Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, αναρχικός και επαναστάτης, είχε ήδη φήμη στην Αγγλία πριν από την άφιξή του στο Λονδίνο το 1861. Η ιστορία των φερόμενων δεσμών του με το ρωσικό κράτος έφτασε στον Τύπο με τη μορφή ενός άρθρου στην εφημερίδα «Morning Advertiser» υπό τον τίτλο «Ήταν ο Μπακούνιν Ρώσος Πράκτορας ή όχι;» (23 Αυγούστου 1853), γραμμένο από τον συντηρητικό δημοσιογράφο Francis Marx, με τον περίφημο ρωσόφοβο David Urquhart να στέκεται κάπου κοντά του. Ακολούθησαν παρεμβάσεις των Herzen και Karl Marx. Η περιγραφή του Herzen σχετικά με αυτά τα γεγονότα στο «My Past and Thoughts» (σελ. 473-7) κατηγορεί άμεσα τον Μαρξ για συκοφαντία. Αυτό μπορεί να φαίνεται άδικο, και πιθανότατα ήταν εν μέρει τουλάχιστον το προϊόν των διαρκώς κακών σχέσεων που υπήρχαν μεταξύ των δύο ανδρών, αλλά πρέπει να ειπωθεί ότι η επιστολή του Μαρξ προς την «Morning Advertiser» είναι κάπως αμφιλεγόμενη και ολόκληρο το επεισόδιο φαίνεται ακόμα λίγο σκοτεινό.
Σε κάθε περίπτωση, αυτή η διαμάχη, μετά την εμπλοκή του Μπακούνιν στο επαναστατικό κίνημα το 1848, εξασφάλισε το ότι παρέμεινε μια γνωστή φιγούρα στην Ευρώπη, ακόμη και όταν σάπιζε στο Φρούριο Πέτρου και Παύλου στην Πετρούπολη, στη συνέχεια στη φυλακή του Shlusselburg, και τελικά στη Σιβηρία, αφότου παραδόθηκε στις ρωσικές αρχές το 1851. Αυτό πιθανώς εξηγεί γιατί η άφιξή του στο Λονδίνο ανακοινώθηκε στον περιφερειακό Τύπο: «Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, ο διάσημος Ρώσος πρόσφυγας, έφτασε στο Λονδίνο. Μια επιτροπή εργαζομένων την περασμένη εβδομάδα τον περίμενε από την αδικαιολόγητη εξορία, υπό την ευθύνη του M. Herzen, και τον καλωσόρισε» («Newcastle Courant», 31 Γενάρη 1862, σ. 6).
Παρ’ όλα αυτά, οι «γνωστοί πρόσφυγες» συμμετείχαν ελάχιστα στην αγγλική ζωή. «Δεν καταγράφεται περαιτέρω επαφή μεταξύ του Μπακούνιν και του αγγλικού εργατικού κινήματος [...]», όπως αναφέρει ο Carr, (Bakunin, σελ. 258), και υπάρχουν λίγα στοιχεία για άλλες επαφές στην Αγγλία. Φαίνεται πιθανό ότι ο Μπακούνιν διατηρούσε επαφή με τον F.P. Koe, έναν κληρικό που συνάντησε στο δρόμο του στο Σαν Φρανσίσκο, καθώς αργότερα χρησιμοποιεί δύο διαφορετικές ταχυδρομικές διευθύνσεις που σχετίζονται με τον Koe: τη διεύθυνση του ίδιου του Koe («2 Wettcombe Park Road [εννοεί Westcombe - SJY], για αποστολή στον Fanny Althorp», Pis'ma, σελ. 96), και τη διεύθυνση του μελλοντικού γαμπρού του Koe (‘Reverend H. Swabey Esqu., 6 Suffolk Street, Pall Mall, για αποστολή στον κ. G. Sanders (Mervaud, σελ. 535). Ακόμα και εδώ, ωστόσο, δεν υπάρχει καταγραφή μιας πραγματικής συνάντησης.
