D.Mornet: La pensea francaise au XVIII Siecle, (Collection Armand Colin)
Η εποχή έχει περάσει προ πολλού που πολλοί έβλεπαν στον 18ον αιώνα μια κακή μίμησι μόνο του 17ου, που ο 18ος αιών εφαίνετο σαν να εστηρίζετο πάνω στον προηγηθέντα του. Το εναντίον, σήμερα βλέπομε — ως η ανάγνωσις του βιβλίου του Mornet, που περιέχει καινούρια πράγματα, μπορεί να πείσει τον καθένα — πως όλες σχεδόν τες φόρμες σκέψεως του 19ου αιώνος ο 18ος αιών τες εγνώρισε ή τες διαισθάνθη, και μάλλον για λόγους τεχνικούς δεν κατόρθωσε πάντα να τες πραγματοποιήσει. Όλα σχεδόν τα προβλήματα του περασμένου αιώνος υπήρξαν προβλήματα που τη λύση τους ανέλαβε να την δώσει ο 18ος. Μάλλον βλέπω στον 19ον αιώνα μια επανάληψι του 18ου. Με τη διαφορά ότι ο 19ος αιών διέθετε όλων των μέσων της επιστήμης και μιας μεθόδου ιστορικής πιο ακριβούς, πιο λεπτομερούς από κείνης του 18ου αιώνος. Βεβαίως ο αιών του Βολταίρου υπήρξε μικρός, μηδέν μπορεί να πει κανείς, όσες φορές ηθέλησε να μιμηθεί (παράδειγμα η τραγωδίες του ίδιου Βολταίρου), αλλ’ υπήρξε μεγάλος, πολύ μεγάλος οσάκις επεχείρησε κάτι το καινούριο, όσες φορές εβάδισε πάνω σε εδάφη ανεξιχνίαστα. Λανθασμένη ιδέα για τον αιώνα αυτόν θα έχει πάντα εκείνος που θα αρκεσθεί στις μελέτες του Faguet και του Taine, που τον είδαν με κακό μάτι. Ο Gustave Lanson και σήμερα ο Mornet αποδίδουν στον 18ο αιώνα τη θέσι, την αξία που τού πρέπει.
Καθώς παρατηρεί ο Mornet υπάρχει βέβαια μια εξέλιξις στην ιστορία της γαλλικής σκέψης του 18ου αιώνα. Έως το 1710, είναι όλοι «raisonneurs». Από το 1740—1760 η πειραματικές επιστήμες θριαμβεύουν. Μετά το 1762 αρχίζει η περίοδος της sensibilite. Έχει λεχθεί πολλές φορές, πως οι Γάλλοι παρ’ όλα τα μεγάλα ονόματα της ιστορίας των (Descartes, Pascal κλπ,), δεν έχουν να μας δείξουν ένα πνεύμα «παγκόσμιο» όπως εκείνο του Goethe. Ο Lules de Gaulhier προ ετών, είχεν αναλάβει να παρουσιάσει ένα τέτοιο γάλλο, και σύμφωνα με τις ιδέες του, εδιάλεξε τον Flaubert.
Δεν ξεύρω, αλλά σα να με φαίνεται πως οι Γάλλοι, έχουν ένα πνεύμα, πού υπήρξε πράγματι παγκόσμιο, lancour d’ iees, όσο κανείς — ο πρώτος από την σειρά των μεγάλων journalistes στην οποίαν ανήκει ο ίδιος ο Νίτσε — που εμάντευσε και διετύπωσε ένα σωρό πράγματα και θεωρίες. Ο θαυμαστός αυτός άνθρωπος δεν είναι άλλος από τον Diderot. Η βαθύτης των διαισθήσεών του εκπλήττει και σήμερα. Το δυστύχημα για τον Diderot είναι πως δεν κατοικούσε στη Γερμανία και δεν εκολάκευε τους μεγάλους. Πάντως η πρώτη μετάφραση του Neneu de Rameau οφείλεται στον ίδιον τον Goethe.
