Το φάντασμα που στοίχειωσε την Ευρώπη του 19ου αιώνα κατέκλεισε τις πόλεις της. Οι Παριζιάνοι που εισέβαλαν στη Βαστίλη το 1789 σήμαναν το προμήνυμα του θανάτου του παλαιού καθεστώτος. Οδοφράγματα υψώθηκαν στις περισσότερες πρωτεύουσες το 1848, οδηγώντας στην πτώση των καθεστώτων. Το 1871 η Κομμούνα του Παρισιού απέσπασε για λίγο την εξουσία από τους κυβερνήτες που αποσύρθηκαν στις Βερσαλλίες. Οι πυροβολισμοί στο ψαχνό εναντίον μιας διαδήλωσης εργατών στην Αγία Πετρούπολη έφεραν την εξέγερση σε όλη τη Ρωσία το 1905. Η εξέγερση του Δουβλίνου το 1916 έφερε τη γέννηση της Ιρλανδικής Δημοκρατίας. Η έφοδος στα Χειμερινά Ανάκτορα το 1917 σηματοδότησε τη Ρωσική Επανάσταση.
Η μητρόπολη ήταν το κέντρο των διαμαρτυριών επειδή ήταν το κέντρο της εξουσίας. Οι έδρες των δικαστηρίων, οι νόμοι και η διοίκηση ήσαν όλα στην εκάστοτε πρωτεύουσα. Ακριβώς όπως όλοι εκείνοι που ασκούσαν εξουσία ήταν συγκεντρωμένοι εκεί, το ίδιο συνέβαινε και με όλους όσους ήθελαν να ανατρέψουν τους πρώτους. Οι πόλεις έγιναν τα φυτώρια των ριζοσπαστικών και επαναστατικών κινημάτων, καθώς αυτά επεκτάθηκαν τόσο σε μέγεθος όσο και σε εμβέλεια. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πυκνών συγκεντροποιήσεων εργατών. Η πρόοδος και η εξέλιξη του τομέα των μεταφορών όπως και των επικοινωνιών είχαν ως αποτέλεσμα την εξάπλωση των αντιφρονούντων δογμάτων. Οι δε μετακινήσεις του πληθυσμού δημιούργησαν ανήσυχες και κοσμοπολίτικου χαρακτήρα κοινότητες.
Οι πόλεις του νέου κόσμου, ενώ προορίζονταν να προσφέρουν μια απόδραση από τις παλαιές ταξικές συγκρούσεις, γρήγορα αναπαρήγαν αυτές τις μορφές. Λιγότερο από μισό αιώνα μετά την ανάπτυξή του ως πόλης, η καταστολή των διαμαρτυριών στο μεταναστευτικό βιομηχανικό και συγκοινωνιακό κέντρο του Σικάγο έδωσε την αφορμή και τη γέννηση του διεθνούς εορτασμού της Πρωτομαγιάς.
Η ανάπτυξη της Μελβούρνης δεν ήταν λιγότερο δραματική. Ιδρύθηκε ως μια συνοριακή τοποθεσία παράνομων εμπορικών συναλλαγών το 1830. Ακολούθησε μια αγροτο-κτηνοτροφική έκρηξη και στη συνέχεια η χρυσοθηρία, έτσι ώστε το 1857 ο ηγέτης των συνδικαλιστικών οργανώσεων, Charles Jardine Don, θα απευθυνθεί σε ένα πυκνό ακροατήριο στο Williamstown με το βλέμμα απέναντι στο λιμάνι μιας πόλης ήδη περίπου 100.000 κατοίκων: «Κοιτάξτε εκεί πέρα στην πόλη αυτή, που φωτίζεται από μαγικούς φανοστάτες, με παράθυρα που αστράφτουν από τον πλούτο, μια πόλη με παλάτια αντάξια των βασιλιάδων και ναούς αντάξιους των θεών, την οποία η εργασία έχει τοποθετήσει εκεί σε σύντομο χρονικό διάστημα του ενός τετάρτου του αιώνα».