Αυτή η έλλειψη εμπλοκής με τον τοπικό πολιτισμό και τους ανθρώπους μπορεί να είναι ένας από τους λόγους για την έλλειψη πληροφοριών σχετικά με την αγγλική περίοδο του Μπακούνιν (το ίδιο πρόβλημα που υπήρξε και με τον Herzen). Κάποιος θα μπορούσε επίσης να υποδηλώσει ότι υπήρξαν πάρα πολλοί ιδεολογικοί άξονες για να παρακινήσουτν τον Μπακούνιν, και ίσως ότι η προσωπικότητά του προσφέρθηκε ως ψυχοβιογραφία παρά ως κάτι το παραδοσιακό. Όποιος και αν είναι ο λόγος, το αποτέλεσμα είναι ότι έχουν γίνει λιγότερες προσπάθειες να ανακαλυφθούν οι πρακτικές λεπτομέρειες της ζωής του από ό,τι θα περίμενε κανείς.
Παίρνουμε, ωστόσο, μια πολύ ζωντανή εικόνα του Μπακούνιν, που δραπέτευσε από τη Σιβηρία μέσα από ένα επικό ταξίδι στους ωκεανούς του Ειρηνικού και του Ατλαντικού, καλπάζοντας προς του σπίτι του Herzen στο Westbourne Terrace το βράδυ της 27ης Δεκέμβρη 1861 και επιπλήττοντας τον οικοδεσπότη, τον στενό του φίλο Νικολάι Ογκάρεφ και τη σύζυγο που μοιράστηκαν, τη Νατάλι Ογκάρεβα, επειδή κάθονταν και έτρωγαν τρώνε στρείδια και δεν δούλευαν (όχι τόσο παρακμιακό όσο ακούγεται τώρα - τα στρείδια ήταν, τελικά, φθηνά τρόφιμα της εργατικής τάξης).
Η αλληλογραφία του Μπακούνιν μας λέει ότι μέχρι τις 20 Μάη1862, ζούσε στο 10 Paddington Green (Pis'ma, σελ. 82), μέχρι το υπόλοιπο της παραμονής του στην Αγγλία. Εκεί που υπήρχε το σπίτι, υπάρχει τώρα ένα (σχετικά πρόσφατο) εργοτάξιο, και παρ΄ ότι η γοητεία του Paddington Green είναι ακόμα εμφανής, η σημερινή του κατάσταση δίπλα στο Westway και το Marylebone Fly-over το άφησε με έναν μάλλον απογοητευμένο αέρα.
Υπάρχει κάποια σύγχυση σχετικά με το πού έμενε πριν το Paddington Green ο Μπακούνιν. Στη βιογραφία του, ο Carr δηλώνει ότι πριν μετακομίσει στο Paddington Green, είχε καταλύματα στο «Grove Terrace, St John's Wood» (σελ. 253). Ο Κατάλογος των Βικτωριανών Δρόμων του Λονδίνου δεν αποκαλύπτει τέτοια διεύθυνση. Υπήρχε ένα Grove Terrace στο Holy Trinity Paddington, αλλά καθώς το Westbourne Terrace βρίσκεται στην Ενορία Holy Trinity, φαίνεται απίθανο να είναι η τοποθεσία που παραθέτει ο Carr. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ο Μπακούνιν μετακόμισε στο Paddington Green για να είναι «πιο κοντά στο Orsett House«. Στο προηγούμενο βιβλίο του «The Romantic Exiles«, το αποκαλεί Grove Road (σελ. 222) - αυτό είναι τώρα το πάνω άκρο του Lisson Grove, και σε σχέση με τη σχετική απόσταση από το Orsett House, φαίνεται πιο πιθανό. Ωστόσο, σε μια επιστολή προς τον Adolf και τη Maria Reichel της 15ης Φλεβάρη 1862, ο Μπακούνιν δίνει τη διεύθυνσή του ως 14 Alfred Street, Bedford Square (Mervaud, σελ. 533). Αυτό είναι τώρα το κάτω άκρο της Huntley Street, νότια του Torrington Place, στην άκρη της πανεπιστημιούπολης UCL, και καθώς στην πραγματικότητα υπάρχουν κάποια στοιχεία υπέρ αυτής της τοποθεσίας, θα πρότεινα ότι αυτό είναι πιο πιθανό να είναι ακριβές από οποιοδήποτε από τις επιλογές του Carr χωρίς αναφορές.