Ο XVIII αιών υπήρξε μια από τις εποχές τες πιο ζωντανές, τες πιο πλούσιες, γόνιμες της ιστορίας. Ό,τι εκυοφορήθη κατά την εποχή αυτή μες στα μυαλά έμελλε αργότερα να πάρει τρομαχτικές διατάσεις. Δεν ξεύρω, αν ακόμη έως τα τελευταία αυτά χρόνια δεν ζούσαμε άπο τη σκέψιτου 18ου αιώνος.
Περιόδους έτσι γόνιμες, ενδιαφέρουσες, που είναι σαν αυγές, σαν ανατολές στον ορίζοντα της ανθρώπινης σκέψεως, υπάρχουν κι άλλες στην ιστορία. Θυμούμαι, εκεί κατά το 1918, την εποχή της Άπουας είμαστε μαζεμένοι, μια παρέα Αλεξανδρινών στο καφενείο της bella ragaza όπως το ονομάζαμε, δηλ. εκείνο πού βρίσκεται αντίκρυ στο τζαμί του Ατταρινιού. Εκεί που συζητούσαμε γιά διάφορα θέματα, δεν ξεύρω πώς μούλθε και έκανα την εξής παρατήρησι. Πως η παρέα μας που τόσο ανυπομονούσε να συμβάλλει στην ανάπτυξι των Ελλ. γραμμάτων θα έφθανε σε πολύ θετικώτερα αποτελέσματα, αν εσυμφωνούσαμε να μοιρασθούμε την εργασία και να κατευθύνει ο καθείς μας χωριστά τες μελέτες του. Θα επέρναμε, όσες εκρίναμε «ζωντανές» εποχές, στην ιστορία των γραμμάτων και θα τες εμελετούσαμε. Ο καθείς μας θα ειδικοποιείτο σε μια.
Τέτοιες εποχές που μας εκινούσαν το ενδιαφέρον βρήκαμε:
1) Την εποχή του Πετράρχη — le premier homme moderne καθώς τον όρισε ο Renan (Averrhoes et l’Averrhoisme) και το επαναλαμβάνει σήμερα ο Pierre de Nolhac.
2) Το Quattrocento, την καθεαυτό Αναγέννησι, δηλ. εποχή που έκαμε τη Φλωρεντία νέας Αθήνας, εποχή των μεγάλων humanistes, του Lorenzo Valla, του Marsile Ficin, κλπ., εποχή των μεγάλων γλυπτών, ζωγράφων, αρχιτεκτόνων...
3) Τον XVI αιώνα στην Γαλλία, με τους humanistes, την σχολή του Ronsard, τον Rabelais, τον Montaigne...
4) Τον 18ον αιώνα, στην Γαλλία, τον αιώνα του Diderot, του Voltaire, του Condorcet.
5) Την εποχή του Goethe, με το ωραίο της όνειρο της «αρχαίας Ελλάδος», με τους αισθητικούς της και φιλοσόφους της ιστορίας, (Herder, Lessing, Schiller κλπ.).
6) Την περίοδο του ρωμαντισμού, με την έξαρσι της ατομικότητας, την απολογία του «πάθους», τη γύρεψι της ευτυχίας. Χωρίς να ξεχνάμε, σ' αυτήν την περίοδο, τον Fauriel, λησμονημένο σήμερα στην Ελλάδα, με όλο που είναι ο πρώτος που το 1821 εδημοσίευσε τα Chants populaires e la Grece, ελληνιστί και γαλλιστί, μ’ ένα περίφημο πρόλογο, που παρ’ όλες τες λανθασμένες ιδέες του, περί της γενέσεως των εποποιϊών, έμεινε Ιστορικός.
7) Την εποχή του τρανσφορμισμού, πού αρχίζει από το 1859, έτος της δημοσιεύσεως της Αρχής των Ειδών του Δάρβιν, και τελειώνει το 1917 (έτος που απέθανε ο τελευταίος μεγάλος του τρανσφορμισμού, ο Le Dantec).