Ο Don μνημονεύεται σ’ αυτόν τον οδηγό της ριζοσπαστικής Μελβούρνης για τη συμμετοχή του στην κατάκτηση της εργάσιμης ημέρας των οκτώ ωρών και την επακόλουθη ιδιότητά του ως κοινοβουλευτικού εκπρόσωπου των εργατικών ενώσεων. Αλλά ήταν επίσης και τακτικός ομιλητής στο Eastern Market (Ανατολική Κεντρική Αγορά), όπου οι διάφοροι ριζοσπάστες διαφώτιζαν τα πλήθη που συνωστίζονταν εκεί, κάτω από το τρεμάμενο φως αναμμένων πυρσών στο τέλος της εργάσιμης ημέρας. Η ατμόσφαιρα αυτή τη χρονική περίοδο, μετά από ένοπλη εξέγερση των χρυσοθήρων και την έντονη αντιπαράθεση για τις μορφές αυτοκυβέρνησης, έρχεται στη μνήμη ενός συμμετέχοντα: «Έβλεπες άνδρες που είχαν πολεμήσει στους δρόμους του Παρισιού. Πολιτικούς πρόσφυγες από τη Φρανκφούρτη, το Βερολίνο, τη Βιέννη και τη Βουδαπέστη, αλλά και καρμπονάρους από την Ιταλία. Κυρίως νέοι, ένθερμοι, ενθουσιώδεις και κινούμενοι από περισσότερο ή λιγότερο ουτοπικά οράματα αναδιοργάνωσης των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών της ανθρωπότητας, έτσι ώστε να επέλθει μια νέα εποχή ειρήνης και καθολικής ευημερίας, οι ετερόκλιτοι αυτοί αφιερώθηκαν με όλη τους την καρδιά στα λαϊκά κινήματα της εποχής».
Τα πλήθη που συγκεντρώνονταν στο Eastern Market στο Bourke Street, συχνά πορεύονταν μέχρι το λόφο όπου βρίσκεται η νέα Βουλή, για να απαιτήσουν να γίνουν δεκτά τα δημοκρατικά τους αιτήματα. Η Βουλή παραμένει, αν και εξακολουθεί να είναι ατελής, ένα κτίριο που διακηρύσσει το μεγαλείο της κυβέρνησης. Το Eastern Market κατεδαφίστηκε για να ανεγερθεί το Ξενοδοχείο Southern Cross, ένα όνομα που θύμιζε τη σημαία που ύψωσαν οι χρυσοθήρες στην εξέγερση του Eureka, αν και πιο συχνά το μέρος αυτό θυμίζει τον τόπο εκείνο που πολιορκήθηκε από τη νεολαία της πόλης, όταν οι Beatles κατέλυσαν εκεί κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960. Από τότε έχει καταδικαστεί στην απαξίωση από τη βιομηχανία της φιλοξενίας.
Η ριζοσπαστική ιστορία της Μελβούρνης δεν είναι άμεσα εμφανής στον επισκέπτη ή ακόμη και στον κάτοικο αυτής της πόλης. Οι ριζοσπαστικές διαθέσεις των δεκαετιών κατά τις οποίες διαμορφωνόταν η πόλη απορροφήθηκαν από το Βικτωριανό φιλελευθερισμό, που γινόταν όλο και πιο «άνετος», καθώς η πόλη ευημερούσε. Η ευημερία έφτασε στο απόγειό της κατά το 1880, και στη συνέχεια η πόλη κατέρρευσε στην ύφεση της δεκαετίας του 1890. Οι άγριες διαδηλώσεις που έγιναν στο γύρισμα του αιώνα, αξιοποιήθηκαν, με τη σειρά τους, με την άνοδο του Εργατικού Κόμματος που επιζήτησε τη σταδιακή κοινωνική βελτίωση μέσω των κοινοβουλευτικών μεταρρυθμίσεων. Αλλά όπως καθίσταται σαφές από τον κατάλογο των ριζοσπαστικών κινημάτων που παρατίθενται στην εργασία αυτή, υπήρξαν πολλοί αντιφρονούντες στη Μελβούρνη που προσέφεραν εναλλακτικές θεραπείες και συχνά αποκτούσαν ένα πρόθυμο κοινό. Η επιρροή τους εκτεινόταν τόσο στα συνδικάτα όσο και στο Εργατικό Κόμμα, το οποίο στη Βικτώρια έχει αντλήσει μεγάλο μέρος της ενεργητικότητάς του από ιδεολογικές ζυμώσεις.