Οι επιστολές του Μπακούνιν δεν δίνουν πολλές λεπτομέρειες για τις δραστηριότητές του, αλλά είναι προφανές ότι η ζωή του περιστράφηκε γύρω από τις επαναστατικές γνωριμίες του. Μια Τετάρτη το 1862 γράφει στον Herzen για να ζητήσει συγγνώμη γιατί δεν θα πήγαινε στο δείπνο, καθώς διασκέδαζε με έναν Πολωνό που ήταν στον στρατό του Garibaldi (σελ. 81). Στις 17 Ιούνη, λέει ότι θα βρίσκεται στον Herzen μεταξύ 4.30 και 5.30μμ, αφού επισκεφθεί τον Mazzini. Υπάρχουν επανειλημμένες αναφορές στις συναντήσεις του με τον Martianov, το ναρόντνικο χωρικό που είχε φτάσει στο Λονδίνο το 1861 (βλ. Carr, Bakunin, σελ. 276-9).
Γνωρίζουμε επίσης ότι συμμετείχε -με έναν μάλλον τσαπατσούλικο τρόπο- σε διάφορες συνωμοτικές δραστηριότητες, στέλνοντας ημι-κωδικοποιημένες επιστολές στη Ρωσία μέσω επισκεπτών στο Orsett House. Ένας μυστικός αστυνομικός που παρακολούθησε μια από τις ανοιχτές Κυριακάτικες μαζώξεις του Herzen διαπίστωσε ότι ένας νεαρός έμπορος που ονομαζόταν Vetoshnikov θα μετέφερε επιστολές κατά την επιστροφή του στη Ρωσία. Συνελήφθη φυσικά, και στη συνέχεια, ο Nikolai Serno-Solovevich, ένας από τους ηγέτες της Land and Liberty (Γη και Ελευθερία), του λαϊκιστικού επαναστατικου συνδέσμου, ήταν ένας από αυτούς που συνελήφθησαν (Carr, σελ. 272). Άλλες απόπειρες επαφής με συμπατριώτες στο σπίτι φαίνεται να είχαν εξίσου ατυχείς συνέπειες.
Σε μια μη χρονολογημένη επιστολή προς τον Herzen, ο Μπακούνιν αναφέρεται σε ένα αντίγραφο της «Daily Telegraph» που το επισύναπτε, το οποίο περιλαμβάνει «ένα άρθρο για τη Ρωσία και ένα άλλο για τις ταραχές στο Χάιντ Παρκ» (Pis'ma, σελ. 84). Αυτό αναφέρεται στις ταραχές με τον Garibaldi της 28ης Σεπτέμβρη (και την επόμενη Κυριακή απο αυτή). Η Επιτροπή Εργαζομένων Garibaldi, που οργάνωσε ο κοσμικός George Jacob Holyoake, συγκεντρώθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου για να διαδηλώσει υπέρ του Garibaldi και ενάντια στην παπική εξουσία και την κατοχή του Ναπολέοντα Γ‘ στη Ρώμη. Στους ομιλητές συμπεριλαμβάνονταν οι Charles Murray (αργότερα μέλος της Manhood Suffrage League) και Charles Bradlaugh (ιδρυτής της Εθνικής Κοσμικής Εταιρείας τέσσερα χρόνια αργότερα). Η εκδήλωση κατέληξε γρήγορα σε σοβαρές συγκρούσεις με τους Ιρλανδούς Ρεπουμπλικάνους (βλέπε Gilley, σελ. 703-15). Υποθέτω ότι το ενδιαφέρον του Μπακούνιν πυροδοτήθηκε από την επίδειξη υποστήριξης για τον φίλο του Γκαριμπάλντι και όχι από ελπίδες επαναστατικού δυναμικού μεταξύ των Άγγλων. η πρώτη ταραχή, αν και εκτεταμένη, τερματίστηκε γρήγορα από βροχή που «κατέβασε χείμαρρους και διέσπασε τον όχλο» (Daily News, 29 Σεπτεμβρίου 1862, σ. 3).