Ως ήτο επόμενον, ευρεθήκαμεν όλοι σύμφωνοι· αλλά... χρόνια επέρασαν από τότε και βλέπομε πάντα τους Αλεξανδρινούς νέους διαρκώς να διαπληκτίζονται αναμεταξύ τους, και άλλη προσπάθεια να μην κάνουν από κείνη του να μειώσουν την αξία του έργου του Καβάφη.
Βεβαίως όταν εμιλούσαμε για εποχές δεν αγνοούσαμε την ύπαρξη εποχών με μεγάλο ενδιαφέρο μέσα στη μεγάλη ελληνική ιστορία των γραμμάτων και προ πάντων που έχουν απείρους ολιγώτερο μελετηθεί από την κλασσική εποχή του ελληνισμού. Αλλ’ εκρίναμε την εργασία βαρειά για τους αδύνατους ώμους μας και εσεβόμεθα ούτως ειπείν το domaine του Καβάφη. Σήμερα βλέπομε, ημιμαθείς νέους, να προσποιούνται δήθεν εμβρίθεια πάνω σ’ αυτήν την περίοδο της ιστορίας και να προσπαθούν να παίξουν τον ρόλο του «ίσος προς ίσον» προς τον Καβάφη.
Αλλά βλέπω πως το βιβλίο του D. Mornet με ώδήγησε μακρυά.
Historie de la Grece ancienne, υπό του Jean Hatzfeld, βιβλιοπωλείον Payot.
Να ένα βιβλίο ωραία καμωμένο και ωραία γραμμένο. Το εδιαβάσαμε, δηλ. το απεροοφήσαιιε, σαν ηδύποτο. Το βιβλίο αυτό, εις την αρχήν ήταν προορισμένο για την «collection Payot». Θα έβγαινε σε τρεις μικρούς τόμους, αλλά με στοιχεία πυκνοτυπωμένα. Στην ίδια συλλογή που εβγήκαν La Philosophie au Moyen Age Et. Gilson, la Civilation hellenique, la Cytologie του Henneguy, la Poesie alexandrine του Legrand, η Historie de la litterature latine chretienne του Moncreaux, η Prehistorie του Capitan και τόσες δεκάδες άλλων βιβλίων, πολύ καλά γραμμένων τα περισσότερα, που αν η εκδόσεις εξακολουθούσαν θα κατήρτιζαν σιγά-σιγά μιαν αληθινή εγκυκλοπαίδεια των άνθρωπίνων γνώσεων.
Δυστυχώς σήμερα ο κόσμος... μετά τον πόλεμο, περιφρονεί τα βιβλία με μικρό format. Οι αναγνώσται (;) θέλουν βιβλία ογκώδη, παρουσιάσιμα, για να στολίζουν τες βιβλιοθήκες των. Οι εκδοτικοί οίκοι πρέπει να συμμορφώνονται με τες απαιτήσεις της μόδας. Και να γιατί αντί να έχομε την Historie de la Grece ancienne σε τρεις τόμους της τσέπης την έχομε σ’ ένα σεβαστό τόμο βιβλιοθήκης.
Το περιεχόμενο, μήτε χάνει, μήτε κερδίζει από την αλλαγή. Είναι λαμπρό, είναι μεθοδικό, είναι σαφές προ παντός. Αφού γλυστρήσει με μάτι αρπαχτικό, πάνω στον τόσο ενδιαφέροντα αιγαίον πολιτισμόν, ο σοφός συγγραφεύς μπαίνει στο καθαυτό θέμα του. Διέρχεται τους αιώνες, φτερουγίζει από πάνω τους, σταματώντας εκεί που πρέπει περισσότερο. Τα τελευταία του κεφάλαια, όπου μας δείχνει την αργή, μοιραία μάλλον κατά τον συγγραφέα παρά προϋπολογισμένη κατάκτησι της Ελλάδος, και των ελληνιστικών δυναστειών από τους Ρωμαίους, δεν μπορεί παρά να σιγκινούνε περισσότερο εκείνους από εμάς τους Αλεξανδρινούς, που εις την Ιστορία της εποχής αυτής ωδηγηθήκαμε, από την ποίησι του Καβάφη. Εβιαζόμουν ο ίδιος να τελειώσω τον Hatzfeld για ν’ ανατρέξω στον Πολύβιον και ξαναμαγευθώ από την καβαφική ποίησι.
