική αποικία, 200 π.Χ.’’:
“… ‘Ομως το πρόσκομμα κ’ η δυσκολία
είναι που κάμνουνε μια ιστορία
μεγάλη κάθε πράγμα οι Αναμορφωταί
αυτοί. (Ευτύχημα θα ήταν αν ποτέ
δεν τους χρειάζονταν κανείς). Για κάθε τι,
για το παραμικρό ρωτούνε κ’ εξετάζουν,
κ’ ευθύς στον νου τους ριζικές μεταρρυθμίσεις βάζουν,
με την αίτησι να εκτελεσθούν άνευ αναβολής [...]
Κι όταν, με το καλό, τελειώσουνε την εργασία,
κι ορίσαντες και περικόψαντες το παν λεπτομερώς,
απέλθουν, παίρνοντας και την δικαία μισθοδοσία,
να δούμε τι απομένει πια, μετά
τόση δεινότητα χειρουργική.
Ίσως δεν έφθασεν ακόμη ο καιρός.
Να μη βιαζόμεθα· είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία.
Τα πρόωρα μέτρα φέρνουν μεταμέλεια.
Έχει άτοπα πολλά, βεβαίως και δυστυχώς, η Αποικία.
Όμως υπάρχει τι το ανθρώπινον χωρίς ατέλεια;
Και τέλος πάντων, να, τραβούμ’ εμπρός”41.
………………………………………………………………………….
Σημειώσεις
1. Το παράθεμα στου Γ.Π. Σαββίδη, “Περιμένοντας τους βαρβάρους;”, Τα Νέα, 2-9-Ι99Ι,σ.36
2. Τα στοιχεία αυτής της παραγράφου τα αντλώ από τη Ρ. Σταυρίδη-Πατρικίου, Ο Σκληρός στην Αίγυπτο, Αθήνα 1988, passim
3. Πρβλ. Μ. Δένδια Αι ελληνικαί παροικίαι ανά τον κόσμον, Αθήναι 1919,σ.59
4. Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, Αθήνα 1977,σ. 313-320 πρβλ Α. Kitroeff, The Greeks in Egypt 1919-1937 London 1989,σ. 75-95,96-112
5. Τσουκαλάς, Εξάρτηση, σ. 346/347
6. Γ. Κορδάτος, Ιστορία τον ελληνικού εργατικού κινήματος, Αθήνα 1956,σ.174-176, M.Nettlau, Geschichte der Anarchie, T.V’ Amsterdam1984, σ.485/486 και Π. Νούτσος , Η σοσιαλιστική απεργία του 1899/1900 στο Κάιρο βλ. Κορδάτος, Ιστορία, σ. 174 και J. Beinin-Z. Lockman
7. Για τους Ελληνες που πρωτοστάτησαν στην απεργία του 1899/1900 στο Καίρο βλ.Κορδάτος, Ιστορία σ.174 και .Beinin-Z.Lockman,Workers on the Nile,Princeton, N.J.1987, σ.50-52.Αργότερα, με την παρέμβαση επίσης της ελληνικής ”Αδελφότητας Αλληλοβοήθειας, ο Φοίνιξ (είχε ιδρυθεί το 1908) και υπό την προεδρία του γιατρού Α.Σκουφόπουλου, θα συγκροτηθεί το 1918 το ΄΄Διεθνές Εργατικόν Συνδικάτον του Ισθμού του Σουέζ”. βλ. Κ.Ν. Φραγκούλης. Η συμβολή των Ελλήνων εις την τομήν της διώρυγος του Σουέζ, Αλεξάνδρεια 1924, Σ.48-63 και Kitroeff, The Greeks, σ. 137.
8. Βλ. L.Bettini, Bibliografia DELL’ANARCHISMO, T.I.Firenze 1976,σ.83-96
9. Κ.Μοσκόφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης, Θεσσαλονίκη 1979, σ.192
10.Ν. Δούμας, Από την ζωήν των βασανισμένων, Κάιρον 1910, σ. 5.
11. Πρβλ. Λ. Ν. Χριστοφίδης, Ο φιλολογικός περιοδικός Τύπος (1910-1919)Κάιρον 1919,σ.78
12. Κάτω τα είδωλα, Αλεξάνδεια 1909
13. Κάτω η μάσκα, εισαγωγή Γ.Σαραφίδη, Κάιρον 1912
14. Ζ. Χατζό(πουλος), Χαρά και ηδονισμός εις την επανάστασιν, Αλεξάνδρεια 1913,σ.4
15. Πρβλ. Γ. Σκληρού. “Απόσπασμα από το Κοινωνικόν μας ζήτημα” (1915) Έργα, «,επιμ.Λ.Αξελού. Αθήνα 1976, σ. 482.