Αλλά το Εργατικό Κόμμα σε αυτή την Πολιτεία ήταν συνήθως μια αντιπολιτευτική δύναμη. Κατά τη διάρκεια της περιόδου που καλύπτεται εδώ, υπήρξαν Εργατικοί υπουργοί Εργασίας για λιγότερο από πέντε χρόνια - σε κάθε άλλη Πολιτεία της Αυστραλίας το Εργατικό Κόμμα κατείχε την εξουσία για περισσότερο από το διπλάσιο χρόνο απ’ ό,τι στη Βικτώρια. Τουλάχιστον μέχρι το 1970, η Βικτώρια ήταν το πετράδι στο στέμμα των Φιλελευθέρων και η Μελβούρνη το προπύργιο της συντηρητικής ορθοδοξίας.
Η παρακάτω εργασία ταξιδεύει τον αναγνώστη σε τόπους συγκρούσεων γύρω από την πόλη που έχουν απολέσει το θυελλώδες παρελθόν τους. Η περιήγηση ξεκινά από το Flagstaff Gardens και το Victoria Market, με μια υπενθύμιση των προηγούμενων ρόλων τους ως χώροι ταφής των αυτοχθόνων Αυστραλών που έχασαν τη ζωή τους στη βίαιη κατάληψη της νέας αποικίας. Οι συγγραφείς θέλουν, επίσης, να επιστήσουν την προσοχή μας σε κτίρια που κάποτε χρησίμευσαν ως κέντρα ριζοσπαστικών οργανώσεων. Ελάχιστες από αυτές τις οργανώσεις έχουν διασωθεί, και τα ίδια τα κτίρια έχουν ως επί το πλείστον έχουν αντικατασταθεί από νέα πάρα πολύ ακριβά προς ενοικίαση από τους διαφωνούντες. Γίνεται και περιήγηση και σε αξιοθέατα της πόλης όπου αγωνίστηκαν οι διάφοροι ριζοσπάστες, όπως το Δημαρχείο, η Σκωτσέζικη Εκκλησία, το Melbourne Club, η Βουλή, η Δημόσια Βιβλιοθήκη, το παλιό Δημοτικό Δικαστήριο. Τα κτίρια αυτά παραμένουν άθικτα, αν και τώρα επισκιάζονται από τους πύργους των διαφόρων εταιρειών που τους έχουν εκτοπίσει από την πολιτική τοπογραφία της πόλης.
Ο Jeff και η Jill Sparrow διεξάγουν την περιοδεία τους μέσα από τους δρόμους του κέντρου της Μελβούρνης ως οδηγό για τη ριζοσπαστική παράδοση της πόλης. Μας συγκεντρώνουν στο ύψωμα των Flagstaff Gardens στα βορειοδυτικά, που έβλεπε αρχικά το κόλπο και όπου υπήρχαν σημαίες που σηματοδοτούσαν την άφιξη των πλοίων. Μετά τη σύντομη περιήγησή μας στο Victoria Market, το πρώην απομακρυσμένο νεκροταφείο του νέου οικισμού, έρχονται πίσω προς νότια, στην καρδιά της πόλης, με το συνήθη σχεδιασμό των ίσιων γραμμών και των ορθών γωνιών.