P. Jouguet, L’ Imperiaisme macedonien et l’hellenisation d’Orient (Bibliotheque de Synthese historiquw, dirigee par Henri Berr)
Η εποχή μας σ’ ένα τουλάχιστον σημείον είδε καλά: πώς πρέπει δηλ. να γνωρίσομε από πού ερχόμεθα, πώς εγεννήθησαν οι πολιτισμοί, πώς εξελίσσονται, πώς έρχονται σε σύγκρουσι αναμεταξύ τους και πώς χάνονται. Βεβαίως, ο 18ος αιών έδειξε για τους... διαφόρους πολιτισμούς ένα μεγάλο ενδιαφέρον κι εβάλθηκε να τους μελετήσει. Τα ντοκουμέντα όμως έλειπαν τότε και προ πάντων η μέθοδος. Ο 19ος αιών, από την εποχή (1843) που ο περίφημος Boucher de Perthes έκανε τες πρώτες του ανακαλύψεις σχετικές με εργαλεία κατασκευασμένα από τον προϊστορικόν άνθρωπον — την ύπαρξιν του οποίου ανέλαβε να αποδείξει — δεν έπαυσε να μελετά το «από πού ερχόμεθα». Η προϊστορία είναι δημιούργημα του περασμένου αιώνος: επιστήμη στην οποίαν οι Γάλλοι κατέχουν τα πρωτεία (η πιο ενδιαφέρουσες ανακαλύψεις έχουν γίνει στην Γαλλία). Ιδρυταί της μπορούν να θεωρηθούν οι δύο αδελφοί, Mortillet, εκ των οποίων ο ένας ήταν διευθυντής του μουσείου του Annecy (όπου πέντε cites lacustres εξ άλλου άνεκαλύφθησαν εις την εδώ λίμνην). Με την πρωτοϊστορίαν μια άλλη επιστήμη γεννήθηκε, που ιδρυτής της είναι ο Broca: η Α ν θ ρ ω π ο λ ο γ ί α.
Αυτά, πριν απ’ τον πόλεμο.
Μετά τον πόλεμο, βλέπομε την προϊστορίαν και την πρωτοϊστορίαν να κάμουν νέες προόδους, να αναπτύσσονται και ιδίως να απασχολούν, να ενδιαφέρουν το κοινό. Εάν από μια μεριά ο τρανσφορμισμός ζει ακόμα σήμερα, αναπτύσσεται, προοδεύει (πράγμα που μάς πείθει πως δεν απέθανε, αλλά πως μένει σαν μια σπίθα κρυμμένη μέσα στη στάχτη), είναι από τη μεριά της προϊστορίας. Τελευταίως επεσκέφθηκα το προϊστορικό μουσείο του Saint-Germain en Laye. Έμεινα έκπληκτος, μαγεμμένος από τα πλούτη του. Βιβλία που συνοψίζουν τες γνώσεις μας γύρω από την προϊστορίαν όπως εκείνα των Capitan, του Verneau, ή και που τες εκθέτουν πέρα-πέρα όπως εκείνο του Boule, βρίσκονται πάνω στο γραφείο, ή μες στη βιβλιοθήκη κάθε πεπαιδευμένου ανθρώπου.
