Ένα θέμα για το οποίο η ιστορική βιβλιογραφία είναι εξαιρετικά φτωχή, αφορά τη θέση των Εβραίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη στάση που κράτησαν οι ίδιοι στην Επανάσταση του 1821. Από διάσπαρτα έργα, που αναφέρονται στην γεωγραφική περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ελλάδα, προ του 1821 προκύπτουν τα παρακάτω:
Το 1487 η Πύλη (ο Σουλτάνος) έδωσε άδεια σε 120.000 Εβραίους από την Ισπανία να εγκατασταθούν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Οι Οθωμανοί αποκαλούσαν τους Ελληνόφωνους «ραγιάδες» και τους Εβραίους «μουσαφίρηδες».
Στη συνέχεια, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εξασφάλισαν τα μεγαλύτερα προνόμια σε όλη την Ευρώπη με εξαίρεση τη Γαλλία. Τα προνόμια αυτά είχαν παραχωρηθεί στη βάση ιδιαίτερων συμφωνιών με την Πύλη.
Είχαν δημιουργήσει ένα μικρό κράτος με εκτιμητές, δικαστές, συμβούλια, επέβαλαν φόρους στα μέλη τους και ήταν νομιμόφρονες. Σπάνια έρχονταν σε διένεξη με τους Τούρκους.
Η πόλη της Θεσσαλονίκης μεταβλήθηκε σε Πανεπιστήμιο για τους Εβραίους. Είναι απόλυτοι κυρίαρχοι του τόπου υπό τον Σουλτάνο και έχουν στη διάθεσή τους μεγάλες εκτάσεις γης. Η Θεσσαλονίκη είναι εβραιοκρατούμενη από την εποχή που ο Σουλεϊμάν κατέλαβε τη Βούδα της Ουγγαρίας, στις 20-8-1516. Οι Εβραίοι δάνεισαν τότε στον Σουλτάνο 2.000.000 λίρες και έλαβαν ως εγγύηση την πόλη και την επαρχία της Θεσσαλονίκης.
Η μητρική και καθομιλουμένη γλώσσα ήταν η εβραϊκή, πράγμα που δεν συνέβαινε πουθενά στον κόσμο. Ο εβραϊκός κλήρος εκπαιδευόταν στη Θεσσαλονίκη και ύστερα αποστελλόταν σε διάφορες πολιτείες.
Η εβραϊκή παρουσία συντέλεσε καθοριστικά (στο τέλος του 15ου αι.) στην αποκλειστική συγκέντρωση του εμπορίου στα χέρια των Εβραίων. Πολλοί Εβραίοι επενδύουν τα κεφάλαιά τους στην αγορά γαιών από Τούρκους τσιφλικάδες, οι οποίοι πτώχευσαν μη δυνάμενοι να προσαρμοσθούν στις νέες συνθήκες.
Οι Εβραίοι της Λάρισας δεν αντιμετώπιζαν καμμιά καταπίεση. Η προτίμηση που έδειχναν οι Τούρκοι γι’ αυτούς οφειλόταν στο ότι δεν κινδύνευαν από αυτούς. Αντίθετα, φοβούνταν τους Έλληνες που τους θεωρούσαν φυσικούς συμμάχους του ευρωπαϊκού εχθρού που προετοιμάζει την πτώση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας… Οι Εβραίοι διαλαλούσαν ότι ήταν φανατικοί εχθροί των Ελλήνων». Με την πανούκλα του 1812, στη Λάρισα έμειναν μόνο μερικοί Τούρκοι μοιρολάτρες μαζί με Εβραίους που εμπορεύονταν τα πράγματα των πεθαμένων μεταδίδοντας την πανούκλα μέχρι τη Θεσσαλονίκη όπου πέθαναν 15.000 άτομα».
Πέρα από τη γνωστή ιστορία του ποδοσφαίρου που έπαιζαν οι Εβραίοι της Κωνσταντινούπολης με το κεφάλι του αποκεφαλισμένου Πατριάρχη και κάποιες φήμες για την φιλοτουρκική στάση τους σε εξεγέρσεις της Νάουσας, της Χαλκιδικής ή της Μυτιλήνης, δεν υοάρχουν επαρκή άλλα ιστορικά στοιχεία.
Για τη στάση τους στον Μακεδονικό Αγώνα παραθέτουμε τις παρακάτω αφηγήσεις που φιλοξενούνται σε συλλογή απομνημονευμάτων:.
«...Κατά την οπισθοχώρηση του Ελληνικού στρατού το 1897, Μ.Παρασκευή, είδον πολλούς Εβραίους να κρατούν μια τουρκική σημαία και την ελληνική σημαία του ογδόου Συντάγματος (άγνωστον πώς ευρέθη εις χείρας τους) και διηυθύνοντο προς συνάντησιν του επερχόμενου Τουρκικού στρατού, διά να τους υποδεχθούν και παραδώσουν την ελληνικήν σημαίαν. Μόλις τους είδα με τους άνδρες μου, επυροβόλησα εναντίον των… και απέσπασα από τας χείρας των την ελληνικήν σημαίαν...» (Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος, αφήγηση Ναούμ Σπανού)
«... Ο τόπος δεν βοηθούσε τα αντάρτικα σώματα. Και για μέσα στη Βέροια δεν μπορούσαμε να ελπίζουμε πολλά πράγματα… Η παραμονή εκεί ήταν παρακινδυνευμένη, γιατί την Βέροια κατοικούσαν άνθρωποι “από χίλιες καρυδιές καρύδια», Τούρκοι, Εβραίοι που μεγάλωναν τον κίνδυνο προδοσίας...» (Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος, αφήγηση Βασίλειος Σταυρόπουλος).
«...οι παιδικές μου αναμνήσεις αρχίζουν από τον πόλεμο του 1897… Θυμούμαι πως όλοι περιμέναμε την άφιξη του ελληνικού στόλου και την κατάληψη της Θεσσαλονίκης… Όταν όμως έφθασαν στη Θεσσαλονίκη οι πρώτοι αιχμάλωτοι (Έλληνες) που τους γιουχάιζαν οι Εβραίοι και οι Τούρκοι στο δρόμο, εξέλιπε κάθε ελπίδα για τη νίκη. Τους αιχμαλώτους είχαν φυλακίσει στο Λευκό Πύργο...» (Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος, αφήγηση Αλέξανδρος Ζάνας).
Βιβλιογραφία:
1. Κυριάκος Σιμόπουλος, Οι ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα
2. Κ. Βακαλόπουλος, Η νεοελληνική ιστορία 1204-1940.