Το σχέδιο του όλου δικτύου ήταν από πολύ νωρίς η ευθυγράμμιση με την όχθη του ποταμού και οι πρώτες πωλήσεις γης έγιναν εκτός σχέδιο. Ήταν μια νέα πόλη, προγραμματισμένη και ομαλή, που συγκλόνισε τον επαρχιώτη ποιητή John Shaw Neilson, όταν με κλονισμένη υγεία βρήκε μια δουλειά εκεί στη δεκαετία του 1920. Ο Neilson μισούσε «το φοβερό θόρυβο της πόλης», καθώς επίσης και τον αλύγιστο χαρακτήρα της:
»Δεν ακολουθείται κάποια καμπύλη στην Πέτρινη Πόλη,
αλλά η ευθεία γραμμή και το τετράγωνο».
Οι ρυθμίσεις μας υπενθύμιζαν τις ευρείες λεωφόρους που περνούσαν μέσα από πυκνοκατοικημένες συνοικίες στις ευρωπαϊκές πόλεις κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, για να διευκολύνεται η μετακίνηση των στρατευμάτων αλλά και για να ελέγχονται εξονυχιστικά οι πολυάνθρωποι λαβυρινθώδεις δρομίσκοι. Αλλά η φαινομενική διαφάνεια και ομοιομορφία της κεντρικής Μελβούρνης διαψεύδονταν από τους μικρούς δρόμους και τις λωρίδες που διέτρεχαν πίσω από τους κεντρικούς δρόμους, αλλά και από την πολυχρωμία των διαφόρων περιοχών εντός του αστεακού δικτύου.
Οι Sparrow μάς παίρνουν μαζί τους κάτω από τον κεντρικό άξονα της πόλης προς το ποτάμι, όπου επικεντρώνονταν οι πρώτες εμπορικές δραστηριότητες αλλά και η πρώτη φυλακή. Στη συνέχεια θα επιστρέψουν στο δυτικό μισό της Collins Street, όπου δημιουργήθηκαν οι τράπεζες και το Χρηματιστήριο Αξιών. Θυμόμαστε αυτά τα μέρη ως τόπους μιας άγριας εισβολής. Η περιοδεία συνεχίζεται ανατολικά κατά μήκος της Collins Street, περνώντας το Δημαρχείο, το MechanicsInstitute και τις πρώτες προτεσταντικές εκκλησίες, στην περιοχή της ψυχαγωγίας. Μας θυμίζουν το υπαίθριο φόρουμ στις όχθες του Yarra, στο νότο, και στη συνέχεια κινούμαστε προς τα… προπύργια των προνομιούχων, το Melbourne Club και το Κοινοβούλιο. Από εκεί οδηγούμαστε βορειότερα σε περισσότερα θέατρα και στη συνέχεια στην ημι-μοντέρνα περιοχή της Chinatown στο Little Bourke Street, που πλαισιώνεται από ανήθικα σπίτια και ταβέρνες.
Η περιοχή αυτή αποδεικνύεται ότι υπήρξε το πλέον βασικό θέατρο δράσης της ριζοσπαστικής δραστηριότητας, με τη SocialistLeague (Σοσιαλιστική Λίγκα), τους αναρχικούς, τους Wobblies (σ.τ.μ. τα μέλη της οργάνωσης IndustrialWorkersoftheWorld), το Κομμουνιστικό Κόμμα και τα διάφορα παρακλάδια του -το UnemployedWorkersMovement (Κίνημα Ανέργων Εργατών), το WorkersArtClub (Λέσχη Εργαζομένων στην Τέχνη) και το MovementAgainstWarandFascism (Κίνημα κατά του Πολέμου και του Φασισμού)- χρησιμοποιώντας το πλεονέκτημα των φτηνών ενοικίων στην περιοχή. Το περιβάλλον μάς το υπενθυμίζει η νουβέλα του Judah Waten «ScenesofRevolutionaryLife» («Σκηνές μιας Επαναστατικής Ζωής»), όπου μια μικρή ομάδα συντρόφων δραστηριοποιείται στη δεκαετία του 1920 ανάμεσα σε κινέζικα εστιατόρια, οίκους ανοχής, ενεχυροδανειστήρια, ξενώνες, ευαγγελικές εκκλησίες και κτίρια του Στρατού Σωτηρίας, ενθυμούμενοι εδώ μια διαδήλωση ανέργων.