16. Πρβλ. Μ.Περίδη,’Ό νέοςκόσμος” και ‘H. Barbusse στις εκδόσεις των Γραμμάτων”, Γράμματα, νέα περίοδος, τ.Α’ (1920/1921) σ.52 και 204
17. Εκπαιδευτικός, ”Η εκπαιδευτική μας κίνηση στην Αίγυπτο”Γράμματα,τ.Ε’(1919) σ.138
18. Ν. Καστρινός, “Το Α’ Δασκαλικό συνέδριο στην Πόλη”, Ο Νουμάς, τ. 1 (1912), σ. 465/466.
19. Κ.Χατζόπουλος, ” Πενήντα ανέκδοτα γράμματα”, επιμ. Ν. Γιαννιού. Νέα Εστία, τ. 62(1957) ,σ.1403,1746,τ.63(1958), σ.190
20. Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών, Εργασία μιας εξαμηνίας, Αθήνα 1914, σ. 2, 12 και “Σοσιαλιστικά Φύλλα”, αρ. 11 (Αύγ. 1917), σ. 24.
21. . “Ο Σκληρός απέθανε”. Γράμματα, τ Ε’ (1919), σ. 282
22. Τα σύγχρονα προβλήματα τον Ελληνισμού (1919], Έργα, σ. 345.
23. Μ. Ιορδανίδου. Σαν τα τρελά πουλιά, Αθήνα 1979, σ. 68,73,76 και I.Yannakakis, ”Aux origines du communisme égyptien 1920-1940” Communisme, αρ.6(1984),σ.95-97
24. Πρβλ.Ριζοσπάστης, 31-12-1918, σ.1 και 8-2-1919, σ. 1 και ”Ανεξαρτήτου”, Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν Αθήναι 1933/1934,σ.3034
25. Les résolutions de la Conférence Internationale ouvrière et sosialiste de Berne,Bale 1919, σ.7-8 πρβλ P.Renaudel, L’ Internationale à Berne, Paris 1919,σ.25,27, 135-136,142
26. Πρβλ. G.A.Ritter ,Die Internationale 1918/1919 ,Berlin-Bonn 1980 σ. 825-826
27. Βιβλιοκρισία του άρθρον: Α. Παπαναστασίου, “Δημοκρατία και εκλογικό σύστημα”, στη Νέα Ζωή. τ. ΙΙ (1922/1923), σ. 477/478.
28. Μ. Περίδης, “Εξ αφορμής μιας επετείου”, Παναιγύπτια, 20-5-1932, σ. 2.
29. “Απόσπασμα”, σ. 490.
30. ”Γ. Σκληρός, Τα σύγχρονα προβλήματα του Ελληνισμού”. Γράμματα, νέα περ., τ. Α’(1920/1921),σ.41-49.
31.Μ.Περίδης,’Κύριες απόψεις θεμελιωδών προβλημάτων”, Γράμματα, ό.π.,σ.10
32. Τα σύγχρονα, σ.342
33. Τα σύγχρονα, σ.159
34. Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών, Εργασία, σ.2.
35. Την επιστολή αυτή δημοσίευσε το 1932 ο Γιαννιός· βλ. Π. Νούτσος, “Εκπαιδευτικός δημοτικισμός και κοινωνική μεταρρύθμιση: από τον Σκληρό στην ιδρυτική γενιά του ΣΕΚΕ”, Τα Ιστορικά,αρ. 10(ιούν. 1989), σ. 197,188.
36. “Απόσπασμα”, σ. 464 465.
37. P.Noutsos , Le marxisme européen .Une théorie en construction, Jannina, 1989, σ. 75 -77.
38. Τα σύγχρονα, σ. 163,180.
39. Τα σύγχρονα, σ. 160,163,164.
40. Ποιήματα, επιμ. Γ. Π. Σαββίδη, τ. Α’. Αθήνα 1973,0.106.
41. Ποιήματα, τ. Β , σ. 66.
*Άρθρο του Παναγιώτη Νούτσου που δημοσιεύτηκε στο τεύχος 1 του περιοδικού ΟΥΤΟΠΙΑ, 1992,σελ.102-109. Αναδημοσιεύεται εδω λόγω του ότι περιέχει σημαντικά στιχεία για τους Έλληνες και Ιταλούς αναρχικούς της Αιγύπτου που επιβεβαιώνουν εν πολλοίς και τα δικά μας στοιχεία και συμπεράσματα.