Η επόμενη πρόταση του ίδιου γράμματος μας λέει επίσης κάτι για τον χαρακτήρα του Μπακούνιν: σημειώνει ότι ο Herzen του χρωστάει 10s. Το οποίο φαίνεται ελαφρώς αναιδές, δεδομένου του προηγούμενου μάλλον άθλιου αιτήματος για $500 να του αποσταλεί στη Νέα Υόρκη (Pis'ma, σελ. 79) και το γεγονός ότι ο Herzen τον υποστήριζε βασικά. Ο Carr θεωρεί κατά ένα μεγάλο μέρος την οικονομική ανευθυνότητα του Μπακούνιν ως πηγή του «αυξανόμενου εκνευρισμού» εκ μέρους του Herzen (σελ. 254). Απεικονίζει τη σχέση μεταξύ Μπακούνιν και Herzen ως καταστροφική υπό την πίεση πρακτικών σκέψεων και ιδεολογικών διαφορών, το χονδροειδές, ζεστό, μη ρεαλιστικό Μπακούνιν ανταγωνίζεται και αποκρούει το δροσερό, ρεαλιστικό και διακοσμητικό Herzen. Σαφώς, οι δύο άνδρες είχαν ακολουθήσει διαφορετικά μονοπάτια τόσο ιδεολογικά όσο και όσον αφορά την προσωπική περιποίηση, και είχαν σοβαρές διαφωνίες, με αποτέλεσμα ο Μπακούνιν να συνεισφέρει πολύ λιγότερο στο περιοδικό του Herzen «Kolokol» («Η Καμπάνα») από ό, τι θα περίμενε κανείς.
Μου προξένησε πραγματικά το ενδιαφέρον η ανάγνωση των επιστολών του προς τον Herzen. Δεν μου φανερώνουν ότι δεν είχε επίγνωση της πραγματικότητας της κατάστασης, και ενώ μπορεί να υπήρχε μεγάλη θλίψη και από τους δύο άντρες σχετικά με το πώς είχαν γίνει τα πράγματα, θα αμφισβητούσα τον χαρακτηρισμό του Carr για τη σχέση τους ως κατεβαίνοντας σε «πικρία» (σελ. 256-7). Η αγάπη του Μπακούνιν για τον Herzen είναι πάντα εμφανής, μαζί με μια πραγματική αίσθηση ότι αγωνίζεται να συνδυάσει την αγάπη του για τον παλιό του φίλο με τις πολιτικές τους διαφορές. Στις 17 Ιουνίου 1862, γράφει: «Φταίω, Herzen. Μέσα από την έμφυτη αδεξιότητά μου, μια σκληρή λέξη έφυγε από τα χείλη μου όταν δεν υπήρχε σκληρό συναίσθημα στην καρδιά μου [...] Πρέπει να ξέρεις, Herzen, ότι ο σεβασμός μου για σένα δεν έχει όρια και σε αγαπώ ειλικρινά »(σελ. 82).
Ο Herzen δείχνει επίσης την διαρκή του αγάπη γι’ αυτόν. Στο «My Past and Thoughts» ζωγραφίζει μια πολύ θερμή εικόνα της ενέργειας του Μπακούνιν, και καταγράφει θαυμαστικά ότι τα χιουμοριστικά ανέκδοτα ενημερώθηκαν πολύ αφότου έφυγε από το Λονδίνο για την ικανότητά του να «αναστατώνει όλες τις ενοποιημένες έννοιες και τις θρησκευτικά παρατηρημένες μορφές της αγγλικής μεσαίας ζωής «(σελ. 574), σημειώνοντας επίσης ότι η κυρία και η υπηρέτρια στο Paddington Green ήταν και οι δύο «τρελά αφιερωμένες» στον Μπακούνιν. Δεν μοιράζεται πλέον τις επαναστατικές φιλοδοξίες του Μπακούνιν, και έχει λάβει μια αποφασιστική απόφαση υπέρ της προπαγάνδας και όχι της δράσης, αλλά προφανώς λυπάται βαθιά για το ρήγμα που προκάλεσε και αναλαμβάνει την ευθύνη για την αδυναμία του λόγου του reason και το γεγονός ότι μερικές φορές «το καλύτερες επιρροές της αγάπης, της φιλίας και της επιδοκιμασίας κέρδισαν» (σελ. 578).