Ό πόλεμος από την άλλη έφερε σε σύγκρουσι και έσμιξε φυλές και πολιτισμούς. 'Ητο επόμενο η περιέργεια για τους πολιτισμούς, που υπήρχεν ήδη πριν από τον πόλεμο, να αναπτυχθεί ακόμη. Η παληά λογική περιέργεια του πολιτισμένου ανθρώπου περί τα 1850 και έπειτα «από που ερχόμεθα» συνεχίζεται σήμερα με την επιθυμία του να γνωρίσει τους διαφόρους πολιτισμούς που προηγήθησαν των σημερινών. Υπάρχουν βέβαια και οι μυστικισταί, που όπως επί της εποχής της Ρώμης του πρώτου αιώνος π.Χ. και μετά ενδιαφέρονται για τους ανατολίτικους πολιτισμούς. Δύσις και ανατολή, πάντα είχαν επίδρασι η μια πάνω στην άλλη. Σήμερα η μελέτη των πολιτισμών έχει κάμει γιγάντια βήματα. Αληθινό μνημείο, προς τιμήν της θλιβερής εποχής που περνούμε, μπορεί να ονομασθεί η συλλογή L’Evolution de l’Humanite, της Biblioteque de synthese historique που διευθύνει ο Henri Berr. Είκοσιέξη ογκώδεις τόμοι αγγελμένοι έχουν ήδη βγει ίσαμε τόρα, ή σχεδόν, περιμένοντας το δεύτερο τμήμα που θα αφορά τους νεωτέρους χρόνους. Ας αναφέρω από αυτούς τουλάχιστον La Civilisation egeenne του G.Glotz και ας πω μόνο πως έξη ολόκληροι τόμοι είναι αφιερωμένοι στην Ελλάδα, από τους οποίους τρεις ήδη είχαν βγει και ο τέταρτος εκυκλοφόοησε αυτές τες μέρες: L’Imperialisme macedinien et l’hellenisation de l’Orient, σα να πούμε η ε π ο χ ή του Κ α β ά φ η ). Για τους μελετητάς του έργου του συστήνω το βιβλίο αυτό, ίδίως για τα κεφάλαιά του που πραγματεύεται περί της Αιγύπτου. Πολλά θα έχει να ωφεληθεί ο αναγνώστης και πολλά νέα πράγματα θα μάθει. Όσο για τες απόψεις του βιβλίου, είναι είς άκρον συνετές.
Max Kollaman. L’Embryologie (Biblioteque Cosmos, chez Albain Michel)
Πού είναι η εποχή που το μεγάλο κοινό ενδιεφέρετο στες βιολογικές μελέτες, που τα ονόματα των μεγάλων φυσιολόγων, βιολόγων, ήσαν σε όλα τα στόματα, που ο κύκλος των γνώσεών μας πάνω στο πρόβλημα της ζωής ευθύνετο κάθε μέρα, που η ποίησις η ίδια — χωρίς να αναφέρω την φιλοσοφία και την κοινωνιολογία — ζητούσεν εμπνεύσεις από τη μελέτη της ζωής.
Ένα βιβλίο που να εκθέτει, να εκλαϊκεύει τες βιολογικές έρευνες, έγινε πια κάτι το σπάνιο. Πού και πού, σχεδόν δειλά, εμφανίζονται μερικά συνοπτικά βιβλία, ολιγοσέλιδα, ωσάν να εφοβούντο οι συγγραφείς μην τρομάξουν τον αναγνώστη. Ας σημειώσω L’Embryologie του Max Kollman μόλις 160 σελ. (με 138 εικόνες) που ο καθένας με ολίγη καλή θέλησι μπορεί να καταλάβει το περιεχόμενο. Μια βιβλιογραφία παραπέμπει, στο τέλος, στες διάφορες πραγματείες Ζωολογίας και Εμβρυολογίας. Και ας υπενθυμίσω πως στην ίδια συλλογή Cosmos ο Max Kollman έχει δώσει ήδη μια μικρή Βιολογία, καμωμένη με πολύ καλό πνεύμα.
Γ. ΒΡΙΣΙΜΙΤΖΑΚΗΣ