Τα βήματά μας κατευθύνονται δυτικά προς μια πιο αξιοσέβαστη ατμόσφαιρα με το WorkingMen’sCollege (Κολλέγιο Εργαζομένων), την Κρατική Βιβλιοθήκη και τον ιδρυτή της, Redmond Barry, το Old Melbourne Gaol (κεντρικές φυλακές), που χτίστηκαν στη δεκαετία του 1840, και την επισκεπτόμαστε όχι μόνο για το Ned Kelly –που καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Barry– αλλά και για άλλα θύματα της θανατικής ποινής. Μια στάση στο δικαστήριο της πόλης μάς θυμίζει ότι κάποτε ήταν παράνομο να ανεμίσει κανείς την κόκκινη σημαία. Το αστυνομικό κτίριο της Russell Street μάς υπενθυμίζει την απεργία των αστυνομικών το 1923. Στην ίδια περιοχή υπήρξαν και οι εγκαταστάσεις των ριζοσπαστών μεταναστών και των κάποτε διεισδυτικών Πνευματιστών. Βορειότερα, καθώς η πόλη δίνει τη θέση της στο εσωτερικό προάστιο του Carlton, έχουμε το μνημείο της εργάσιμης ημέρας των οκτώ ωρών απέναντι ακριβώς από το Trades Hall (Εργατικό Κέντρο), το οποίο χρησιμεύει τόσο ως κοινοβούλιο των εργατών όσο και ως σημείο συγκέντρωσης και εκκίνησης πολλές πορείες. Μπορούμε να σταματήσουμε σε αυτό το σημείο για καφέ και κέικ στο NewInternationalBookshop (Νέο Διεθνές Βιβλιοπωλείο).
Οι οδηγοί μας σε αυτή την περιοδεία μάς παρέχουν μια ζωντανή ιστορία. Έχουν μια στενή εξοικείωση με τη ριζοσπαστική ιστορία της Μελβούρνης. Σε κάθε πλευρά έχουν να αποδώσουν και μια ιστορία, μερικές φορές μια ειρηνική διαμαρτυρία και άλλοτε μια βίαιη αντιπαράθεση. Βρίσκουμε αρκετή σεχταριστική βία να έχει ξετυλιχτεί στους δρόμους της πόλης, απεργοσπάστες να οργανώνονται στο Δημαρχείο, σοφίτες γεμάτες όπλα στη Βουλή, Κινέζους εργάτες σε απεργία, βομβιστική επίθεση στην Ελληνική Λέσχη στην οδό Lonsdale, στρατιωτικού τύπου επιδρομές της αστυνομίας στο Trades Hall.
Μερικά από αυτά τα μέρη είναι τόποι αδικίας, όπως έγινε με την εκτέλεση των Αβοριγίνων που εκδιώχθηκαν από τη γη τους. Μερικά μέρη μάς υπενθυμίζουν χρήσιμες πηγές που χάσαμε, όπως την αξιόλογο Στοά του Βιβλίου του E.W. Cole ή το βιβλιοπωλείο του Will Andrade στο Bourke Street όπου διατίθονταν υλικά ελεύθερης σκέψης, αναρχική βιβλιογραφία, θεατρικά έργα, υλικά πνευματισμού, αλλά και αντισυλληπτικά.
Γνωστοί Μελβουρνιώτες που εμφανίζονται στις σελίδες του βιβλίου είναι: ο Redmond Barry, στέλεχος του Melbourne Club, του MechanicsInstitute και της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, καθώς και βουλευτής. Ο Alfred Deakin, στέλεχος του SpiritualistLyceum (Λύκειο Πνευματιστών). Ο Squizzy Taylor, γνωστός από τις επιδρομές του σε γραφεία συνδικάτων. Ο Tom Blarney, γνωστός για το διπλό του ρόλο ως αρχηγός της αστυνομίας και ως ηγέτης μιας παράνομης ακροδεξιάς οργάνωσης.