Η τελική διαμάχη, πάλι για την επιμονή του Μπακούνιν στη δράση και την απροθυμία του Herzen να ακολουθήσει, συνέπεσε με την αναχώρηση του Μπακούνιν από το Λονδίνο για να συμμετάσχει στην (ανεπιτυχής) πολωνική εξέγερση την άνοιξη του 1863. Ο Μπακούνιν δεν έφτασε ποτέ στη Βαρσοβία, αλλά τουλάχιστον επανενώθηκε με την σύζυγό του στη Στοκχόλμη στις 8 Απρίλη. Μια σύντομη επιστροφή στο Λονδίνο τον Οκτώβριο του 1863 ίσως ευτυχώς συνέπεσε με την απουσία του Herzen, και ο Μπακούνιν τουλάχιστον αποκατέστησε καλές σχέσεις με τον Ογκάρεφ - η συμβιβαστική επιστολή του τελευταίου της 12ης Οκτώβρη δείχνει την καλή θέληση και την τάση του για την άποψη των πραγμάτων του Μπακούνιν (Pis'ma, pp. 147-50), την οποία ο Herzen δεν κατάφερε ποτέ να ταιριάξει. Ο Μπακούνιν και η σύζυγός του μετακόμισαν στη συνέχεια στην Ιταλία. Η τελευταία του επίσκεψη στο Λονδίνο έγινε ένα χρόνο αργότερα. Συνάντησε τον Herzen και, στις 3 Νοέμβρη 1864, τον Μαρξ με τον οποίο συζήτησαν την αποτυχημένη εξέγερση της Πολωνίας και ο Μπακούνιν πιθανότατα προσέφερε βοήθεια στην Πρώτη Διεθνή, η οποία είχε εγκαινιαστεί πριν από ένα μήνα. Η ιδέα του και ο Μαρξ για το τι θα έπρεπε να περιλαμβάνει αυτή η βοήθεια ήταν αναμφίβολα πολύ διαφορετικές, ωστόσο, κάτι που μπορεί να εξηγήσει γιατί τελικά δεν ισοδυναμούσε πολύ (Carr, σελ. 321-3).
Πηγές
E. H. Carr, Michael Bakunin (New York: Vintage, 1961; first publ. 1937)
E. H. Carr, The Romantic Exiles: A Nineteenth-Century Portrait Gallery (London: Victor Gollancz, 1933)
Robert M. Cutler, A rediscovered source on Bakunin in 1861: The Diary of F. P. Koe (originally published in Canadian Slavonic Papers, 35.1-2 (1993), 121-30)
Robert M. Cutler, Bakunin and the Psychobiographers: The Anarchist as Mythical and Historical Object, Klio (St Petersburg; in press)
M. P. Dragomanov, ed., Pis’ma Bakunina k A. I. Gertsenu i N. P. Ogarevu (Geneva: Ukrainskaia tipografiia, 1896)
Sheridan Gilley, ‘The Garibaldi Riots of 1862′, The Historical Journal, 16.4 (December 1973), 697-732
Alexander Herzen, My Past and Thoughts, trans. Constance Garnett (Berkeley, Los Angeles and London: University of California Press, 1982)
Michel Mervaud, ‘Lettres de Bakunin a Adolf Reichel et a Adolf Vogt’, Revue des etudes slaves, 56.4 (1984), 495-571
http://sarahjyoung.com/site/2010/12/12/russians-in-london-mikhail-bakunin/
*Απόδοση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.