Αλλά σε αυτή την περιοδεία όλοι αυτοί λαμβάνονται λιγότερο υπόψη απ’ ό,τι οι διάφοροι ριζοσπάστες και επαναστάτες. Καθώς αναπολούμε και εντρυφούμε στο βιότοπο της ιστορίας της ριζοσπαστικής Μελβούρνης μαθαίνουμε για όλους αυτούς. Στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, έχουμε τους αδελφούς Andrade μαζί με την ασκητική μορφή του J. A. Andrews και τον Chummy Fleming στις τάξεις των αναρχικών. Τότε υπήρχε και ο Monty Miller, ο οποίος ισχυριζόταν ότι πολέμησε στην εξέγερση του Eureka και κατέληξε να είναι μέλος των IndustrialWorkersoftheWorld (Βιομηχανικοί Εργάτες του Κόσμου).
Στα πρώτα χρόνια του νέου (20ού) αιώνα, οι φιλοδοξίες εναπόκεινταν στην οργανωμένη εργατική τάξη. Ο ρωμαλέος Tom Mann έχει έρθει από την Αγγλία για να καθοδηγήσει το VictorianSocialistParty (Βικτωριανό Σοσιαλιστικό Κόμμα). Ο William Maloney, ο «μικρός γιατρός», από το Deutscher Verein Turn, που άνοιξε ένα δωρεάν ιατρείο στο Victoria Market και κέρδισε τις εκλογές για την ομοσπονδιακή έδρα της Μελβούρνης το 1904. Οι Wobblies που προειδοποιούσαν για τους κινδύνους του κοινοβουλευτικού σοσιαλισμού και ο ασεβής Bill Casey που πέρασε στην αθανασία με το τραγούδι του «Bumpmeintoparliament».
Το εργατικό κίνημα διασπάται κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου για το θέμα της στράτευσης και μαχητικές γυναίκες, όπως η Jennie Baines και η Adela Pankhurst, αψηφούν τις εν καιρώ πολέμου απαγορεύσεις των διαδηλώσεων. Οι Percy Laidler και Bertha Walker αναζητούν μια εναλλακτική λύση στο ρεφορμισμό, και ένα νέο επαναστατικό κόμμα αναδεικνύεται το 1920, το Κομμουνιστικό Κόμμα. Βλέπουμε έναν από τους νεαρούς τότε λάτρεις του κόμματος, τον καλλιτέχνη Noel Counihan, και το WorkersArtClub, τον Τσέχο αρθρογράφο Egon Kisch, που αψηφούσε τις απαγορεύσεις της κυβέρνησης, και τον υψηλού διανοητικού επιπέδου Ralph Gibson, να τρέχει γρήγορα από τη μία συνεδρίαση στην άλλη.
Όλα αυτά σε μόλις πενήντα μικρά κεφάλαια που καλύπτουν τη δημιουργία της Μελβούρνης με το ξέσπασμα του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου. Μακάρι να υπήρχε χρόνος να επεκταθεί η περιοδεία πέρα από το Spring Street στο άγαλμα του Higinbotham, ή να λάβουμε υπόψη μας τις εμπορικές βιτρίνες της Bourke Street που έσπασαν από τον PeaceArmy (Στρατός Ειρήνης) των γυναικών κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η ριζοσπαστική τοπογραφία της Μελβούρνης έχει επεκταθεί περαιτέρω. Ίσως οι Sparrows οργανώσουν μια άλλη περιοδεία μετά από αυτό τον εμπνευσμένο περίπατο γύρω από την πόλη μας.
Stuart Macintyre
*Το κειμενο αυτό είναι ο πρόλογος του βιβλίου "Radical Melbourne", The Vulgar Press 2001. Ελληνική μετάφραση: Δημήτρης Τρωαδίτης («Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης»), Δεκέμβρης 2013.